Цмок: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Радок 11:
 
== Цмок у беларускай міфалогіі ==
У [[Беларуская міфалогія|беларускіх павер'яхпавер’ях]] цмок - — зборнае паняцце. Пад ім разумеецца і пачварны змей, і нячысты дух, часам нават з чалавечымі рысамі.
[[Файл:Багны.jpg|thumb|300px|Балотны цмок у інтэрпрэтацыі сучаснага беларускага мастака]]
Файл:Багны.jpg
У [[Беларуская міфалогія|беларускіх павер'ях]] цмок - зборнае паняцце. Пад ім разумеецца і пачварны змей, і нячысты дух, часам нават з чалавечымі рысамі.
 
=== Цмок як гіганцкі змей ===
[[Выява:Цмок.jpg|thumb|Left|300px|Балотны цмок, карціна сучаснага беларускага мастака]]
У некаторых казках і баладах цмок - — [[рэптылія]]-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. У казцы "«[[Хведар Набілкін і сапраўдныя асілкі]]"» героі пачаргова перамагаюць трох шматгаловых цмокаў. Паводле некаторых паданняў, раней рэкі былі вялічэзныя, ніхто па іх не хадзіў, і жыло у вадзе безліч змеяў, у іншых па 11 галоў. Яны душылі людзей. Цмок у гэтым сюжэце - — імя ўласнае, адзін са змеяў. Жыў ён адзін, меў рогі і вялізную пашчу, якой мог адразу праглынуць чалавека. Людзі былі язычнікамі і маліліся яму. Забіў пачвару [[Юрай|Юр'яЮр’я]] ([[Георгій Перамаганосец|Георгій Перамоганосец]])<ref>Запісана ў в. Новы Мір Веткаўскага р-на ад Хадуньковай Ганны Трафімаўны, 1914  г.н. (раней пражывала ў в. Малінаўка Бранскай вобл.), студэнткай Хадуньковай Н. (2002  г.)</ref>. У народнай традыцыі наогул пашыраная такая схема: цмок жыве ў балоце ці рацэ і штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. З'яўляеццаЗ’яўляецца герой і забівае пачвару. Мяркуецца, што гэты матыў мае дахрысціянскае паходжанне. У першапачатковай версіі цмока мог замяняць [[Яшчар, бог|Яшчар]] - — боства ніжэйшага свету, якому, верагодна, таксама прыносілі маладых дзяўчат у ахвяру.
 
У іншых крыніцах цмок - — злы змей, які шкодзіць людзям, паліць хаты<ref>Запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935  г.н., студэнткай Шышовай К. (2006  г.)</ref>, пушчае з пашчы полымя. Яшчэ адна крыніца дадае: ростам Цмок з вялікі [[Хата|дом]], але вельмі гультаяваты - — калі нехта з людзей патурбуе яго, то ён не абавязкова будзе нападаць, а спачатку ўзважыць, ці вартая ахвяра парушанага спакою. Паводле фалькларыста [[Міхал Адольфавіч Федароўскі|М. Федароўскага]], цмок - — пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі, што можа што заўгодна перасекчы імі, як мячом. Цмок - — найстарэйшы звер у свеце. Можа жыць як у возеры ці балоце (што адпавядае яго хтанічнай прыродзе) так і ў небе<ref>Міфалогія беларусаў: энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько.  — Мн.: Беларусь, 2011.  — 607 с.: іл.</ref>.
 
У некаторых павер'яхпавер’ях цмок мае рысы стыхійнага боства, апякуна і ахоўніка. У вёсцы [[Вёска Валова Гара|Валова Гара]] яшчэ ў пачатку ХХ ст. верылі, што ў час вяселля кагосьці з вяскоўцаў па рэках [[Эсэ, рака|Эсэ]] і Бярэшчы, па возеры [[Возера Бярэшча|Бярэшча]] і [[Бярэзінскі канал|Бярэзінскім канале]] праплывае змеепадобная пачвара з імем Цмок. Трэба выліць у ваду шклянку самагону і кінуць пачастунак, і за гэта маладая сям'ясям’я атрымае блаславенне ад цмока<ref>Аповяд запісаў у 1969 годзе Уладзімір Шушкевіч, ад жыхаркі вёскі Верабкі Анэты Міхайлаўны Шушкевіч (1899 -- 19751899—1975), у 1969  г.</ref>.
 
Цмок [[Вяль]] жыве ля валуна і шкодзіць людзям: завальвае дарогу, крадзе скаціну. Аднойчы кемлівы селянін знішчае яго, скарміўшы пачвары скуру [[Бараны|барана]], у якую заліў смалу. Імя "«Вяль"» можа быць празрыстай адсылкай да бога [[Вялес|Вялеса]]а. Аднак постаць цмока замяняе Вялеса, хутчэй за ўсё, толькі частцы паданняў, дзе сам цмок не надзяляецца змяінымі рысамі. "«Змяіным"» жа цмокам ў болей архаічнай, язычніцкай версіі паданняў адпавядаў нейкі старажытны [[хтанічны]] змей, звестак аб якім на сёння не захавалася.
 
У казках, замовах, легендах таксама фігурыруюць змеі-пачвары ці магічныя змеі не пад імем "«цмок"»: змеі [[Шкурапея]], Хама-Хаміца, Сохва, Рабея<ref>[http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=5085&mode=print Магічны...Магічны… вуж]</ref> з народных замоў, [[Цуда-Юда]] з казкі "«[[Удовін сын, казка|Удовін сын]]"» і інш. У замовах змяя Шкурапея часцей за ўсё сядзіць на дрэве ў гняздзе ці на валуне. Ад яе патрабавалі забраць яд у чалавека, якога нядаўна ўкусіла змяя. Калі Шкурапея не возьме яд, то Бог нашле на яе сваі маланкі<ref>[http://archive.is/0dcKj Хрэстаматыя. Вучэбны дапаможнік па раздзеле “Замовы”«Замовы» для студэнтаў спецыяльнасці 1-21 05 01 “Беларуская«Беларуская філалогія”філалогія». Гомель, 2011]</ref>. Відаць, у старажытным, язычніцкім варыянце замовы замест хрысціянскага Бога быў [[Пярун]] - — постаць, варожая змеям, як і багі-грамабоі большасці міфалогій.
 
=== Цмок як нячысты дух ===
Часам цмока надзяляюць рысамі не пачвары, а дэмана, нячысціка. У некаторых мясцінах верылі, што цмок - — гэта "«змій страшэнны"», які выпівае душу ў чалавека і жывёлы (высмоктвае). Чалавек слабее і памірае. Гэта цмок душу выпіў<ref>Запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Мышкавец Ганны Кузьмінічны, 1926  г.н., студэнткай Белька С. (2006  г.)</ref>. У [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкім раёне]] распавядалі, што цмок - — гэта такі "«вужака"», які прабіраецца ноччу ў хлеў да скаціны і выпівае яе малако, цмокаючы пры гэтым (адсюль і назва). Жыве ля ямін, на сметніках, у гушчары ліхатраўя. Каб пазбавіцца ад цмока, трэба злавіць яго ноччу і пасекчы лапатай. Цікава, што гэтае павер'епавер’е фактычна апісвае цмока ў выгядзе звычайнай змяі. Лічылася, што, калі знайсці яйка, знесенае чорным пеўнем, можна вынасіць яго пад пахай, і з яго вылупіцца цмок, які будзе адшукваць клады і прыносіць свайму гаспадару багацце. У некаторых падобных паданнях цмока называюць "«вуж"» (гл. [[Вужаў камень]]).
 
[[Мікалай Якаўлевіч Нікіфароўскі|М. Я.  Нікіфароўскі]] паведамляе, што цмок болей дагледжаны за іншых нячысцікаў, часта мыецца ў лазні. З-за асцярожнасці і прадбачлівасці жыве долей астатніх дэманаў. Часта чапляецца да простых вясковых людзей, але людзей сямейных не кранае. Іх расправа чакае тых, хто парушае грамадскія абавязкі<ref>[http://www.slounik.org/82196.html Слоўнік. Цмок]</ref>.
 
У [[Лукомскі цмок|лукомскім паданні]] цмок выглядае "«быццам чалавек"», жыве ўнутры вялікага валуна (у валуна ёсць рэальны прататып, які існуе і сёння) і шые людзям адзенне. Часам ён ператвараецца ў [[Вясёлка|вясёлку]], размяшчаецца над лукомскім возерам і п'еп’е адтуль ваду, якую перапампоўвае на неба, каб ішлі дажджы. Яму спадабалася дзяўчына, але тая не папярэдзіла цмока, калі пачалася навальніца. Мой спужаўся і паляцей над возерам. Але маланкі яго забілі. Адразу ж пачаліся бясконцыя дажджы, якія маглі затапіць усю зямлю. Толькі калі цела цмока было пахавана, дажджы скончыліся. Верагодна, тут прысутнічае рэшта старажытнага язычніцкага міфа аб змаганні Пяруна (бога-грамабоя) з нейкім зямным богам (верагодна, [[Вялес|Вялесам]]ам), аб смерці апошняга і аб выкліканым смерцю парушэнні прыроднага балансу (патопе).
 
Народная традыцыя часам атоесамлівае цмока з самім [[Сатана|Сатаной]] (Люцыпарам), галоўным дэманам, якога Бог скінуў з неба. Паводле фалькларыста [[Адам Ягоравіч Багдановіч|А.  Я.  Багдановіча]], [[Анёл|анёлы]] пасадзілі Цмока-Дэмана ўнутр каменнай гары і прыкавалі мноствам цэпаў. Але чалавечыя грахі аднойчы раз'ядуцьраз’ядуць гэтыя цэпы, і Цмок-Сатана вырвецца на волю<ref>[http://mifijslavyan.ru/stories2/83.htm Міфалогія славян. Цмок]</ref>, каб разбурыць усе боскія стварэнні.
 
== Цмокі ў сучаснай культуры фэнтэзі ==