Кнігавыдавецкая дзейнасць Францыска Скарыны: Розніца паміж версіямі

'''[[Францыск Скарына]]''' –— выдатны дзеяч беларускай культуры XVI стагоддзя. З яго імем звязана з’яўленне і развіццё кнігавыдання ва ўсходнеславянскіх землях. Сваёй дзейнасцю першадрукар шмат у чым прадвызначыў асноўныя шляхі развіцця прагрэсіўнай беларускай літаратуры XVI і XVII стагоддзяў. Скарына вядомы за межамі нашай радзімы, а літаратура аб ім у выглядзе асобных даследаванняў, шматлікіх артыкулаў і некалькіх мастацкіх твораў прадстаўлены на многіх мовах свету: беларускай, рускай, украінскай, чэшскай, польскай, нямецкай, французскай і іншых. Яго кнігавыдавецкая дзейнасць адказвала патрабаванням і часу, і шырокіх слаёў беларускага насельніцтва, і, разам з тым, выказвала глыбокае арганічнае адзінства ўсёй ўсходнеславянскай культуры, якая была неад’емнай часткай духоўнай скарбніцы ўсіх еўрапейскіх народаў [1]. Вучоны, пісьменнік, перакладчык, мастак, доктар філасофіі і медыцыны, гуманіст і асветнік Францыск Скарына аказаў значнае ўздзеянне на развіццё многіх сфер беларускай культуры. Ён з’яўляецца нацыянальнай гордасцю беларускага народа і разам з тым гонарам ўсіх [[Славяне|славян]] [5].

Яго імя адшукаецца на старонках старой друкаванай кнігі. 6 жніўня 1517 года ў Празе выйшла ў свет славянская «[[Псалтыр, Скарына 1517|Псалтыр]]», у прадмове да якой сказана: «... Я Франциск Скорина сын с Полоцка, в лекарских науках доктор, повелел есми Псалтырю тиснути русскими словами, а словенским языком...». Так пачалася кнігавыдавецкая дзейнасць Скарыны. Мэты і задачы выдавецкай яго дзейнасці –— служэнне грамадскай справе –— «посполитому доброму» [1].

У 1517 годзе ў Празе (чэшскай) Скарына развівае шырокую дзейнасць па перакладу і выданню бібліі на «русскую мову». Да нас дашлі 23 біблейскія кнігі з яго прадмовамі, пасляслоўямі і тлумачэннямі. Выходзілі яны ў такім парадку: «[http://www.raruss.ru/slavonic/1699-psaltyr-scorina.html Псалтирь]», «[[:ru:Иов|Иов]]», «Притчи», «Иисус сирахов» былі выданы ў 1517 годзе і склалі 646 старонак. У наступным 1518 годзе восем кніг зышлі з станка Скарыны: «Екклесиаст», «Песнь песней», «Премудрость», [http://books.academic.ru/book.nsf/61218551/Четыре+книги+Царств чатыры кнігі Царстваў] –— надрукаваны ў 1519 годзе з аб’ёмам 1052 старонак [2]. Агульны загаловак дан на тытульным лісце [http://1863x.net/antirevizionizm/russkij-pervopechatnik-francisk-skorina.html «Бытия»]. «Библия руска, –— пісаў ён, –— выложена доктором Франциском Скориною из славного града [[Полацкае княства|Полоцка]], богу ко чти и людем посполитым к доброму научению»[1].

Звяртае на сябе ўвагу той факт, што друкарня Скарыны ў Празе не была зарэгістравана: архівы Пражскага магістрата не далі ніякіх пэўных звестак аб яго выдавецкай дзейнасці тут у перыяд 1517–15191517—1519 гадоў. Таму дапушчальна меркаванне, што выданні Скарыны друкаваліся нелягальна. Але ў такім выпадку выказаная Даброўскім думка аб сувязі Скарыны з польскім каралём Сігізмундам, дзякуючы чаму ён нібыта сумеў арганізаваць кніжнае прадпрыемства ў Празе, не можа быць даказана.

Пасля 1519 года (паводле меркавання [[:ru:Владимирский, Леонид Викторович|Л. В. Уладзімірава]], у 1520 годзе) Ф. Скарына пераязджае з Прагі ў «столечное место» [[ільнюс|Вільна]], дзе адкрывае друкарню ў доме віленскага бургамістра [[Якуб Бабіч|Якуба Бабіч]]а. У 1525 годзе Скарына выдае «[http://www.raruss.ru/slavonic/1605-apostol-skorina-vilna.html Апостол]» і прыкладна ў гэты час (згодна сцвярджэнню Ст. Естрэйкера, у 1526–1527 гадах) [1] «Малую подорожную книжицу» –— зборнік рэлігійных і свецкіх твораў ад «Псалтыра» да «Соборника». У ёй былі адзначаны вясновае і восеньскае раўнадзенства, зімовае і летняе сонцастаянне, вылічаныя велікодныя святы, даты зацьменняў Сонца і Месяца. Кніга была адрасавана людзям духоўнага і грамадзянскага саслоўяў, якія па родзе сваёй дзейнасці павінны былі часта вандраваць і ў дарозе атрымліваць канфесійную і астранамічную інфармацыю, а пры неабходнасці прыгадаць і словы малітваў і псалмоў; «Апостал» (1525 год) — яго апошняя кніга [7]. У склад апошняй уваходзілі: 1). “Псалтирь«Псалтирь зупольная з прадмовай да яе”яе»; 2). “Часословец«Часословец имея нощную и дневную службу по уставу ерусалимское церкви и прочих восточных обитателей”обитателей»; 3). “Акафисты«Акафисты (с канонами) на всу неделю”неделю»; 4). “Шестодневец«Шестодневец краткий на всу неделю ночении от субботы, по обычаю всех восточных церквий”церквий»; 5). “Последование«Последование церковного собрания вселетного от месяца септевриа до месяца августа по вставну ерусалимское церкви”церкви».

У Вільна Скарына выдаў усяго толькі дзве кнігі, на якіх, мяркуюць, і спынілася яго выдавецкая і літаратурная дзейнасць. У чым жа справа? Чаму ў Вільна Скарына не мог развіць такую інтэнсіўную работу па перакладу і выданню кніг, як гэта раней было ў Празе? Прабуючы адказаць на гэтае пытанне, некаторыя даследчыкі выказвалі свае меркаванні, што ў Вільна Скарына быў занятзаняты галоўным чынам падрыхтоўкай да друку новых рукапісаў, але выдаць ён іх не мог, бо ў 1530 г.годзе тут адбыўся вялікі пажар, у агні якога нібыта згарэла і скарынаўская друкарня разам з падрыхтаванымі да друку рукапіснымі тэкстамі.

У Вільна ўмовы для выдавецкай дзейнасці складваліся вельмі неспрыяльна. Магчымасці яго былі абмежаваны ў многіх адносінах, і перш за ўсё, яго рабоце перашкаджалі няспынныя судовыя праследванні, якія прыносілі шмат клопатаў, непрыемнасцей. Па-другое, вядома, што Скарына выдаваў кнігі на сродкі сваіх мецэнатаў, у прыватнасці на сродкі двух заможных і ўплывовых членаў Віленскага гарадскога самакіравання. Аб гэтым сведчаць зробленыя Скарынаю прыпіскі да ”Псалтири”«Псалтири», “Иова”«Иова», “Екклесиаста”«Екклесиаста». Гэтыя асобы наўрад ці разумелі як след сапраўды вялікую і па масштабах і па свайму значэнню культурную дзейнасць Скарыны на карысць свайго народа. Хутчэй за ўсё яны аказвалі яму матэрыяльную падтрымку ў першы час, зыходзячы з пэўных камерцыйных разлікаў. Але ў XVI ст.стагоддзі кніжная справа яшчэ не прыносіла колькі-небудзь значных даходаў. Зацікаўленыя асобы маглі змяніць свае адносіны да першадрукара, пазбавіць яго матэрыяльнай дапамогі і абароны, без чаго ён не мог самастойна весці кніжную справу. Можа быць, іменнаменавіта таму ён і пакідае назаўсёды Вільна, пераязджае зноў ў Прагу [1].

У 1530 г.годзе ён быў запрошаны на працу ў [[:ru:Кёнигсберг|Кенігсберг]], але друкарская дзейнасць яго там не вызначана.

За 2,5 гады пераведзена, адрэгавана, надрукавана звыш 2400 старонак тэкста, да таго ж упрыгожанага 49 гравюрамі і сотнямі заставак, загалоўных літар , літарак і іншых кніжных упрыгожванняў [3; 4].

На тытульным лісце Бібліі адлюстравана, як лічаць даследчыкі, пячатка (герб) Скарыны як доктара медыцыны. Асноўны змест гэтай выявы “Месяц«Месяц Сонечная”Сонечная» –— атрыманне ведаў, фізічнае і духоўнае лячэнне чалавека. Выява месяца адлюстроўвае профіль самога першадрукара. Побач з гербам знаходзіцца знак “вагі”«вагі», які ўтвараецца літарай “Т”«Т», што азначае “мікракосмас«мікракосмас, чалавек”чалавек», і трохкутнікам “«[[Дэльта, літара|дэльта]]”» (Δ), які сімвалізуе вучонага і ўваход у Царства ведаў. Унікальнасць першай беларускай Бібліі таксама ў тым, што выдавец і каментатар змясціў у кнігах складаны па кампазіцыі і сімвалічнага сэнсу свой партрэт. Імкнучыся палегчыць простым людзям чытанне і засваенне выданняў, Скарына некалькі спрасціў алфавіт і уніфіцыраваў яго графіку. У алфавіце яго выданняў адсутнічаюць такія рэдка ўжываемыя літары царкоўнаславянскага алфавіту як "«зело"», "«юс большой"», "«омега"»,"" «оу"», такія як "«кси, пси"» –— ужывае рэдка. У стараславянскай пісьменнасці вельмі шырока выкарыстоўваліся розныя надрадковыя знакі “«[[Цітла|титла]]”», якія паказваюць на скарочанае напісанне слова, “паерки”«паерки», якія абазначаюць пропуск літар “ь«ь, ъ”ъ», спецыяльныя надрадковыя знакі, якія паказваюць на мяккасць зычных. Гэта ўскладняла чытанне кніг. У скарынаўскіх кнігах іх лік некалькі менш (не больш пяці), радзей ўжываецца “титла”«титла» нават там, дзе гэтага патрабуюць традыцыя і правілы. Важнай асаблівасцю яго кніг з'яўляеццаз’яўляецца адсутнасць “«[[Лігатура, злучэнне літар|лігатур]]”», якія былі шырока распаўсюджаныя ў Маскоўскай рукапіснай кнізе таго часу, што таксама палягчае чытанне. Скарына шырока прымяняе прабельны матэрыял, што палягчае чытанне кніг. У мастацкім афармленні ён любіць прастату і мэтазгоднасць, пазбягае пустой дэкаратыўнасці [2].