Другая сусветная вайна: Розніца паміж версіямі

'''Другая сусветная вайна''' — [[Сусветная вайна|глабальная вайна]], якая працягваласяцягнулася з 1939 па 1945 год, але звязаныя канфлікты пачаліся раней. У ёй прымала ўдзел [[Другая сусветная вайна паводле краін|пераважная большасць краін свету]] — у тым ліку ўсе [[вялікія дзяржавы|буйныя дзяржавы]] — якія ў канчатковым выніку ўтварылі два супрацьлеглыясупрацьлеглых [[Ваенны блок|ваенныяваенных саюзылагера]]: «[[Антыгітлераўская кааліцыя|саюзнікі]]» ({{lang-en|Allies}}) і [[краіны Восі]]. Гэта была найбуйнейшая вайна ў гісторыі чалавецтва, непасрэдны ўдзел у якой прынялі больш за 100 мільёнаў чалавек з больш чым 30 краін свету. У стане «[[Татальная вайна|татальнай вайны]]» асноўныя ўдзельнікі кінулі ўсе свае эканамічныя, прамысловыя і навуковыя магчымасці на ваенныя дзеянні, сцёршы грань паміж грамадзянскімі і ваеннымі рэсурсамі. Вайна была адзначана масавай гібеллю мірныхцывыльнага жыхароўнасельніцтва, у тым ліку [[Халакост]]ам (у выніку якога загінулі каля 11 мільёнаў чалавек) і [[Стратэгічнае бамбардзіраванне падчас Другой сусветнай вайны|стратэгічнымістратэгічным бамбардзіроўкамібамбаваннем прамысловых і населеных пунктаў]] (у якіх былі забітыя каля мільёна чалавек і якія ўключалі ў сябе [[атамныя бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі]]), што прывяло, паводле ацэнак, да агульнай колькасці загінулых [[Страты ў Другой сусветнай вайне|ад 50 да 80 мільёнаў загінулых]]. Гэта зрабіла Другую сусветную вайну [[Спіс войнаў і антрапагенных катастроф паводле колькасці загінулых|самым смяротным канфліктам]] у [[Сусветная гісторыя|гісторыі чалавецтва]].

[[Японская Імперыя]] задалася мэтай дамінавання ў [[Азія|Азіі]] і [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] і ўжо ў 1937 годзе знаходзілася ў [[Другая япона-кітайская вайна|стане вайны]] з [[Кітайская Рэспубліка, 1912–1949|Кітайскай Рэспублікай]],. але,Але як правіла,звычайна лічыцца, што 2-я сусветная вайна пачалася 1 верасня 1939 года з [[Польская абарончая вайна, 1939|уварвання]] [[Трэці рэйх|Германіі]] ў [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польшчу]] і наступнага аб'яўленняабвяшчэння [[Трэцяя Французская рэспубліка|Францыяй]] і [[Вялікабрытанія]]й вайны Германіі. З канца 1939 да пачатку 1941 года, дзякуючы серыішэрагу кампаній і [[Берлінскі пакт, 1940|дамоваў]], Германія захапіла або кантралявала вялікую частку кантынентальнай Еўропы і сфармавала альянс Восі з [[Каралеўства Італія, 1861—1946|Італіяй]] і [[Японская імперыя|Японіяй]]. На падставе [[Пакт Молатава — Рыбентропа|пакта Молатава-Рыбентропа]] ў жніўні 1939 года Германія і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] падзялілі і далучылі да сябе тэрыторыі сваіх еўрапейскіх суседзяў: [[Уварванне СССР у Польшчу|Польшчы]], [[Савецкая акупацыя Бесарабіі і Паўночнай Букавіны|Румыніі]], [[Савецка-фінляндская вайна, 1939—1940|Фінляндыі]] і [[Акупацыя Балтыйскіх дзяржаў|краін Балтыі]]. Вайна працягвалася, перш за ўсё, паміж краінамі Восі і кааліцыяй Вялікабрытаніі і [[Садружнасць нацый|Брытанскай Садружнасці]], і ўключала ў сябе [[Кампанія ў Заходняй пустыні|заходнеафрыканскую]] і [[Усходнеафрыканская кампанія|ўсходнеафрыканскую]] кампаніі, [[Бітва за Брытанію|бітву за Брытанію]], [[Бліц|кампанію бамбардзіровак «бліц»]], [[Балканская кампанія, Другая сусветная вайна|балканскую кампанію]] і працяглую [[Бітва за Атлантыку, 1939—1945|бітву за Атлантыку]]. У чэрвені 1941 года войскі краін Восі пачаліраспачалі [[План Барбароса|ўварванне ў СССР]], адкрываючы [[Усходні фронт Другой сусветнай вайны|найвялікшы тэатр ваенных дзеянняў у гісторыі]], які ўцягнуў вялікую частку ваенных сілаў Восі ў [[Вайна на знясіленне|вайну на знясіленне]]. У снежні 1941 года Японія [[Напад на Пёрл-Харбар|напала на ЗША]] і [[Уварванне Японіі ў Малаю|еўрапейскія тэрыторыі]] ў Ціхім акіяне і хутка заваявалападпарадкавала яго заходнюю частку.

Прасоўванне Восі было спынена ў 1942 годзе, калі Японія пацярпела паразу ў [[Бітва за Мідуэй|бітве за Мідуэй]] недалёка ад [[Гаваі|Гаваяў]], а Германія была пераможана ў [[ДругаяСталінградская бітва|бітве за Эль-Аламейн|ўСталінград]] Паўночнайу Афрыцы]]СССР, а таксама ў [[СталінградскаяДругая бітва|бітве за СталінградЭль-Аламейн|ў Паўночнай Афрыцы]] у СССР. У 1943 годзе пасля серыішэрагу паразаў Германіі на [[Усходні фронт Другой сусветнай вайны|Усходнім фронце]], [[Аперацыя Хаскі|уварвання саюзных войскаў у Італію]], што прывяло да капітуляцыі Італіі, і перамог саюзнікаў у Ціхім акіяне, краіны Восі страцілі ініцыятыву і пачалі стратэгічнае адступленне на ўсіх франтах. У 1944 годзе заходнія саюзныя войскі здзейснілі [[Аперацыя «Нептун»|ўварванне ў захопленую Германіяй Францыю]] ў той час, як СССР аднавіў усе свае тэрытарыяльныя страты і пачаў уварванненаступ на тэрыторыю Германіі і яе саюзнікаў. На працягуЦягам 1944 і 1945 гадоў Японія панесла буйныя няўдачыстраты ў мацерыковай Азіі, у [[Другая Гуансійская кампанія|паўднёвым Кітаі]] і [[Бірманская кампанія|Бірме]], а саюзнікі знішчалізнішчылі [[Імперскі флот Японіі|японскі флот]] і захапіліавалодалі ключавыяключавымі выспывыспамі ў заходняй частцы Ціхага акіяна.

Вайна ў Еўропе скончылася [[Цэнтральна-Еўрапейская аперацыя|ўварваннем заходніх саюзнікаў і СССР у Германію]], якое прывяло да [[Бітва за Берлін|ўзяцця Берліна]] войскамі СССР і Польшчы і наступнай [[Акт капітуляцыі Германіі|безумоўнай капітуляцыі Германіі]] [[Дзень Перамогі ў Еўропе|8 мая 1945 года]]. Пасля апублікавання [[Патсдамская дэкларацыя, 1945|Патсдамскай дэкларацыі]] 26 ліпеня 1945 года і адмовы Японіі капітуляваць на яе ўмовах ЗША [[Атамныя бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі|скінулі атамныя бомбы]] на японскія гарады [[Горад Хірасіма|Хірасіму]] і [[Горад Нагасакі|Нагасікі]] 6 жніўня і 9 жніўня адпаведна. Пасля [[Савецка-японская вайна|аб'яўлення СССР вайны Японіі]] і [[Маньчжурская аперацыя|ўварвання ў Маньчжурыю]] і з улікам [[Аперацыя «Даўнфол»|непазбежнага ўварвання ў японскі архіпелаг]], іа таксама магчымасці іншых атамных бамбардзіровак [[Капітуляцыя Японіі|Японія капітулявала]] 15 жніўня 1945 года. Такім чынам, скончылася вайна ў Азіі, замацаваўшы агульную перамогу саюзнікаў у вайне.

Другая сусветная вайна змяніла палітычную расстаноўку і сацыяльную структуру свету. ДляДзеля садзейнічання развіццю міжнароднага супрацоўніцтва і прадухілення будучых канфліктаў была створана [[Арганізацыя Аб'яднаных Нацый]] (ААН). [[Вялікія дзяржавы]]-пераможцы — ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, СССР і Кітай — сталізрабіліся [[Пастаянныя члены Савета Бяспекі ААН|пастаяннымісталымі членамі]] [[Савет Бяспекі ААН|Савета Бяспекі ААН]]. ЗША і СССР сталі канкуруючымі [[звышдзяржава]]мі і праціўнікамі ў [[Халодная вайна|халоднай вайне]], якая доўжылася на працягу наступных 46 гадоў. Між тым сусветны ўплыў еўрапейскіх дзяржаў аслабеўсаслабеў разам з пачаткам [[Дэкаланізацыя|дэкаланізацыі]] [[Дэкаланізацыя Азіі|Азіі]] і [[Дэкаланізацыя Афрыкі|Афрыкі]].

Пачаткам вайны ў Еўропе, звычайна, лічыцца 1 верасня 1939 года<ref>Weinberg, Gerhard L. (2005) ''A World at Arms: A Global History of World War II'' (2nd ed.). Cambridge University Press. pp. 6.</ref><ref>Wells, Anne Sharp (2014) ''Historical Dictionary of World War II: The War against Germany and Italy''. Rowman & Littlefield Publishing. pp. 7.</ref> — [[Польская кампанія|напад Нацысцкай Германіі на Польшчу]]; Вялікабрытанія і Францыя абвясцілі Германіі вайну праз два дні. Датамі пачатку вайны ў Ціхім акіяне часам называюць пачатак [[Другая япона-кітайская вайна|Другой япона-кітайскай вайны]] 7 ліпеня 1937 года<ref name="För&Ges 2005 64">{{Harvnb|Förster|Gessler|2005|p=64}}.</ref> і нават [[Японская інтэрвенцыя ў Маньчжурыю, 1931|японскую інтэрвенцыю ў Маньчжурыю]] 19 верасня 1931 года<ref>Ghuhl, Wernar (2007) ''Imperial Japan's World War Two'' Transaction Publishers pg 7, pg. 30</ref><ref>Polmar, Norman; Thomas B. Allen (1991) World War II: America at war, 1941-1945 ISBN 978-0394585307</ref>.

Адзін з вядучых брытанскіх гісторыкаў [[Алан Тэйлар, гісторык|Алан Тэйлар]] лічыў, што япона-кітайская вайна і вайна ў Еўропе і яе калоніях праходзілі адначасова, і зліліся ў адну ў 1941 годзе<ref>{{кніга|аўтар=Taylor, A.J.P.|загаловак=How wars begin|месца=New York|Atheneum=Rosen Pub. Group|год=1979|старонак=180|старонкі=124}}</ref>. Іншыя даты пачатку Другой сусветнай вайны часам уключаюць у сябе [[Другая італа-эфіёпская вайна|ўварванне Італіі ў Абісінію]] 3 кастрычніка 1935 года<ref>{{Harvnb|Ben-Horin|1943|p = 169}}; {{Harvnb|Taylor|1979|p = 124}}; Yisreelit, Hevrah Mizrahit (1965). ''Asian and African Studies'', p. 191.<br />

For 1941 see {{Harvnb|Taylor|1961|p = vii}}; Kellogg, William O (2003). ''American History the Easy Way''. Barron's Educational Series. p. 236 ISBN 0-7641-1973-7.<br />

There is also the viewpoint that both World War&nbsp;I and World War&nbsp;II are part of the same "[[European Civil War]]" or "[[Second Thirty Years War]]": {{Harvnb|Canfora|2006|p = 155}}; {{Harvnb|Prins|2002|p = 11}}.</ref>. Брытанскі гісторык [[Энтані Бівар]] разглядае пачатак Другой сусветнай вайны як [[баі на рацэ Халхін-Гол]] паміж Японіяй і войскамі [[Манголія|Манголіі]] і СССР, якія адбываліся з мая па верасень 1939 года<ref name="Beevor 2012 10">{{Harvnb|Beevor|2012|p=10}}.</ref>.

Дата заканчэння вайны таксама дакладна не ўзгоднена. Апроч самай распаўсюджанай версіі, якой з'яўлецца дата фармальнай капітуляцыі Японіі (2 верасня 1945 года), шырока разглядаецца дзень падпісання [[Перамір'е|перамір'я]] 14 жніўня 1945 года. У 1951 годзе быў падпісаны [[Сан-Францыскі дагавор|мірны дагавор з Японіяй]], які афіцыйна вызначыў прававы статус пераможаных краін, а таксама кампенсацыі, якія выплачваліся саюзным ваеннапалонныхваеннапалонным, якія сталі ахвярамі зверстваў<ref name="Masaya 1990 4">{{Harvnb|Masaya|1990|p=4}}.</ref>. [[Дагавор аб канчатковым урэгуляванні ў адносінах да Германіі|ДагаворДамова аб будучыні Германіі]] 1990 года [[Аб'яднанне Германіі, 1990|дазволіўдазволіла уз'яднацца]] [[Усходняя Германія|Усходняй]] і [[Заходняя Германія|Заходняй]] Германіям, а таксама вырашыўвырашыла іншыя пасляваенныя пытанні<ref>{{cite web|title=History of German-American Relations » 1989–1994 – Reunification » "Two-plus-Four-Treaty": Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany, September 12, 1990|url=http://usa.usembassy.de/etexts/2plusfour8994e.htm|publisher=usa.usembassy.de|accessdate=6 May 2012}}</ref>.

Колькасць дзяржаў-удзельніц мяняласязмянялася ў ходзецягам вайны. Некаторыя з іх вялі актыўныя баявыя дзеянні, другія дапамагалі сваім саюзнікам пастаўкамі зброі, матэрыялаў і харчавання,. многіяАстатнія ж удзельнічалі ў вайне толькі намінальна.

З другойіншага стараныбоку ў вайне ўдзельнічалі [[Краіны Восі|краіны нацысцкага блока]]: [[Трэці рэйх|Германія]], [[Каралеўства Італія|Італія]] (да 1943 года), [[Японская імперыя|Японія]], [[Фінляндыя]] (да 1944), [[Трэцяе баргарскае царства|Балгарыя]], [[Каралеўства Румынія|Румынія]] (да 1944), [[Каралеўства Ірак|Ірак]] (да 1941), [[Харцісцкая Венгрыя|Венгрыя]], [[Першая Славацкая рэспубліка|Славакія]], [[Тайланд]], [[Маньчжоу-Го]], [[Незалежная дзяржава Харватыя|Харватыя]], а таксама (да 1941 года) [[Іран]], які не ўваходзіў у нацысцкі блок. На тэрыторыі акупіраваныхакупаваных краін ствараліся марыянетачныя дзяржавы, якія па сваім сэнсе не з'яўляліся паўнавартаснымі ўдзельнікамі вайны і далучаліся да фашысцкай кааліцыі: [[Рэжым Вішы|Вішысцкая Францыя]], [[Грэчаская дзяржава]], [[Італьянская сацыяльная рэспубліка]], [[Венгерская дзяржава]], [[Сербія]], [[Албанскае каралеўства|Албанія]], [[Незалежная дзяржава Чарнагорыя|Чарнагорыя]], [[Незалежная рэспубліка Македонія|Македонія]], [[Мэнцзян]], [[Дзяржава Бірма|Бірма]], [[Другая Філіпінская рэспубліка|Філіпіны]], [[В'етнамская імперыя|В'етнам]], [[Камбоджа]], [[Лаос]].

На старанебаку Германіі і Японіі змагалася таксама мноства калабарацыяніцкіхкалабаранцкіх войскаў, створаных з грамадзян краін-праціўнікаў: [[РВА]], замежныя дывізіі [[СС]] (руская, украінская, эстонская, 2 латышскія, нарвежска-дацкая, 2 галандскія, 2 бельгійскія, 2 баснійскія, франузская, албанская), радшэраг замежных легіёнаў, і іншыя фарміраванні. Таксама ва ўзброеных сілах краін нацысцкага блока змагаліся дабравольчыядобраахвотныя фарміраванніфармаванні дзяржаў, якія фармальна заставаліся нейтральнымі: [[Іспанія|Іспаніі]] ([[Блакітная дывізія]]), [[Швецыя|Швецыі]] і [[Партугалія|Партугаліі]].