|
[[Файл:Albert Einstein (Nobel).png|200px|міні|справа|[[Альберт Эйнштэйн]] — адзін з аўтараў тэорыі адноснасці ([[1921]])]]
'''Тэорыя адноснасці''' — тэрмін, уведзены ў [[1906]] годзе [[Макс Планк|Максам Планкам]] з мэтай паказаць, як [[спецыяльная тэорыя адноснасці]] (і, пазней, [[агульная тэорыя адноснасці]]) выкарыстоўвае [[Прынцып адноснасці Эйнштэйна|прынцып адноснасці]]. Часам выкарыстоўваецца як эквівалент паняцця «рэлятывісцкая фізіка»<ref group="заўв.">Рэлятывісцкая фізіка — раздзел [[Фізіка|фізікі]], які вывучае з'явыз’явы, якія адбываюцца пры рухах са хуткасцяміскарасцямі, параўнальнымі зса [[Хуткасцьскорасць святла|хуткасцюскорасцю святла]]. У гэтых умовах рух апісваецца паводле тэорыі адноснасці.</ref>. У вузкім сэнсе ўключае ў сябе спецыяльную і агульную тэорыю адноснасці.
У [[Гісторыя фізікі|гісторыі фізікі]] тэрмін ''тэорыя адноснасці'' часам выкарыстоўваецца для адмежавання поглядаў Эйнштэйна, Мінкоўскага і іх паслядоўнікаў, што адмаўляюць канцэпцыю [[Эфір, фізіка|святланоснага эфіру]], ад поглядаў некаторых іх папярэднікаў, такіх як [[Хендрык Антон Лорэнц|Лорэнца]] і [[Анры Пуанкарэ|Пуанкарэ]].
== Вобласць прымянення ==
Тэорыя адноснасці ўжываецца ў [[Фізіка|фізіцы]] і [[Астраномія|астраноміі]] пачынаючы з [[XX стагоддзе|XX стагоддзя]]. Упершыню новая тэорыя замяніла [[Класічная механіка|200-гадовую механіку]] [[Ісаак Ньютан|Ньютана]]а. Гэта ў корані змяніла ўспрыманне свету.
НьютонаўскіяНьютанаўскія паняцці аб руху былі абвергнутыя або кардынальна адкарэктаваныя з дапамогай новага дастаткова глыбокага прымянення [[Прынцып адноснасці Эйнштэйна|прынцыпу адноснасці руху]]. [[Час]] ужо не быў абсалютным (а пачынаючы з [[Агульная тэорыя адноснасці|АТА]] — і раўнамерным).
Больш за тоетаго, [[Эйнштэйн]] змяніў фундаментальныя погляды на час і [[Прастора ў фізіцы|прастору]]. Паводле тэорыі адноснасці час неабходна ўспрымаць як амаль раўнапраўны складнік (каардынату) [[Прастора-час|прасторы-часу]], які можа змешвацца ў пераўтварэнні каардынат пры змене хуткасціскорасці руху [[Сістэма адліку|сістэмы адліку]] са звычайнымі прасторавымі каардынатамі, падобна да таго, як змешваюцца адна з адной прасторавыя каардынаты ў пераўтварэнні іх пры павароце восяўвосей звычайнай трохмернай сістэмы каардынат.
Тэорыя адноснасці значна пашырыла разуменне фізікі ў цэлым, а таксама істотна паглыбіць веды ў галіне [[Фізіка элементарных часціц|фізікі элементарных часціц]], даўшы магутны імпульс і сур'ёзныясур’ёзныя новыя тэарэтычныя прылады для развіцця фізікі, значэнне якога цяжка пераацаніць.
З дапамогай дадзенай тэорыі [[касмалогія]] і [[астрафізіка]] здолела прадказаць такія надзвычайныя з'явыз’явы, як [[Нейтронныя зоркі|нейтронныя зоркі]], [[Чорная дзірка|чорныя дзіркі]] і [[Гравітацыйная хваля|гравітацыйныя хвалі]].
== Прыняцце навуковай супольнасцю ==
У цяперашні час тэорыя адноснасці агульнапрынята ў навуковай супольнасці і складае базіс сучаснай фізікі.{{-1|<ref name="Will_2006">Clifford M. Will. [http://www.livingreviews.org/lrr-2006-3 The Confrontation between General Relativity and Experiment] Living Rev. Relativity 9, (2006), 3.</ref>}} Працэс яе распаўсюджвання і прызнання ў навуковай супольнасці, тым не менш, працякаў няпроста. Напрыклад, крытычнае стаўленне да палажэнняў тэорыі адноснасці выказвалі Нобелеўскія лаўрэаты [[Філіп Ленард]]<ref>Филипп Ленард [http://hghltd.yandex.net/yandbtm?fmode=inject&url=http%3A%2F%2Fritz-btr.narod.ru%2Flenard-1.html&text=ленард%20эфир&l10n=ru&sign=bf130c9a5dbc08854f9c3bc59b5049e1&keyno=0 О ПРИНЦИПЕ ОТНОСИТЕЛЬНОСТИ, ЭФИРЕ, ТЯГОТЕНИИ]</ref>, Штарк, Дж. Дж. Томсан, а таксама філосафы і навукоўцы (напрыклад, [[Канстанцін Эдуардавіч Цыялкоўскі|Цыялкоўскі]]<ref>К. Э. Циолковский [http://ether.wikiext.org/wiki/К.Э.Циолковский:_Библия_и_научные_тенденции_Запада_%281935%29 Библия и научные тенденции Запада (1935)]</ref>, Жукоўскі, [[Нікола Тэсла|Тэсла]] і інш.)
Сказанае вышэй ставіццаадносіцца ў большай меры да спецыяльнай тэорыі адноснасці. Агульная тэорыя адноснасці (АТА) у меншай ступені эксперыментальна праверана, утрымлівае некалькі прынцыповых праблем, і вядома, што пакуль у прынцыпе дапушчальныя некаторыя з альтэрнатыўных тэорый гравітацыі, большасць з якіх, праўда, можна лічыць у той ці іншай меры проста мадыфікацыяй АТА. Тым не менш, у адрозненне ад многіх з альтэрнатыўных тэорый, на думку навуковай супольнасці АТА ў сваёй вобласці дастасавальнасціпрымянімасці пакуль адпавядае ўсім вядомым эксперыментальным фактам, у тым ліку і параўнальна нядаўна выяўленым (так, нядаўна было знойдзена яшчэ адно магчымае пацвярджэнне існавання гравітацыйных хвалейхваль<ref>[http://www.cfa.harvard.edu/news/2012/pr201225.html Space-Warping White Dwarfs Produce Gravitational Waves]</ref><ref>[http://www.rosinvest.com/news/101052/ Пресс-релиз на сайте «РосИнвест».]</ref>). У цэлым жа АТА з'яўляеццаз’яўляецца ў сваёй галіневобласці дастасавальнасціпрымянімасці «стандартнай тэорыяй», гэта значыць прызнанай навуковай супольнасцю галоўнай і найлепшай.{{-1|<ref name="Will_2006" />}}
== Спецыяльная тэорыя адноснасці ==
{{main|Спецыяльная тэорыя адноснасці}}
Спецыяльная, або прыватная тэорыя адноснасці — гэта тэорыя структуры [[Прастора-час|прасторы-часу]]. Упершыню была прадстаўлена ў [[1905]] [[Альберт Эйнштэйн|Альбертам Эйнштэйнам]] у працы «Да электрадынаміцыэлектрадынамікі цел, штоякія рухаюцца». Тэорыя апісвае рух, законы [[Механіка|механікі]], а таксама прасторава-часавыя адносіны, якія вызначаюць іх, пры хуткасцяхскарасцях руху, блізкіх да [[Хуткасцьскорасць святла|хуткасціскорасці святла]]. [[Класічная механіка]] Ньютана ў рамках спецыяльнай тэорыі адноснасці з'яўляеццаз’яўляецца набліжэннемпрыбліжэннем для малых хуткасцейскарасцей.
== Агульная тэорыя адноснасці ==
{{main|Агульная тэорыя адноснасці}}
Агульная тэорыя адноснасці — тэорыя гравітацыі, распрацаваная Эйнштэйнам ў [[1905]]-—[[1917]] гадах. З'яўляеццаЗ’яўляецца далейшым развіццём спецыяльнай тэорыі адноснасці. У агульнай тэорыі адноснасці пастулюецца, што гравітацыйныя эфекты абумоўлены не [[Сіла|сілавым узаемадзеяннем]] цел і [[поле, фізіка|палёў]], а дэфармацыяй самой прасторы-часу, у якім яны знаходзяцца. Гэтая дэфармацыя звязана, у прыватнасці, з прысутнасцю масы-энергіі.
== Гл. таксама ==
{{commons|Category:Theory of relativity}} ▼
* [[Гісторыя тэорыі адноснасці]]
* [[Прынцып эквівалентнасці сіл гравітацыі і інерцыі]]
== Спасылкі ==
▲{{commons|Category:Theory of relativity}}
* [http://webcommunity.ru/1047/ Общая теория относительности — пространственно-временной континуум]{{ref-ru}} — Просто о сложном.
* [http://webcommunity.ru/1041/ Специальная теория относительности]{{ref-ru}} — Просто о сложном.
* [http://www.youtube.com/watch?v=PWtw7NcUZZ8 Что такое теория относительности. Часть 1] — Кароткаметражны навукова-папулярны фільм, які распавядаерасказвае аб тэорыі адноснасці. СССР 1964.
* [http://www.youtube.com/watch?v=yR7W3AWJox0&feature=related Что такое теория относительности. Часть 2] — Кароткаметражны навукова-папулярны фільм, які распавядаерасказвае аб тэорыі адноснасці. СССР 1964.
{{phys-stub}}
| 