|
== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Расіі}}
=== Ранняя гісторыя — да X стагодздзястагоддзя === ▼{{У планах}}
На частцы тэрыторыі сучаснай Расіі ў 1-м тысячагоддзі н. э. існавалі: [[ Баспор|Баспорская Дзяржава]] (Баспорскае княства), [[Скіфская Дзяржава]]. На асноўнай тэрыторыі еўрапейскай Расіі жылі [[Балты|балцкія]] ды [[Фіна- вугорцыўгорскія народы|фіна-вугорскія]] плямёны. У 552—745 гадах частку тэрыторыі Расіі ў верхнім цячэнні Волгі паміж Чорным і Каспійскім марамі займала дзяржава плямённага хаўрусу [[Цюркі|цюркаў]] — [[Цюрцкі Каганат]]. Ад сярэдзіны VII да X стагодзьдзястагоддзя ў ніжнім цячэнні [[Волга|Волгі]], на [[Паўночны Каўказ|Паўночным Каўказе]], у Прыазоўі ляжала дзяржава [[Хазарскі КаґанатКаганат]], якая стрымлівала набегі качэўнікаў з Азіі. Ад пачатку 8 стагодзьдзястагоддзя да 926 году на [[Далёкі Ўсход|Далёкім Усходзе]] існавала [[Дзяржава Бахай]]. ▼<!--
▲=== Ранняя гісторыя — да X стагодздзя ===
▲На частцы тэрыторыі сучаснай Расіі ў 1-м тысячагоддзі н. э. існавалі: [[Баспорская Дзяржава]] (Баспорскае княства), [[Скіфская Дзяржава]]. На асноўнай тэрыторыі еўрапейскай Расіі жылі [[Балты|балцкія]] ды [[Фіна-вугорцы|фіна-вугорскія]] плямёны. У 552—745 гадах частку тэрыторыі Расіі ў верхнім цячэнні Волгі паміж Чорным і Каспійскім марамі займала дзяржава плямённага хаўрусу [[Цюркі|цюркаў]] — [[Цюрцкі Каганат]]. Ад сярэдзіны VII да X стагодзьдзя ў ніжнім цячэнні [[Волга|Волгі]], на [[Паўночны Каўказ|Паўночным Каўказе]], у Прыазоўі ляжала дзяржава [[Хазарскі Каґанат]], якая стрымлівала набегі качэўнікаў з Азіі. Ад пачатку 8 стагодзьдзя да 926 году на [[Далёкі Ўсход|Далёкім Усходзе]] існавала [[Дзяржава Бахай]].
=== Станаўленне і развіццё расійскай дзяржавы — 10—19 стагодздзі ===
У X стагодзьдзістагоддзі заходняя частка сённяшняй еўрапейскай Расіі ўваходзіла ў г. зв. «[[Старажытнаруская дзяржава|Старажытнарускую дзяржаву]]» ці «Кіеўскую Русь» з цэнтрам у Кіеве. Улада належала дынастыі Рурыкавічаў, якія праводзілі паслядоўную палітыку ўмацавання сваёй дзяржавы. Кіеўскі князь Алег ўзначаліўузначаліў два паходы на [[Канстанцінопаль]]. А ў 988 годзе Кіеўскі князь Уладзімір прыняў хрысціянства паводле грэцкага абраду. У 10—14 стагодздзяхстагоддзях на сярэднім цячэнні Волгі ды ў Прыкам’і знаходзілася [[Волжская Булгарыя]]. У 12—14 стагоддзях на тэрыторыі Расіі ўтварыліся [[Наўгародская рэспубліка]], [[Уладзіміра-Суздальскае княства|Уладзімеіра-Суздальскае]] ды іншыя княствы. У 12 стагодзьдзістагоддзі гэтыя славянскія княствы, Валжанская Булгарыя і іншыя дзяржавы Ўсходняй [[Еўропа|Еўропы]] трапілі пад нашэсце [[манголы|манголаў]] (1237—1242), на 250 гадоў на тэрыторыі еўрапейскай часткі Расіі усталявалася [[мангольскае іга]]. У пэрыядперыяд ад 1300 да 1323 году галоўным цэнтрам расійскіх зямель быў Уладзімір, барацьбу з якім вялі Масква ды [[Цвер]]. Адначасова з усіх расійскіх зямель даніну збірала [[Залатая Арда]]. Пад мангольскім ігам паўстала [[Маскоўскае княства]]. З дапамогаю інтрыгаўінтрыг, заваявання лаяльнасці манголаў, пераводу рэлігійнага цэнтру Расіі ў [[Масква|Маскву]], маскоўскія князі большую самастойнасць ад Арды. З маскоўскага княства пачала сваю гісторыю расійская дзяржаўнасць. Мангольскае іга закончылася выгнаннем захопнікаў аб’яднанымі сіламі расійскіх княстваў ([[Кулікоўская бітва]], 1380 г.; «стаяньнестаянне на рацэ Ўгры», 1480 г.).
[[Файл:Ivan the Terrible (cropped).JPG|thumb|200px|left|[[Іван Жахлівы]] працы [[Віктар Васняцоў|Васняцова]].]]
У 14—16 стагоддзях, пасля заваёву Наўгародскай рэспублікі, Масква канчаткова стала адзіным цэнтрам аб’яднання ўсходнеславянскіх княстваў паўночнага ўсходу. З пачатку 15 стагоддзя пачынаецца вайсковае супрацьстаянне Маскоўскай дзяржавы і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Каб абараніцца ад Масковіі, ВКЛ будзе вымушана заключыць унію з Польшчай і ўтварыць Рэч Паспалітую.
Сярэдзіна 15 стагодздзястагоддзя — праўленне [[Іван Жахлівы|Івана Жахлівага]], перыяд цэнтралізацыі ўлады і жорсткага кантролю (апрычніна). Разам з гэтым актыўна праводзілася агрэсіўная вонкавая палітыка — напрацягуна працягу 1454—1467 гадоў ішла Лівонская вайна за выход да Балтыйскага мора. Напрыканцы 16 — у сярэдзіне 17 стагоддзя аформілася прыгоннае права. У пачатку 17 стагоддзя Маскоўскае княства перажыла шведскую і польска-літоўскую інтэрвэнцыіінтэрвенцыі. У сярэдзіне 17 стагоддзя [[Украіна|Ўкраіна]] ўвайшла ў склад Расіі на правах аўтаноміі.
[[Файл:Peter der-Grosse 1838.jpg|thumb|200px|[[Пётр I]] быў першым расійскім імператарам.]]
Да пачатку 19 стагоддзя ў выніку шматвяковай вайсковай агрэсіі да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], Расія атрымала асноўную частку тэрыторыі скоранай дзяржавы.
У выніку далучэння ў 16—19 стагоддзі тэрыторыяўтэрыторый Поўначы, Паволжа, [[Урал]]у, [[Сібір]]ы, Далёкага Ўсходу, Каўказу, уваходжаньня ў склад Расеі шэрагу народаў утварылася шматнацыйнаяшматнацыянальная [[Расійская імперыя]]. Расія адбіла нашэсце французскіх войскаў у [[Вайна 1812 года|Вайне 1812 году]].
Захоп Расіяй Каўказу суправаджаўся [[Генацыд чаркесаў|генацыдам чаркесаў]].
Сялянская рэформа 1861 году, што адмяніла прыгон, і іншыя рэформы пахутчылі разьвіцьцёразвіццё капіталізму, грамадства, сістэмы вырабніцтва і размеркавання.
Напрыканцы 19 — напачатку 20 стагоддзя ўзніклі палітычныя партыі.
=== 20—21 стагодзьдзістагоддзі ===
[[Руска-японская вайна]] 1904-05 гадоў каталізавала разьвіццёразвіццё рэвалюцыйных настрояў у грамадстве, што прывяло да [[Рэвалюцыя 1905 года|Рэвалюцыі 1905 году]]. Пасля рэвалюцыі заснаваная [[Дзяржаўная Дума]]. Расія брала ўдзел у [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай Вайне]] 1914—1918 гг. на баку краін [[Антанта|Антанты]].
Вайна, эканамічная крыза разам з правакатыўнымі дзеяннямі ўлады прывялі да звяржэньнязвяржэння манархіі падчас [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расіі|Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году]].
25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 адбылася [[Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 году ў Расіі|Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 году]]. Была абвешчаная ўлада Саветаў (радаўрад) рабочых, жаўнерскіх і сялянскіх дэпутатаў. У краіне была ўсталявана манапольная палітычная ўлада [[Камунізм|Камуністычнай партыі]], што паступова злілася з цэнтралізаваным дзяржаўным апаратам.
З 1917 па 1920 у Расіі ішла грамадзянская вайна, камуністы ажыццяўлялі інтэрвенцыю на новыя незалежныя дзяржавы Ўсходняй Еўропы і Сярэдняй Азіі. У дзяржаве замацоўваліся ваенна-камуністычныя і тэрарыстычныя прынцыпы арґанізацыіарганізацыі (чырвоны тэрор).
У студзені 1918 года ўтвораная [[Расійская Савецкая ФэдэратыўнаяФедэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка]] (РСФСР). У 1921 г. была прынятая [[Новая эканамічная палітыка]] (НЭП), што ўяўляла сабою часовае і частковае вяртанне рынкавых прынцыпаў у эканоміку. 30 снежня 1922 Расія разам з камуністычнымі [[Украіна|ЎкраінайУкраінай]], [[Беларусь|Беларуссю]] і Закаўказскай ФэдэрацыяйФедэрацыяй утварылі [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] (СССР). Далейшае разьвіццёразвіццё Расіі ў ХХ стагоддзі непарыўна зьвязаназвязана з СССР.
12 чэрвеня 1990 З'езд народных дэпутатаў Расіі прыняў Дэкларацыю аб Дзяржаўным Суверэнітэце Расійскай Федэрацыі. У 1991 годзе ўведзеная пасада [[Прэзыідэнт Расеі|прэзідэнта РФ]]. У верасьніверасні 1993 указам прэзідэнта ліквідаваная сістэма Саветаў, у снежні 1993 прынятая [[Канстытуцыя Расіі]].
-->
== Геаграфія ==
| 