Цёрн: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі
др стыль
Радок 21:
| tpl = tro-27800136
}}
'''Цёрн, сліва калючая''' (''Prúnus spinósa'')  — невялікі калючы [[куст]]; [[Біялагічны від|від]] роду {{bt-bellat|сліва|Prunus}} сямейства {{bt-bellat|Ружавыя|Rosaceae}}<ref name="ДПЯ">{{кніга
|аўтар = Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.
|частка = Тёрн
Радок 40:
}}</ref>.
 
Распаўсюджаны па ўсёй [[Еўропа|Еўропе]], у [[Заходняя Азія|Заходняй Азіі]] і [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]]. Вельмі зменлівы і стварае гібрыды з іншымі слівамі. Мяркуецца, што сумесь гэтага віду з {{bt-bellat|Алыча{{!}}алычой|Prunus cerasifera}} стала продкам {{bt-bellat|Сліва дамашняя{{!}}дамашняй слівы|Prunus domestica}}. Цёрн  — расліна, якая выкарыстоўваецца ў [[фітатэрапія|фітатэрапіі]], мае ядомыя плады, адыгрывае важную ролю для [[навакольнае асяроддзе|навакольнага асяроддзя]], выкарыстоўваецца таксама ў біятэхнічных пасадках. Гэта [[Меданосныя расліны|меданос]] і крыніца цвёрдай [[драўніна|драўніны]], якая, асабліва раней, мела разнастайныя прымяненні. Утварае густыя, калючыя зараснікі, якія з'яўляюцца сховішчам для многіх відаў жывёл.
 
== Этымалогія ==
Радок 53:
=== Марфалогія ===
 
Галінасты [[куст]] вышынёй 3,5—4,5  м, радзей нізкарослае [[Дрэва|дрэўца]] не вышэй за 8  м<ref name=szafer>{{Кніга|аўтар=Władysław Szafer, Pawłowski B. (red.)|загаловак=Flora Polska. Tom VII|выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Naukowe|месца=Kraków|год=1955|старонкі=279-281}}</ref>, прычым па дадзеных некаторых аўтараў, высокія экзэмпляры гэта, верагодна, гібрыды з іншымі слівамі{{R|kvetena}}.
 
=== Парасткі ===
 
Мае шырокаяйкападобную [[Крона дрэва|крону]], цёмна-шэрую [[Кара, біялогія|кару]] і шмат калючак. Маладыя [[Парастак|парасткі]] мякка апушаны, прычым апушэнне знікае з узростам<ref name="ДПЯ"/>. Аднагадовыя парасткі гладкія і карычневыя (з цяністага боку  — аліўкава-зялёныя<ref name=godet2>{{Кніга|аўтар=Jean-Denis Godet|загаловак=Pędy i paki|выдаўніцтва=MULTICO Oficyna Wydawnicza|месца=Warszawa|год=1998|старонкі=308|isbn=83-7073-143-0}}</ref>), больш старыя  — цёмна-карычневыя і бліскучыя, са шматлікімі дробнымі светлымі кропкамі. На канцах кароткіх парасткаў ператвораныя ў моцныя і доўгія {{нп3|Калючкі|шыпы|ru|Колючки}}<ref name="ДПЯ"/>. Адгалінаванні другога шэрагушэрага разгорнутыя пад прамым або нават тупым вуглом. Вегетатыўныя [[Пупышка|пупышкі]] дробныя (да 2 мм), востраяйкападобныя, акружаныя шарападобнымі кветкавымі пупышкамі. Лускі пупышак чырвона-карычневыя, звычайна расніцавыя або апушаныя{{R|godet2}}. Пупышкі пасаджаныя па адной або па 2-3 побач (шэрагам){{R|szafer}}, прычым, як правіла, крайнія  — кветкавыя<ref name=swiejkowski>{{Кніга|аўтар=Leonidas Świejkowski|загаловак=Rośliny lecznicze i przemysłowe|выдаўніцтва=Wydawnictwo Rynku Wewnętrznego Libra|месца=Warszawa|год=1990|старонкі=329|isbn=83-85005-41-2}}</ref>. Кара на старых ствалах  — чорна-фіялетавая і злёгку парэпаная<ref name=johnson>{{Кніга|аўтар=Owen Johnson|загаловак=Drzewa|выдаўніцтва=Multico Oficyna Wydawnicza|год=2009|серыя=Przewodnik Collinsa|старонкі=340|isbn=978-83-7073-643-9}}</ref> вузкімі палосамі<ref name=reicholf>{{Кніга|аўтар=Josef H. Reichholf, Günter Steinbach|загаловак=Wielka encyklopedia drzewa krzewy|выдаўніцтва=Muza SA|месца=Warszawa|год=1995|старонкі=124|isbn=83-7079-440-8}}</ref>.
 
=== Карані ===
Радок 65:
=== Лісце ===
 
[[Ліст|Лісце]] {{нп3|Філатаксіс|размешчана||Phyllotaxis}} чаргова, расце на хвосціках даўжынёй 0,7-1,5 см (ад вяршыні часта чырвонага колеру<ref name=godet>{{Кніга|аўтар=Jean-Denis Godet|загаловак=Drzewa i krzewy|выдаўніцтва=MULTICO Oficyna Wydawnicza|месца=Warszawa|год=1997|старонкі=116, 204, 205|isbn=83-7073156-2}}</ref>), ля аснавання якіх знаходзяцца вузкія, пакрытыя валасінкамі [[прылісткі]] з залозавымі зубкамі на краі даўжынёй каля 5  мм. Ліставая пласцінка даўгаватая або даўгавата-зваротнаяйкападобная, зубчаста-пальчатая, цёмна-зялёная, матавая, скурыстая, даўжынёй ад 1,5 да 6,5 см (часцей ад 2 да 4 см) і шырынёй ад 1 да 2,8  см, ля аснавання клінаватая, гародчата-пільчатая, зубчыкі залозавыя.
 
Маладое лісце з абодвух бакоў апушанае, пазней зверху голае, матавае, з ніжняга боку злёгку апушана, у асноўным па жылках<ref name=kvetena>{{Кніга|аўтар=Slavomil Hejný, Bohumil Křísa (red.)|загаловак=Květena České Republiky 3|выдаўніцтва=Academia|месца=Praha|год=2003|старонкі=438-439|isbn=80-200-1090-4}}</ref>{{r|szafer}}. Зверху цёмна-, знізу бледна-зялёнае{{r|godet}}.
 
Лісце вельмі зменлівае, нават у межах адной расліны  — адрозніваецца лісце на кароткіх і доўгіх парастках і шыпах<ref name=borkowski>{{cite web|url=http://borkowski.iss.uw.edu.pl/publications/doktorat/BiometriaTarniny_v1.1.pdf|title=Taksonomiczne i geograficzne zróżnicowanie tarniny (Prunus spinosa L.) w świetle badań z użyciem automatycznej biometrii i eksploracyjnej analizy danych|author=Wojciech Borkowski|date=2001|work=Praca doktorska wykonana w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego|language=pl|accessdate=2011-07-15}}</ref>.
 
{{Фотарадок|Kolcovy trn.jpg|ш1=158|Prunus spinosa.001 - Serra de Enciña de Lastra.JPG|ш2=200|Prunus spinosa leaf kz1.jpg|ш3=205|тэкст=Злева направа: Шып, лісце, ліст з прылісткам|color=lightgreen}}
Радок 75:
=== Кветкі ===
 
[[Кветка|Кветкі]] адзіночныя, радзей па 2<ref name="ДПЯ"/>, зусім рэдка па 3-5, часцей за ўсё згрупіраванызгрупаваны на канцах парасткаў<ref name=seneta>{{Кніга|аўтар=Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski|загаловак=Dendrologia|выдаўніцтва=Wydawnictwo Naukowe PWN|месца=Warszawa|год=1997|старонкі=296-297|isbn=83-01-12099-1}}</ref>, растуць на кароткіх голых [[кветаножка]]міх (5-8  мм даўжынёй). Кветкі дробныя, 1,2—1,8  см у дыяметры, раскрываюцца паасобку або парамі ранняй вясной, калі лісця яшчэ няма<ref name="ДПЯ"/>. {{нп3|Кветаложа||ru|Цветоложе}} ўвагнутае, выслана сакраторнай тканкай [[Нектарнікі|нектарніка]]<ref name=lipinski>{{Кніга|аўтар=Mieczysław Lipiński|загаловак=Pożytki pszczele|выдаўніцтва=Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=2010|старонкі=128|isbn=978-83-09-99024-6}}</ref>, [[чашалісцік]]аў пяць, трохкутнатрохвугольна-яйкападобных{{R|reicholf}}, па краі расніцавых. [[Вяночак]] белы або зеленаваты, з пяццю доўгімі тупымі [[Пялёстак|пялёсткамі]] 6-8  см даўжынёй. 20 [[Тычынка|тычынак]] завершаны на канцы жоўтымі або чырвонымі пыльнікамі, [[песцік]] адзін, нізкі і голы{{R|reicholf}}, [[завязь]] верхняя. Цвіценне вельмі багатае, у красавіку-маі<ref name="ДПЯ"/>.
 
Формула кветкі: [[Файл:Male_and_female_sign.svg|16x16пкс]]<math>\ast K_{(5)}\; C_{5}\; A_{20}\; G_{\underline1}\;</math><ref name="Яковлев">{{кніга|аўтар=[[Генадзь Паўлавіч Якаўлеў|Яковлев Г. П.]], Челомбитько В. А.|загаловак=Ботаника: Учебник для вузов|адказны=Под ред. Р. В. Камелина|месца=СПб.|выдавецтва=Спецлит, изд-во СПХФА|год=2003|старонкі=435|старонак=647|isbn=5-299-00237-8|тыраж=5000}}</ref>.
Радок 83:
=== Плады ===
 
[[Плод|Плады]]  — сакавітыя аднанасенныя [[Касцянка|аднакасцянкі]], падобныя на сліву, растуць на ўзнятых кароткіх хвосціках{{r|reicholf}}. Плады круглявыя або круглява-канічныя, дыяметрам ад 1 да 1,5 см{{r|kvetena}} (у падвідаў і гібрыдаў больш, да 3 см{{r|kvetena}}{{r|szafer}}). Яны маюць чорна-сіні колер з шызым васковым налётам<ref name="ДПЯ"/>. Мякаць дрэнна аддзяляецца ад костачкі, мае зялёны колер і даўка-кіслы ці нават гаркаваты смак<ref name="ДПЯ"/>. Плады спеюць позна, у жніўні-верасні<ref name="ДПЯ"/>. Плоданасіць пачынае праз 2-3 гады<ref name="ДПЯ"/>.
 
[[Костачка]] пляскатая, яйкападобнай ці эліптычнай формы, маршчыністая, дасягае каля 1  см у даўжыню і 0,5  см у таўшчыню, яна пакрыта бародаўкамі і падоўжнымі рэбрамі{{r|szafer}}.
 
{{Фотарадок|Closeup of blackthorn aka sloe aka prunus spinosa sweden 20050924.jpg|ш1=180|BlackthornFruit.jpg|ш2=205|Prsp 001 php.jpg|ш3=205|тэкст=Злева направа: Плады сярод лісця, плады на галінках, насенне|color=lightgreen}}
Радок 91:
== Арэал ==
 
[[Месцапражыванне]] віду ўключае ў сябе шырокія вобласці [[Еўропа|Еўропы]] (без [[Ісландыя|Ісландыі]], паўночнай часткі [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскага Паўвострава]] і паўночнай [[Расія|Расіі]]), [[Малая Азія|Малую Азію]], раён [[Каўказ]]а, [[Іран]] і паўночную [[Афрыка|Афрыку]] (у гарах [[Горная сістэма Атлас|Атлас]]{{R|reicholf}}<ref name="bio">{{кніга|загаловак=Биологический энциклопедический словарь|адказны=Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.|выданне=2-е изд., исправл.|месца=М.|выдавецтва=Советская энциклопедия|год=1989|старонкі=637|старонак=864|isbn=5-85270-002-9|тыраж=150&nbsp;600}}{{ref-ru}}</ref>). Ізаляваныя месцаабітанні ёсць у [[Ізраіль|Ізраілі]] і ў раёне возера [[Возера Балхаш|Балхаш]]{{R|kvetena}}. У цэнтральнай Еўропе з'явіўся, верагодна, каля 3000-2000 гадоў да н.э.  — прынамсі з таго часу вядомы знаходкі насення ў шматлікіх раскопках эпохі [[неаліт]]у{{R|reicholf}}.
 
Паўночная мяжа праходзіць ад 68°, на [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскім паўвостраве]] праз паўднёва-заходнюю [[Фінляндыя|Фінляндыю]], праз паўднёвую частку [[Латвія|Латвіі]]. У Беларусі праз [[Віцебская вобласць|Віцебскую]] вобласць. У Расіі праз [[Пскоўская вобласць|Пскоўскую]], [[Смаленская вобласць|Смаленскую]], [[Маскоўская вобласць|Маскоўскую]], [[Уладзімірская вобласць|Уладзімірскую вобласці]], паўднёвую частку [[Татарстан]]а.
 
На тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] адзіны дзікарослы від родароду {{bt-bellat|сліва|Prunus}}<ref>[http://hbc.bas-net.by/plantae/allplantras.php?aaafam=-+%F1%E5%EC%E5%E9%F1%F2%E2%EE+-&gen=Prunus База Растения Беларуси]</ref>, трапляецца на палянах, узлесках і ярах, занесены ў [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|Чырвоную кнігу]].
 
У [[Польшча|Польшчы]] гэта звычайны від практычна для ўсёй тэрыторыі. Радзей сустракаецца ў паўночна-заходняй, і, яшчэ радзей, у паўночна-ўсходняй частках краіны. Акрамя таго, адсутнічае на большых вышынях у гарах. У [[Татры|Татрах]] сустракаецца на вышынях да 1100  м н. у. м. (на {{нп3|Бочань|Бочані|pl|Boczań}})<ref name=pawlowski>{{Кніга|аўтар=Bogumił Pawłowski|загаловак=Flora Tatr Tom 1|выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Naukowe|месца=Warszawa|год=1956|старонкі=519}}</ref>, у [[Яварнікі|Яварніках]] дасягае каля 930  м н. у. м.{{R|kvetena}}
 
Далей на поўдні расце да [[Субальпійскі пояс|субальпійскага пояса]] да 1500—1600  м [[вышыня над узроўнем мора|н. у. м.]] (напрыклад, на [[Каўказ]]е<ref name="ДПЯ"/>. У [[Крым]]у і на [[Каўказ]]е сустракаецца да вышыні 1200—1600 метраў над узроўнем мора<ref name="ДикСССР">{{ДзікСССР|аўтар=Соколов С. Я.|частка=Род 33. Prunus — Слива|том=3|стар=695|ref=Малеев}}</ref>. Распаўсюджаны ў [[Закарпацкая вобласць|Закарпацці]], [[Карпаты|Карпатах]], {{нп3|Разточча|Разточчы|ru|Расточье}}  — {{нп3|Аполле|Аполлі|ru|Ополье (регион, Украина)}}, у заходнім [[Палессе|Палессі]] і паўночным [[Лесастэп]]е, [[Стэп]]е і [[Крым]]у замяняецца {{bt-bellat||Prunus stepposa}}.
 
Расце звычайна густымі зараснікамі па [[Лес|ўзлесках]], на лесасеках, у [[Куст|хмызняках]], {{нп3|Бэлька, рэльеф|бэльках|ru|Балка (рельеф)}}, [[даліна]]х [[Рака|рэк]] пераважна ў [[лесастэп]]е і ў колках кустоў у [[стэп]]е.
Радок 109:
=== Развіццё ===
[[выява:XN Priocnemis sp.jpg|thumb|Кветкі цёрна, якія апыляе [[Дарожныя восы|дарожная аса]] з роду {{bt-bellat||Priocnemis}}]]
{{нп3|Фанерафіты|Фанерафіт|pl|Fanerofity}}. Цвіце вельмі багата, але кароткі час, у красавіку і маі (далей на поўдзень у сакавіку{{r|kvetena}}), перад з'яўленнем лісця. Кветкі духмяныя і выдзяляюць [[Нектар, цукрысты сок|нектар]]. Прыцягваюць розных насякомых-апыляльнікаў, доля якіх у [[апыленне|апылення]] вельмі важная (сітуацыя з абмежаваным доступам насякомых да кветак аказвае значны ўплыў на колькасць завязяўзавязей і пладоў)<ref name=jacobs>{{Кніга|аўтар=Jacobs JH, Clark SJ, Denholm I, Goulson D, Stoate C, Osborne JL|загаловак=Pollination biology of fruit-bearing hedgerow plants and the role of flower-visiting insects in fruit-set|часопіс=Ann Bot.|нумар=104 (7)|старонкі=1397-1404|мова=en|data=2009|pmid=19770165}}</ref>. Плады спеюць у верасні<ref name=grochowski>{{кніга|аўтар=Wiesław Grochowski|загаловак=Uboczna produkcja leśna|выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Naukowe|месца=Warszawa|год=1990|isbn=83-01-09535-0}}</ref> і доўга застаюцца на галінах<ref name=bugala>{{кніга|аўтар=Bugała Władysław |загаловак=Drzewa i krzewy dla terenów zieleni |год=1991 |старонкі=344 |выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |месца=Warszawa |isbn = 83-09-00013-8}}</ref>.
 
=== Хімічны складсастаў ===
 
Плады цёрну ў свежым стане ўтрымліваюць да 30,1  % {{нп3|Сухая маса|сухой масы|pl|Sucha masa}} (у самой мякаці ўтрымліваецца да 83  % вады{{r|ziemianski}}), 8,7-9,3  % [[Вугляводы|вугляводаў]] ([[глюкоза]] і [[фруктоза]], 0,73  % [[Пекцінавыя рэчывы|пекціну]]), 2,5-2,6  % [[Арганічныя кіслоты|арганічных кіслот]] (у тым ліку [[Яблычная кіслата|яблычнай]]<ref name="ДПЯ"/>), 2,4  % [[Харчовыя валокны|харчовых валокнаў]], 1,5  % [[Бялкі|бялку]], 1,0-1,3  % {{нп3|Мінеральныя солі|мінеральных солей|uk|Мінеральні солі}}{{r|grochowski}}{{r|ziemianski}}, акрамя гэтага {{нп3|флаваноіды||ru|Флавоноиды}} ([[антацыяны]]<ref name=lamer>{{кніга|аўтар=Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedwerok|загаловак=Fitoterapia i leki roślinne|выдаўніцтва=Wydawnictwo Lekarskie PZWL|месца=Warszawa|год=2007|старонкі=67|isbn=978-83-200-3401-1}}</ref> і {{нп3|кемферол|||Kaempferol}}<ref name=volak>{{кніга|аўтар=Jan Volák, Jiří Stodola|загаловак=Rośliny lecznicze|выдаўніцтва=Polska Oficyna Wydawnicza BGW|месца=Warszawa|год=1983|старонкі=244|isbn=83-7066-389-3}}</ref>), [[дубільныя рэчывы]]<ref name="ДПЯ"/> (1,7  %<ref name=gumowska>{{кніга|аўтар=Irena Gumowska|загаловак=Kuchnia pod chmurką|выдаўніцтва=Wydawnictwo PTTK Kraj|месца=Warszawa|data=1988|старонкі=50}}</ref>) і [[Стэрыны|стэролы]]<ref name=antkowiak>{{кніга|аўтар=Lidia Antkowiak|загаловак=Rośliny lecznicze|выдаўніцтва=Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu|месца=Poznań|год=1998|старонкі=122|isbn=83-7160-146-8}}</ref>, а таксама выражаныя ў мг на 100 гр: 32 [[Кальцый|кальцыю]], 25 [[фосфар]]у, 1,9 [[жалеза]]<ref name=ziemianski>{{кніга|аўтар=Michał Ziemiański|загаловак=Słownik towaroznawczy artykułów żywnościowych|выдаўніцтва=Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego |месца=Warszawa|год=1957 |старонкі=488-489}}</ref>.
 
Утрыманне [[Аскарбінавая кіслата|вітаміну С]] каля 12-19 мг%<ref name=grochowski2>{{кніга|аўтар=Wiesław Grochowski|загаловак=Jadalne owoce leśne |выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=1986|isbn=83-09-00021-9}}</ref>. Энергетычная каштоўнасць 100 г  — 54 ккал{{r|ziemianski}}. З-за высокага ўтрымання кіслаты і [[Дубільныя рэчывы|дубільных рэчывоў]] плады могуць мець такі даўкі смак, што ў свежым стане будуць амаль неядомыя. Пасля [[Даспельванне|прамаражвання]] пладоў, колькасць кіслот і дубільных рэчываў у іх значна памяншаецца, а [[глюкоза]] часткова раскладваецца ў [[Фруктоза|фруктозу]], што робіць іх больш салодкімі{{r|grochowski}}{{r|grochowski2}}. Ядры таксама ўключаюць значныя колькасці [[Алеі|алеяў]]{{r|grochowski2}}. Кара і карані ўтрымліваюць [[дубільныя рэчывы]] i {{нп3|Камфара|камфарны алей|ru|Камфора}}{{r|reicholf}}, а кара на старых парастках  — [[таніны]]<ref name=future>{{cite web|url=http://www.pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Prunus%20spinosa|title=Prunus spinosa – L.|work=Plants For A Future|lang=en|accessdate=2011-07-05}}</ref>.
 
=== Таксічныя ўласцівасці ===
{{Біяфота|Терн КР03.JPG|right|ш=250|Ягады цёрна|color=lightgreen}}
Насенне ўтрымлівае цыянагенныя гліказіды  — {{нп3|амігдалін||ru|Амигдалин}}<ref name=hrynkiewicz>{{кніга|аўтар=Hrynkiewicz-Sudnik Jerzy, Sękowski Bolesław, Wilczkiewicz Mieczysław |загаловак=Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych |месца=Warszawa |год=2001 |выдаўніцтва=Wydawnictwo Naukowe PWN |старонкі=350–351 |isbn = 83-01-13434-8}}</ref>, {{нп3|пруназін||ru|Пруназин}}<ref name=wyk>{{кніга|аўтар=van Wyk Ben-Erik, Wink Michael |загаловак=Rośliny lecznicze świata |год=2008 |выдаўніцтва=MedPharm Polska |месца=Wrocław |strony=257 |isbn = 83-60466-51-3}}</ref> і {{нп3|самбунігрын||pl|Sambunigryna}}<ref name=kumaras>{{кніга|аўтар=Y. Kumarasamya, P. J. Cox, M. Jaspars, L. Nahar, S. D. Sarker|загаловак=Cyanogenic glycosids from Prunus spinosa (Rosaceae) |часопіс=Biochemical Systematics and Ecology|нумар=31, 9|старонкі=1063-1065 |мова=en|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305197803000632 |doi=10.1016/S0305-1978(03)00063-2}}</ref>. У невялікіх колькасцях гліказіды прысутнічаюць таксама ў кветках{{r|volak}}. У выніку ферментнага [[гідроліз]]у з іх утвараецца моцна таксічная [[сінільная кіслата]] з {{нп3|бензойны альдэгід|бензойным альдэгідам|ru|Бензойный альдегид}}, які мае характэрны пах марцыпанаў{{r|wyk}}.
 
Сярод усіх слівовых, якія культывуюць у [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]], цёрн мае самае высокае ўтрыманне сінільнай кіслаты ў насенні, пачынаючы ад 3 да 6  %<ref name=mowszowicz>{{кніга|аўтар=Jakub Mowszowicz|загаловак=Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych|выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |месца=Warszawa| год=1982|старонкі=225|isbn=83-09-00660-8}}</ref>. Вядомыя выпадкі з'яўлення сімптомаў атручвання сінільнай кіслатой у [[Свойская свіння|свіней]], якія з'ядалі насенне цёрну{{r|mowszowicz}}. У выпадку спажывання чалавекам сінільная кіслата можа прывесці да смерці ў дозе 1  мг на 1  кг масы цела.
 
[[Смяротная доза|Смяротная доза (LD<sub>50</sub>)]], разлічаная для мышэй, гэта 3,7 мг/кг<ref name = Oxford>{{cite web|url=http://ptcl.chem.ox.ac.uk/MSDS/HY/hydrogen_cyanide.html|title=Safety data for hydrogen cyanide|author=Safety Officer in Physical Chemistry at Oxford University|date=2010|publisher=The Physical and Theoretical Chemistry Laboratory, Oxford University|język=en|data dostępu=2011-04-10}}</ref>. Смерць адбываецца ў выніку гіпаксіі з-за паралюшупаралічу дыхання і энзіматычнага блоку<ref name=hanneberg>{{кніга|аўтар=Maria Hanneberg, Elżbieta Skrzydlewska|загаловак=Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami|выдаўніцтва=Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich|месца=Warszawa|год=1984|старонкі=119|isbn=83-200-0419-5}}</ref>{{r|future}}.
 
=== Пагроза для здароўя людзей ===
 
Акрамя атрутнасці насення, апісанай вышэй, шыпы цёрна могуць вызывацьнаносіць балючыя траўмы паверхні цела. Доўгія (да 6 см) і тонкія шыпулькі глыбока пранікаюць у скуру і абломваюцца, пакідаюцы верхавінку ўнутры цела. Клінічнымі даследаваннямі пацверджана, што нават калі пацыенты сцвярджалі, што вынялі шып поўнасцю, яго фрагменты заставаліся ў тканках, вызываючы хранічныя запаленчыя станы, у тым ліку [[бурсіт]]ы. У такіх выпадках патрабуецца хірургічнае лячэнне, часам на дастаткова вялікай раневайранавай плошчы, таму што фрагменты могуць мігрыраваць у тканках. Асаблівыя цяжкасці вызываюцьствараюць сітуацыі, калі людзі не памятаюць сам факт уколу шыпамі цёрну<ref name=kelly>{{кніга|аўтар=J. J. Kelly|загаловак=Blackthorn inflammation|часопіс=Journal of Bone and Joint Surgery|нумар=48 B, 3|старонкі=474-477|год=1966|url=http://web.jbjs.org.uk/cgi/reprint/48-B/3/474.pdf}}</ref><ref name=sharma>{{кніга|аўтар=Himanshu Sharma|загаловак=A report of 18 blackthorn injuries of the upper limb|часопіс=Injury|нумар=35, 9|старонкі=930-935|мова=en|год=2004|url=http://www.injuryjournal.com/article/S0020-1383%2803%2900454-6/abstract}}</ref>.
 
=== Генетыка ===
Цёрн  — гэта [[Плоіднасць|тэтраплоід]] (2n=4x). Стандартны гаплаідальны лік [[храмасома|храмасом]]ў x=8, гаплаідальны лік храмасомаўхрамасом n=16 (2n=32)<ref name=janick>{{кніга|аўтар=Jules Janick, Robert E. Paull|загаловак=The encyclopedia of fruit & nuts|выдаўніцтва=CABI|месца=Oxfordshire|data=2008|старонкі=698}}</ref>. Дыферэнцыянаванне {{нп3|Гаплатып|гаплатыпу|ru|Гаплотип}} значна болей у паўднёвай частцы арэалуарэала цёрну  — што выразна паказвае на ўчасткі гэтага віду падчасў [[плейстацэн]]уе<ref name=mohanty>{{кніга|аўтар=Mohanty A, Martín JP, Aguinagalde I|загаловак=Population genetic analysis of European Prunus spinosa (Rosaceae) using chloroplast DNA markers|часопіс=Am J Bot.|том=89 (8)|старонкі=1223-1228|мова=en|год=2002|pmid=21665722}}</ref>. Высокі {{нп3|Полімарфізм, генетыка|полімарфізм|pl|Polimorfizm (genetyka)}} {{нп3|Пластом|пластомнай ДНК|ru|Пластом}} у гэтага віду значна ўскладняе правядзенне з ім [[Філагенетыка|філагенетычных]] даследаванняў<ref name=mohanty2>{{кніга|аўтар=Mohanty A, Martín JP, Aguinagalde I|загаловак=Chloroplast DNA diversity within and among populations of the allotetraploid Prunus spinosa L. |часопіс=Theoretical and Applied Genetics|том=100, 8|старонкі=1304-1310|мова=en|data=1999|doi=10.1007/s001220051439|url=http://www.springerlink.com/content/33fncex9kmjv827b/}}</ref>.
 
== Экалогія ==
 
=== Месцапражыванні ===
Цёрн непатрабавальная расліна, расце на самых розных глебах  — пясчаных, гліністых і камяністых. Часам вырастае на грудах камянёў па ўскраінах палёў{{r|seneta}}. Ён аддае перавагу вапнавым глебам і з'яўляецца індыкатарным відам{{r|hrynkiewicz}}. Цёрн вельмі ўстойлівы да [[засуха|засухі]]<ref name=bialobok>{{кніга|аўтар=Białobok S., Hellwig Z. (red.) |загаловак=Drzewoznawstwo|выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=1955|старонкі=356}}</ref> і марозу{{r|bugala}} (адносіцца да 4 {{нп3|Зоны марозаўстойлівасці|зоны марозаўстойлівасці|ru|Зоны морозостойкости}}{{r|future}}). Высокія патрабаванні мае толькі да колькасці святла  — аптымальна расце і багата плоданасіцьпладаносіць пад прамымі сонечнымі прамянямі{{r|bugala}}, аднак нядрэнна сябе адчувае і ў паўцені{{r|future}}. У [[Класіфікацыя расліннасці|класіфікацыі]] [[Фітацэноз|раслінных супольнасцей]] Цэнтральнай Еўропы з'яўляецца {{нп3|Характэрны від|характэрным відам|pl|Gatunek charakterystyczny}} для класа (Cl.) ''[[Rhamno-Prunetea]]''<ref name=matuszkiewicz>{{кніга|аўтар=Matuszkiewicz Władysław |загаловак= Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski |год=2006 |выдаўніцтва= Wyd. Naukowe PWN |месца= Warszawa |isbn = 83-01-14439-4}}</ref>. Часам расце ў светлых лясах і зарасніках з удзелам [[дуб]]оў і [[чарнаклён]]у{{r|borkowski}}. Расце на лясных узлесках і стварае зараснікі на палях. На закінутых [[пашы|пашах]] і землях сельскагаспадарчага прызначэння з'яўляецца адным з першых відаў-піянераў{{r|godet}}{{r|godet2}}. У населеных пунктах, на ўзбочынах і схілах расце як [[Сінантропныя арганізмы|сінантропны від]]{{r|borkowski}}. У адпаведных умовах з'яўляецца экспансійным відам{{r|seneta}}, часта ўтвараюцьўтварае масівы, аднавідавыя {{нп3|Раслінная агрэгацыя|агрэгацыі|pl|Agregacja roślinna}}. Зараснікі таксама з'яўляюцца ў месцах росту {{нп3|Ксератэрмны травастой|цеплалюбных травастояў|pl|Murawa kserotermiczna}}<ref>[http://savesteppe.org/ru/archives/4872 Степи в Польше? Они есть, но нуждаются в срочном спасении] {{ref-ru}}</ref> і на {{нп3|Акраек|акрайках|pl|Okrajek}}, выступаючы пагрозай іх існаванню. Таксама сустракаюцца ў {{нп3|Запаведнік|запаведніках|ru|Заповедник}} {{нп3|Стэпавая расліннасць|стэпавай|ru|Roślinność stepowa}} і скальнай расліннасці{{r|kvetena}}.
 
У выпадку выгарання ў час пажараў цярноўнік хутка аднаўляецца за кошт шматлікага галінавання [[Каранёвыя атожылкі|каранёвых атожылкаў]]{{r|future}}.
Радок 144:
{{Біяфота|Sleedoorn Prunus spinosa Hyponomeuta rupsen.jpg|right|ш=250|Вусень {{bt-bellat||Hyponomeuta malinella}} на цёрне|color=lightgreen}}
 
За выключэннем выпадкаў, калі цярноўнік пашыраецца на далікатныя ксератэрмныя экасістэмы і акрайкі, сельскагаспадарчыя землі і таму падобнае, зараснікі цёрну з'яўляюцца каштоўнымі для навакольнага асяроддзя, паколькібо ўтвараюць непраходныя для чалавека і буйных жывёл абшары, якія становяцца домам і кармавой пляцоўкай для шматлікіх птушак і дробных жывёл. [[Фітацэналогія|Фітацэнолагі]] лічаць цёрн [[Класіфікацыя расліннасці|характэрным відам]] для зараснікаў [[Класіфікацыя расліннасці|сінтаксону]] {{нп3|Rubo fruticosi-Prunetum spinosae||pl|Rubo fruticosi-Prunetum spinosae}}<ref>Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14439-5.</ref>.
 
У цёрне сярод іншых любяць гнездавацца {{bt-bellat|Жулан{{!}}жуланы|Lanius collurio}}<ref name=popielarz>{{Cite web|url=http://www.e-lipinki.pl/artykul,53,Dzierzba__ptak_ciernistych_krzewow.html|title=Dzierzba – ptak ciernistych krzewów|author=Piotr Popielarz|work=eLipinki.pl|lang=pl|accessdate=2011-07-05}}</ref>, акрамя гэтага {{bt-bellat|Сініцавыя{{!}}сініцы|Paridae}} і {{bt-bellat|Валасянкавыя{{!}}валасянкі|Sylviidae}}<ref name=schlehe>{{Cite web|url=http://web.archive.org/web/20071007181905/http://www.bund-sh.de/Envolution/upload/dl/sonstiges/schlehe.pdf|title=Die Schlehe (Prunus spinosa)|published=Bund Schleswig-Holstein (via archive.org)|lang=de|accessdate=2011-07-07}}</ref>. Плады адыгрываюць важную ролю ў рацыёне птушак, тым больш важна, што яны доўга даступныя{{r|grochowski}}. Імі жывяцца каля 20 відаў птушак{{r|schlehe}}. На калючках цёрну {{bt-bellat|саракушавыя|Laniidae}} часта наколваюць дробных жывёл або насякомых, ствараючы такім чынам запасы на будучыню{{r|seneta}}. Гэта расліна таксама з'яўляецца важным відам для пражывання і харчавання вялікага спісуспіса [[Беспазваночныя|беспазваночных]] і [[Грыбы|грыбоў]]<ref name=bioinfo>{{Cite web|url=http://www.bioinfo.org.uk/html/Prunus_spinosa.htm |title=Prunus spinosa L. (Blackthorn, Sloe)|author=Malcolm Storey|work=BioInfo (UK)|lang=en|accessdate=2011-07-05}}</ref> (віды, якія сваім існаваннем значна шкодзяць цёрну, пералічаны ў раздзеле [[#Хваробы і шкоднікі|Хваробы і шкоднікі]]). На лісці цёрну харчуюцца вусені каля 135 відаў [[Матылі|матылькоў]]<ref name=hosts>{{Cite web|url=http://www.nhm.ac.uk/research-curation/research/projects/hostplants/|title=HOSTS – a Database of the World's Lepidopteran Hostplants|published=The Natural History Museum, London|lang=en|accessdate=2011-07-07}}</ref>, прычым расліна мае выключна важнае значэнне для {{bt-bellat||Satyrium pruni}} і {{bt-bellat|хвастатка бярозавая|Thecla betulae}}{{r|future}}, акрамя гэтага аб'ядаецца вусенямі {{bt-bellat|Залатагузка{{!}}залатагузкі|Euproctis chrysorrhoea}}, {{bt-bellat||Noctua comes}}, {{bt-bellat||Noctua janthina}}, {{bt-bellat||Xestia triangulum}}, {{bt-bellat||Peribatodes rhomboidaria}}{{r|hosts}}. На лісці харчуюцца таксама лічынкі розных відаў [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]] і [[Жукі|жукоў]]{{r|bioinfo}}. ПадчасУ час цвіцення кветкі вабяць між іншых {{bt-bellat||Lucilia caesar}}, {{bt-bellat||Anaglyptus mysticus}}, каля 20 відаў {{нп3|Адзінкавыя пчолы|адзінкавых пчол|pl|Pszczoły samotnice}}{{r|schlehe}}.
 
== Таксанамія ==
 
Цёрн  — гэта адзін з 12 відаў, якія ўключаны ў {{нп3|Секцыя, біялогія|секцыю|pl|Sekcja (biologia)}} ''Prunus'' у падродзе ''Prunus'' роду {{bt-bellat|Сліва|Prunus}} сямейства {{bt-bellat|Ружавыя{{!}}Ружавых|Rosaceae}}<ref name=grin>{{GRIN|30116}}</ref>. Найбольш цесна з ім звязаныя такія віды слівы, як: {{bt-bellat|алыча|Prunus cerasifera}}, {{bt-bellat||Prunus coccomilia}}, {{bt-bellat||Prunus curdica}}, {{bt-bellat||Prunus insititia}}, {{bt-bellat||Prunus salicina}}, {{bt-bellat||Prunus ussuriensis}} і гібрыдныя віды з той жа групы: {{bt-bellat|| domestica}} і {{bt-bellat||Prunus × gigantea}}<ref name=kruss>{{кніга|аўтар=Gerd Krüssmann|загаловак=Manual of Cultivated Broad-Leaved Trees and Shrubs: Pru-Z|выдаўніцтва=Timber Press in cooperation with the American Horticultural Society|месца=Portland, Oregon|год=1986|isbn=9780881920062}}</ref>. Верагодна, цёрн узнік у выніку [[Плоіднасць|поліплаідызацыі]] дыплаідальнага таксонутаксона, які быў агульным продкам з {{bt-bellat|Алыча{{!}}алычой|Prunus cerasifera}}{{r|borkowski}}.
 
Цёрн - дастаткова зменлівы знешне від. Асобнікі моцна адрозніваюцца вышынёй, памерамі лісця, кветак і пладоў, ступенню апушэння і таўшчынёй і колькасцю шыпоў. Раней зменлівасць апісвалі як розніцу паміж формамі, але хутчэй за ўсё яна вынікае з розных чыннікаў знешняга ўплыву на асобную расліну{{r|szafer}}. Характэрным для месцаў, адкрытых моцным вятрам і з актыўным выпасам жывёлы, з'яўляецца рост карлікавых формаўформ расліны, амаль поўнасцю прыціснутых да зямлі{{r|reicholf}}. [[Біяметрыя|Біяметрычныя]] і генетычныя аналізы не выказваюцьвыяўляюць выразных градыентаў зменнасці цёрна ў межах арэалуарэала{{r|borkowski}}<ref name=mohanty1>{{кніга|аўтар=Mohanty A, Martín JP, Gonzales LM, Aguinagalde I|загаловак=Association Between Chloroplast DNA and Mitochondrial DNA Haplotypes in Prunus spinosa L. (Rosaceae) Populations across Europe|часопіс=Annals of Botany|выдаўніцтва=Oxford Journals|нумар=92, 6|старонкі=749-755|мова=en|год=2003|url=http://aob.oxfordjournals.org/content/92/6/749.full|doi=10.1093/aob/mcg198}}</ref>. Гэта тлумачыцца тым, што актыўнае распаўсюджанне насення млекакормячымі і птушкамі на вялікія адлегласці памяншае генетычную зменлівасць паміж папуляцыямі{{r|mohanty1}}.
 
=== Падвіды ===
Радок 159:
internationales Symposium Duderstadt, 12.-15.5.1994 | выданне= | выдаўніцтва=LIT Verlag | месца=Münster |год=1999}}</ref>:
 
* subsp. ''spinosa''  — {{нп3|намінатыўны падвід||uk|Номінативний підвид}}, шыпы голыя{{r|kuhn}},
* subsp. ''megalocarpa'' Dom.  — моцныя калючыя кусты, з большым лісцем і пладамі, чым тыповы падвід{{r|kvetena}} (шыпы голыя, плады болей за 15  мм у дыяметры, костачка болей за 10 мм{{r|kuhn}}),
* subsp. ''ovoideoglobosa'' Dom.  — слаба калючыя кусты, плады вялікія (болей за 15  мм у дыяметры) і сферычныя, голыя сцеблы, костачка больш за 11  мм у даўжыні{{r|kuhn}}{{r|kvetena}},
* subsp. ''fechtneri'' Dom.  — слаба калючыя кусты, плады дробныя (дыяметр 15 мм) і авальныя, шыпы голыя{{r|kuhn}}{{r|kvetena}},
* subsp. ''moravica'' Dom.  — слаба калючыя кусты або зусім без шыпоў{{r|kvetena}}, плады сферычныя, шыпы голыя{{r|kuhn}},
* subsp. ''dasyphylla'' Schur  — на думку некаторых спецыялістаў варыянтам {{bt-bellat||Prunus domestica insititia}}{{r|kvetena}}, шыпы апушаныя, костачка толькі злёгку маршчыністая або гладкая, плод сярэдні, каля 15  мм у дыяметры або крыху меней{{r|kuhn}},
* subsp. ''cerasina'' Hrabět.  — таксон з характарыстыкамі, прамежкавымі паміж тыповым падвідам і subsp. ''dasyphylla'', раней атаясамліваўся з ''Prunus fruticans''{{r|kvetena}}, шыпы апушаныя, костачка часта гладкая, плод сферычны, у дыяметры болей за 15 мм{{r|kuhn}}.
 
=== Формы ===
* [[f.]] ''plena'' [[West.]]  — з белымі махрыстымі кветкамі
* f. ''purpurea'' [[Andre]]  — з ружовымі кветкамі і пурпурным лісцем
* f. ''typica'' [[Medw.]]  — з голым лісцем і кветаножкамі
* f. ''puberula'' [[Medw.]]  — кветаножкі і ніжняя частка лісця апушаны<ref name="ДикСССР" />
 
=== Гібрыды ===
 
У цёрна шмат [[Плоіднасць|тэтраплоідных]] гібрыдаў з іншымі відамі. Іх правільнае называнне найменне — гібрыдны цёрн. Цёрн утварае складаныя для аналізу [[гібрыд]]ы з падвідам {{bt-bellat|Сліва дамашняя{{!}}слівы дамашняй|Prunus domestica}} {{bt-bellat|Цернасліва{{!}}цернаслівай|Prunus domestica insititia}} (=''Prunus ×fruticans'' Weihe) і з {{bt-bellat|Алыча{{!}}алычой|Prunus cerasifera}} (=''Prunus ×media'' Kov.{{r|borkowski}}){{r|seneta}}, якія сустракаюцца ў прыродзе на [[Каўказскія горы|Каўказе]]<ref name=kozlowska>{{кніга|аўтар=Aniela Kozłowska|загаловак=Pochodzenie drzew owocowych|выдаўніцтва=Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych|месца=Warszawa|год=1951|старонкі=44-45}}</ref>. Сярод тамтэйшых лясоў і зараснікаў некаторыя асобнікі цёрну вырастаюць у шматяруснае дрэва з вялікімі яркімі яйкападобнымі пладамі{{r|kozlowska}}. Лічыцца, што нават асобнікі з кветкамі рознай ступені ружовасці могуць прадстаўляць сабой гібрыды алычы{{r|seneta}}. У рэшце рэшт, лічыцца таксама, што гексаплоідная {{bt-bellat|сліва дамашняя|Prunus domestica}} утварыласяўтварылася ў выніку [[Плоіднасць|поліплаідызацыі]] гібрыдугібрыда алычы і цёрну<ref name=khos>{{кніга|аўтар=Korous Khoshbakht|загаловак=Agrobiodiversity of plant genetic resources in Savadkouh/Iran with emphasis on plant uses and socioeconomic aspects|выдаўніцтва=kassel university press|месца=Kassel|год=2006|старонкі=34}}</ref>. У {{нп3|Селекцыя раслін|селекцыі|ru|Селекция растений}} выкарыстоўваюцца таксама гібрыды між іншым з {{bt-bellat||Prunus tomentosa}}{{r|janick}} і {{bt-bellat||Prunus domestica italica}}{{r|kozlowska}}.
 
Таксанамічныя праблемы стварае [[таксон]], які, верагодна, з'яўляецца гібрыдам цёрну і {{bt-bellat|Цернасліва{{!}}цернаслівы|Prunus domestica insititia}} і апісваецца як ''Prunus ×fruticans'' Weihe або ''Prunus spinosa'' var. ''macrocarpa'' Wallr.<ref name=grin1>{{GRIN|104747}}</ref> (некаторыя аўтары ставяць пад сумнеўсумненне яго паходжанне{{r|kvetena}}). ''Prunus ×fruticans'' як правіла вышэй за тыповыя асобнікі ''P. spinosa'' (перавышае 3 метра), з менш калючымі галінамі, буйнейшымі і саладзейшымі пладамі, у якіх мякаць лягчэй аддзяляецца ад костачкі з вострымі канцамі. У межах гэтага таксонутаксона апісаны два падвіды: subsp. ''ligerina '' (Lloyd) Domin з голымі шыпамі і subsp. ''amelanchierflora'' (Paillot) Domin з апушанымі шыпамі{{r|kvetena}}. Паводле ''[[Flora Europaea]]'' гэты таксон з-за зменлівасці і ўзаемнага падабенства на бацькоўскія віды немагчыма вызначыць і адрозніць на падставе адных марфалагічных крытэрыяў<ref name=tutin>{{кніга|аўтар=G.T Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters, D.A. Webb|загаловак=Flora Europaea|выдаўніцтва=Cambridge University Press|месца=Cambridge|год=1981|старонкі=78|isbn=052106662X}}</ref>.
 
=== Сарты ===
 
Вядомы розныя [[Сорт|сарты]] цёрну{{r|johnson}}{{r|reicholf}}:
* 'Purpurea'  — з пурпурным лісцем і ружовымі кветкамі
* 'Plena'  — з кветкамі, якія маюць падвойны шэраград пялёсткаў у калякветніку
* 'Variegata'  — з белым жылкаваннем лісця
Вядомы таксама сорт 'Rosea', які з'явіўся ў выніку гібрыду цёрну і [[Алыча|алычы]] (''P. cerasifera'' 'Nigra'){{r|borkowski}}.
 
Радок 190:
 
== Развядзенне ==
{{Біяфота|Blackthorn thicket, Eglinton.JPG|right|ш=250|Зараснік цёрнацёрну без лісця|color=lightgreen}}
{{Біяфота|Schlehe-001.jpg|right|ш=250|Зараснік цёрнацёрну ў кветках|color=lightgreen}}
{{Біяфота|Prunus spinosa 001.jpg|right|ш=250|Зараснік цёрнацёрну летам|color=lightgreen}}
Часам высаджваецца ў біятэхнічных пасадках, рэдка як дэкаратыўная расліна або ў садах. Нават там, дзе часам высаджваюць для атрымання пладоў (у некаторых раёнах [[Расія|Расіі]]), асноўнай крыніцай ураджаю з'яўляюцца, як правіла, дзікія папуляцыі{{r|khos}}.
 
Радок 201:
=== Размнажэнне ===
 
Костачкі для севу атрымліваюць з пладоў да іх поўнага паспявання, у канцы жніўня  — пачатку верасня. Насенне закладваюць у глебу на глыбіню 2-3  см восенню, або, пры зборы ў лістападзе, ранняй вясной. Усходы з'яўляюцца чарговай вясной{{r|lipinski}}{{r|hrynkiewicz}}. Вельмі зручны і просты спосаб развядзення  — гэта пасадка [[Каранёвыя атожылкі|каранёвымі]] атожылкамі{{r|sarwa}}.
 
=== Догляд ===
 
Кусты цёрну не патрабуюць абрэзкі, калі толькі няма патрэбы сфармаваць крону ў дэкаратыўных мэтах. Вакол дрэва трэба рэгулярна выдаляць шматлікія [[каранёвыя атожылкі]], калі толькі не стаіць мэта атрымаць густы і шчыльны зараснік. У выпадку вырошчвання культурных сартоў трэба праполваць прыствольны ўчастак і кожныя некалькі гадоў угнойваць натуральнымі ўгнаеннямі  — [[Гной, угнаенне|гноем]] або {{нп3|Кампосты|кампостам|ru|Компосты}}{{r|sarwa}}.
 
=== Знішчэнне ===
 
З-за лёгкасці, з якой цёрн утварае [[каранёвыя атожылкі]] і новыя парасткі пасля абразання, гэты від вельмі цяжка выдаліць адтуль, дзе непажадана яго вырастанне. Яго кантроль ажыццяўляецца ў мэтах абароны багатых нелясных фларыстычных супольнасцяўсупольнасцей, у асаблівасці {{нп3|Ксератэрмны травастой|цеплалюбных травастояў|pl|Murawa kserotermiczna}}, на якіх цёрн з'яўляецца экспансіўным відам (за выключэннем паўночнай часткі яго арэалуарэала). Для таго, каб эфектыўна выкараніць гэты від, неабходна знішчаць яго на працягу вегетацыйнага сезонусезона. Менш эфектыўная, але бяспечныябяспечная для спадарожных відаў флоры і фаўны, зрэзка праводзіцца ў асенне-зімовы перыяд. Пасля выдалення куста даводзіцца некалькі наступных гадоў сачыць за гэтым месцам і своечасова выдаляць новыя парасткі, якія з'яўляюцца з глебы. Пры знішчэнні заразнікаў цёрну варта выкопваць пні, калі гэта не перашкаджае існаванню іншых відаў. Акрамя гэтага можна выкарыстоўваць [[пестыцыды]] ({{нп3|арбарыцыды||pl|Arborycydy}})<ref name=management>{{cite web|url=http://www.life-heliantheme.eu/fileadmin/Life/Heliantheme/Management_Festuco_Brometea.pdf|title=Management of Natura 2000 habitats Semi-natural dry grasslands (Festuco- Brometalia) 6210|date=2008|work=Technical Report 12/24|published=The European Commission|pages=21-23|lang=en|accessdate=2011-07-08}}</ref>.
 
== Хваробы і шкоднікі ==
Радок 218:
Пры неабходнасці цёрн апрыскваюць {{нп3|Сродкі аховы раслін|хімічнымі прэпаратамі|pl|Środki ochrony roślin}}{{r|sarwa}}.
 
Сярод захворванняў, якія выклікаюць патагенныя грыбы, можна згадаць {{нп3|маніліёз||ru|Монилиоз}} (нішчыць кветкі і парасткі), лісце хварэе на {{нп3|клястэраспарыёз||uz|Klyasterosporioz}} і [[кокамікоз]]. Пашкоджванне пладоў вызывае від грыбоў {{bt-bellat||Taphrina pruni}}. У выпадку грыбковых захворванняў прымяняюцца хімічныя сродкі, а пры вірусных пашкоджаннях неабходна выразаць хворыя расліны і спальваць іх. Сярод апошніх самыя частыя  — [[стужкавая мазаіка слівы]] і {{нп3|воспа слівы|воспа слівы (шарка)|uk|Шарка слив}}{{r|sarwa}}.
 
Праблемным момантам з'яўляецца значэнне цёрна ў распаўсюджанні вірусных хвароб, якія шкодзяць слівам, што растуць у садах<ref name=rankovic>{{кніга|аўтар=M. Rankovic, I. Dulic-Markovic|загаловак=Evaluation of Prunus spinosa L. as host of sharka and other viruses|часопіс=ISHS Acta Horticulturae 309: XV International Symposium on Fruit Tree Diseases|мова=en|url=http://www.actahort.org/books/309/309_19.htm}}</ref>.
Радок 225:
Збіраюць плады, кветкі, лісце і карані.
 
Кветкі збіраюць адразу асцярожна адразу пасля зацвітання<ref name="ДПЯ"/> і высушваюць<ref name=beldowska>{{кніга|аўтар=Bożena Bełdowska, Joanna Guzewska|загаловак=Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie|выдаўніцтва=Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych|месца=Warszawa|год=1987|старонкі=193-194|isbn=83-202-0489-5}}</ref>  — яны вельмі далікатныя, лёгка крышацца і цямнеюць. Іх сушаць пры тэмпературы каля 35 °C{{r|antkowiak}} або на сонцы<ref name=kiljanska>{{кніга|аўтар=Izabella Kiljańska, Hanna Mojkowska|загаловак=Zielnik polski|выдаўніцтва=Wydawnictwo Interpress|месца=Warszawa|год=1988|старонкі=343-345|isbn=83-223-2319-0}}</ref> пры добрым праветрыванні<ref name=herbapol>{{кніга|аўтар=Jadwiga Kwaśniewska, Krystyna Mikołajczyk|загаловак=Wszyscy zbieramy zioła|выдаўніцтва=Herbapol. Wydawnictwa Akcydensowe|месца=Warszawa|год=1983|старонкі=122}}</ref>. Гатовая сыравіна павінна быць добра высушанай, сметанковага або белага колеру і з тонкім водарам горкага міндаля. З 5  кг свежых кветак атрымліваецца 1  кг сухіх{{r|herbapol}}.
 
Плады збіраюць свежымі, але яшчэ цвёрдымі (у кастрычніку і лістападзе{{r|beldowska}}). ПадчасПры нарыхтоўкінарыхтоўцы зручна стрэсваць плады на разасланыя пад дрэвамі палотны{{r|herbapol}}. Сыравіну сартуюць, выдаляючы пашкоджаныя плады і прымешкі<ref name="ДПЯ"/>. Перабраныя чыстыя плады ссыпаюць у драўляныя [[дзежка|дзежкі]], затуляюць чыстай вільготнай [[тканіна]]й і захоўваюць у [[склеп|скляпах]] ці ж адпраўляюць на пункты перапрацоўкі<ref name="ДПЯ"/>. Сушаць плады на сонцы або пад [[Намёт, жыллё|палаткаміпалатка]]мі, у [[печ]]ах або [[сушылка]]х пры [[Тэмпература|тэмпературы]] 45-50°{{r|antkowiak}}. Высушаныя плады вельмі маршчыністыя, амаль чорныя, саз звязальнымдаўкім, крыху кіслым смакам і без паху{{r|beldowska}}. Іх пакуюць у папяровыя [[Мяшок|мяшкі]] вагой па 25 або 50  кг і захоўваюць у сухіх прахалодныххаладнаватых памяшканнях. Для атрымання 1  кг сухіх трэба каля 3,5  кг свежых пладоў{{r|herbapol}}.
 
Для кулінарнага выкарыстання плады збіраюць у спелым стане з кастрычніка (тады маюць самую багатую пажыўнасць) да пачатку зімы. Пасля падмярзання становяцца мягчэйшымі і хутчэй псуюцца{{r|grochowski}}, таму пры зборы пасля замаразкаў плады патрабуюць неадкладнага выкарыстання ў ежу або перапрацоўкі<ref name=bonenberg>{{кніга|аўтар=Krystyna Bonenberg|загаловак=Rośliny użyteczne człowiekowi|выдаўніцтва=Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych|месца=Warszawa|год=1988|старонкі=141|isbn=83-202-451-8}}</ref>.
Радок 242:
Плады з глыбокай старажытнасці ўжываліся ў ежу. Мякаць пладоў, нягледзячы на даўкі смак у свежым выглядзе, цэніцца за пажыўную каштоўнасць, смак і водар{{r|grochowski}}<ref name=mazerant>{{кніга|аўтар=Mazerant Anna|загаловак= Mała księga ziół |год=1990 |выдаўніцтва= Inst. Wyd. Zw. Zawodowych |месца= Warszawa |isbn = 83-202-0810-6}}</ref>.
 
Плады цёрну ўжываюць у [[Ежа|ежу]] свежымі, асабліва пасля [[Даспельванне#блетынг|прамаражвання]], якое робіць іх саладзейшымі{{r|grochowski}}{{r|mazerant}}, а таксама выкарыстоўваюць як каштоўны прадукт для розных спосабаў перапрацоўкі, вытворчасці [[Пладова-ягаднае віно|вінаўвін]], [[Варэнне|варэння]], [[сок]]аў, [[сіроп]]аў, [[экстракт]]а, [[лікёр]]аў, [[воцат]]у, [[мармелад]]у, {{нп3|Пасціла|пасцілы|ru|Пастила}}, [[Цукаты|цукатаў]]. Вырабы з цёрну маюць далікатны пах і пікантны смак{{r|grochowski}}.
 
Сваіх смакавых уласцівасцяўуласцівасцей цёрн не губляе нават пасля высушвання. Сухія плады і лісце ідуць на прыгатаванне [[Кампот|ўзвараў]], [[Кісель|кісялёў]] і для заварвання [[Гарбата|гарбаты]]{{r|khos}}<ref name=amer/><ref name=nsrw>Beach, Chandler B., ed. (1914). «Sloe». The New Student's Reference Work. Chicago: F. E. Compton and Co.</ref>.
 
Віны, {{нп3|Наливка|наліўкі|ru|Наливка}} і [[Кандытарская прадукцыя|кандытарскія вырабы]] з цёрну адрозніваюцца высокімі смакавымі і {{нп3|Дыета|дыетычнымі|uk|Дієта}} ўласцівасцямі, тонкім прыемным [[водар]]ам.
Радок 256:
Плады цёрну адыгрывалі істотную ролю ў гаспадарцы першабытных пасяленцаў Еўропы, яшчэ да распаўсюджвання тут у культуры пладовых дрэў з іншых частак свету<ref name=luczaj>{{кніга|аўтар=Łukasz Łuczaj|загаловак=Dzikie rośliny jadalne Polski|выдаўніцтва=Chemigrafia|месца=Krosno|год=2004|старонкі=220|isbn=83-904633-6-9}}</ref>.
 
Салодкія стравы з цёрну некалі падаваліся ў якасці дадатку да асноўных страў. У [[Французская кухня|Францыі]] з недаспелых пладоў рабілі {{нп3|Марынаванне|марынады|ru|Маринование}} ў [[Воцат|воцаце]]{{r|future}}{{r|luczaj}}, а са спелых  — лікёр ''prunelle''{{r|borkowski}}. У [[Нямецкая кухня|Германіі]] плады, здробненыя з вадой, ужываліся для дыстыляцыі высокаградусавайвысокаградуснай [[гарэлка|гарэлкі]]{{r|luczaj}}. У [[Руская кухня|Расіі]] з цёрну рабілі не тольку гарэлку і іншыя алкагольныя напоі, але і воцатавыявоцатныя марынады, джэмы і жэле, а таксама фруктовыя сокі{{r|gumowska}}. У Польшчы плады дадавалі галоўным чынам у [[Пладова-ягаднае віно|віны]], у тым ліку як фарбавальнік, араматызатар і ўтрымальнік дубільных рэчываў, але і як галоўны кампанент таксама. Акрамя гэтага з цёрну рабілі [[гарэлка|гарэлку]] і {{нп3|Наліўка|наліўку|ru|Наливка}} ({{нп3|Цярноўка (напой)|цярноўку|pl|Tarninówka}}){{r|grochowski}}, сокі і сіропы{{r|gumowska}}. У Брытаніі з пладоў выраблялі наліўку пад назвай «цярновы джын» ({{lang-en|sloe gin}}), а ў іспанскай [[Навара, аўтаномная супольнасць|Навары]] рабілі дужа моцны лікёр [[пачаран]] ({{lang-es|pacharán}}){{r|borkowski}}. Цёрн дабаўлялі ў [[партвейн]] для надання яму больш рэзкага смаку і паху<ref name=amer>Rines, George Edwin, ed. (1920). «Sloe». Encyclopedia Americana.</ref><ref>Gilman, D. C.; Thurston, H. T.; Colby, F. M., eds. (1905). «Sloe». New International Encyclopedia (1st ed.). New York: Dodd, Mead.</ref>.
 
=== У медыцыне ===
 
У афіцыйнай медыцыне {{нп3|Лекавая раслінная сыравіна|лекавай сыравінай|uk|Лікарська рослинна сировина}} з'яўляюцца кветкі (''Flos Pruni spinose'') і плады (''Fructus Pruni spinose'') цёрну. Актыўнымі рэчывамі ў цёрне выступаюць дубільныя рэчывы, флаваноіды і цыянагенныя гліказіды. За антысептычнае, супрацьзапаленчае і запіральнае дзеянне<ref name="ДПЯ"/> адпавядаюцьадказваюць таніны{{r|wyk}}. Флаваноіды дзейнічаюць, у прыватнасці, як антыаксіданты, супрацьзапаленчае і памяншаюць пранікальнасць сценак крывяносных сасудаў{{r|lamer}}.
 
Адвар з кветак валодае мачагоннай і патагоннай, слабільнай, адхарквальнай і антытаксічнай уласцівасцямі<ref name=krejca>{{кніга|аўтар=Jindřich Krejča, Jan Macků |загаловак=Atlas roślin leczniczych|выдаўніцтва=Zakł. Nar. im. Ossolińskich|месца=Warszawa |год=1989 |isbn = 83-04-03281-3}}</ref>, ён таксама памяншае пранікальнасць [[капіляр]]аў{{r|antkowiak}}. Кветкі цёрну карысныя і пры розных хваробах [[Печань|печані]]. Яны рэгулююць {{нп3|Перыстальтыка|перыстальтыку|ru|Перистальтика}} [[Кішэчнік|кішак]] і лічацца далікатным слабільным сродкам. Кветкі таксама можна заварваць як гарбату{{r|wyk}}. Вельмі малыя дозы цыянападобных гліказідаў у іх стымулююць [[Дыхальная сістэма чалавека|дыхальную сістэму]], [[страваванне]] і паляпшаюць самаадчуванне{{r|future}}.
Радок 266:
Плады маюць лёгкае запіральнае і супрацьзапаленчае дзеянне{{r|krejca}}{{r|wyk}}. Выкарыстоўваецца ў выглядзе {{нп3|Адвар|адвару|ru|Отвар}} і (½ чайнай лыжкі сушаных пладоў на адну шклянку вады) для лячэння захворванняў страўнікава-кішачнага тракта<ref name="ДПЯ"/>, а таксама для паласкання<ref name="ДПЯ"/> рота і горла пры запаленні{{r|mazerant}}. Лячыць запаленне можа таксама [[гарбата]]й з сушаных пладоў або свежым сокам пладоў{{r|wyk}}.
 
З лісця раслін рыхтуюцьгатуюць {{нп3|Адвар|адвары|ru|Отвар}}, якія ўжываюцца пры захворваннях нырак<ref>{{Кніга|аўтар=Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.|загаловак=Дикорастущие плоды, ягоды и их применение|месца=|издательство=Ураджай|год=1975|старонкі=100|старонак=200}}</ref>, яго таксама рэкамендуюць як мачагонны і слабільны сродак.
 
Плады, [[Кветка|кветкі]] і кару цёрну ўжываюць як кровеачышчальны сродак, асабліва пры скурных {{нп3|Сып|сыпах|ru|Сыпь}}, масавых [[фурункул]]ах.
 
Карані, кара і маладая драўніна маюць супрацьзапаленчыя і патагонныя ўласцівасці. Верхні пластслой кары цёрну рэкамендуюць прыкладваць пры рожыстых запаленнях [[Скура|скуры]]. {{нп3|Адвар|Адвары|ru|Отвар}} з [[Корань расліны|каранёў]] і лісця выкарыстоўваюць для паласкання рота пры захворванні [[Зубы|зубоў]] і [[Дзёсны|дзёсен]].
 
У [[Народная медыцына|народнай медыцыне]] плады цёрну выкарыстоўваюцца пры {{нп3|Захворванні страўніка|страўнікава-кішачных захворваннях|uk|Захворювання шлунка}}, а таксама як кровеачышчальны, дыетычны і супрацьзапаленчы сродак.
Радок 276:
=== У пчалярстве ===
 
Цёрн  — вясновы [[Меданосныя расліны|меданос]], што дае падтрымліваючы ўзятак, [[Пчаліная абножка|пылок-абножку]] і трохі [[Нектар, цукрысты сок|нектара]]<ref>{{кніга|аўтар=Абрикосов Х. Н. и др.|частка=Тёрн|загаловак=Словарь-справочник пчеловода|спасылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|адказны=Сост. Федосов Н. Ф.|месца=М.|выдавецтва=Сельхозгиз|год=1955|старонкі=362}}</ref><ref>Алексєєнко Ф. М.; Бабич І. А.; Дмитренко Л. І.; Мегедь О. Г.; Нестероводський В. А.; Савченко Я. М. (1966). У Кузьміна М. Ф.; Радько М.  К.  Виробнича енциклопедія бджільництва. Київ «Урожай». с. 441.</ref>. Медадайнасць расліны да 25  кг на гектар{{r|lipinski}}.
 
=== У прамысловасці ===
Радок 317:
З цёрну атрымліваюцца выдатныя [[дровы]], якія гараць павольна з добрым жарам і мала дымяць<ref>The Scout Association 1999. ''The Burning Properties of Wood'', London, U.K. [http://www.scoutbase.org.uk/library/hqdocs/facts/pdfs/fs315001.pdf]</ref>.
 
[[Насенне]] цёрну ўтрымлівае тлусты [[Алеі|алей]] (да 37  %), [[Гліказіды|глюказід]] [[амігдалін]] і можа служыць сыравінай для атрымання тлустага і міндальнага [[Эфірныя алеі|эфірнага алею]]. З костачак здабываюць [[актываваны вугаль]].
 
У касметыцы мякаць пладоў выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі звязальных масак для твару{{r|future}}.
 
Кара і драўніна цёрну ўтрымліваюць [[таніны]] (да 8  %){{r|future}} і выкарыстоўваюцца для [[Дубленне|дублення]] [[Кушнерства|скур]]. Пры змешванні кары з {{нп3|Сульфат медзі(II)|медным купарвасам|ru|Сульфат меди(II)}} атрымліваюць чорную [[Фарбы|фарбу]] і якасныя чорныя [[Чарніла|чарнілы]], а пры змешванні са [[Шчолачы|шчалачамі]]  — жоўтую фарбу. Лісце дае зялёную фарбу, а плады ад цёмна-шэрай да зялёнай{{r|future}}. [[Сок]] пладоў выкарыстоўваюць для маркіроўкі {{нп3|Тэкстыльнае палатно|палатна|ru|Текстильное полотно}}, таму што ён практычна нязмыўны{{r|khos}}.
 
== Прысутнасць у культуры і вераваннях ==
Радок 339:
| style="text-align: left;" |
''Квiтнее цёрн падобна кветкам слiвы,''<br />
''Хто зблытае  — пазнае шмат бяды,''<br />
''Прыгожы белы цвет i сэрцу мiлы,''<br />
''Ды даўкiя i кволыя плады.''<br />
Радок 345:
| style="text-align: left;" | ''Анатоль Балуценка. «Асенні сум»''<ref>[http://ab24b.narod.ru/f10_3.htm Анатоль Балуценка. «Асенні сум»]</ref>
|}
Польскія сяляне кажуць «Цёрн цвіце  — быць зіме» ({{lang-pl|Tarnina kwitnie – będzie zimno}}), гэтая з'ява звязана з тым, што час цвіцення цёрну супадае з пахаладаннем, якое часта прыходзіць у маі{{r|kiljanska}}.
 
=== У геральдыцы ===
Радок 373:
 
== Літаратура ==
* {{кніга|загаловак=Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні|адказны=Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=2003|том=17|старонкі=110|старонак=512|isbn=985-11-0279-2|тыраж=10&nbsp;000}}
* {{кніга|загаловак=Биологический энциклопедический словарь|адказны=Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.|выданне=2-е изд., исправл.|месца=М.|выдавецтва=Советская энциклопедия|год=1989|старонкі=637|старонак=864|isbn=5-85270-002-9|тыраж=150&nbsp;600}}
* {{ІВРСР|частка=757. ''Prunus spinosa'' L. (incl. ''P. stepposa'' Kotov.) — Слива колючая, или Тёрн|том=2|стар=393}}