Публій Карнелій Тацыт: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
→‎Рукапісы: вікіфікацыя
др removed Category:Постаці гістарыяграфіі using HotCat, афармленне
Радок 6:
|Шырыня = 250px
|Апісанне выявы = Тацыт ва ўяўленні мастака пачатку XX стагоддзя
|Дата нараджэння = каля 55 г.
|Дата смерці = каля 120 г.
|Род дзейнасці = гісторык
|Гады актыўнасці = 90-я — каля 120 гг.
|Мова твораў = лацінская
Радок 15:
'''Пу́блій''' або '''Гай Карне́лій Та́цыт'''<ref>Правільны лацінскі націск, аднак у беларускім вымаўленні часта сустракаецца не зусім дакладная форма '''Тацы́т''', на якую, імаверна, паўплывала французскае вымаўленне</ref> ({{lang-la|Publius Cornelius Tacitus}} ці {{lang-la2|Gaius Cornelius Tacitus}}; каля {{ДН|||55}} — каля {{ДС|||120}} н. э.) — [[Старажытны Рым|старажытнарымскі]] гісторык, адзін з самых вядомых пісьменнікаў антычнасці, аўтар трох невялікіх складанняў («{{нп3|Агрыкала, Тацыт|Агрыкала|ru|Агрикола (Тацит)}}», «{{нп3|Германія, Тацыт|Германія|ru|Германия (Тацит)}}», «{{нп3|Дыялог пра прамоўцаў|Дыялог пра прамоўцаў|ru|Диалог об ораторах}}») і дзвюх вялікіх гістарычных прац («{{нп3|Гісторыя (Тацыт)|Гісторыя|ru|История (Тацит)}}» і «[[Аналы, Тацыт|Аналы]]»).
 
У маладосці Тацыт сумяшчаў кар'ерукар’еру судовага прамоўцы з палітычнай дзейнасцю, стаў сенатарам, а ў 97 годзе дамогся найвышэйшай магістратуры [[Консул, Старажытны Рым|консула]]. Дасягнуўшы вяршынь палітычнай кар'ерыкар’еры, Тацыт увачавідкі назіраў самаволю імператараў і ўляганне сената. Пасля забойства імператара [[Даміцыян]]а і пераходу ўлады да [[Дынастыя Антанінаў|дынастыі Антанінаў]] ён вырашыўся апісаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, але не ў рэчышчы прыдворнай гістарыяграфіі, а як мага больш праўдзіва. Для гэтага Тацыт скрупулёзна вывучаў крыніцы і імкнуўся аднавіць поўную карціну падзей. Назапашаны матэрыял гісторык выкладаў эфектнай мовай з дастаткам кароткіх вывастраных фраз, цураючыся збітых выразаў і арыентуючыся на лепшыя ўзоры лацінскай літаратуры ([[Гай Салюсцій Крысп|Салюсція]], [[Марк Тулій Цыцэрон|Цыцэрона]], [[Ціт Лівій|Ціта Лівія]]). У сваіх працах ён не заўсёды быў нейтральны, і апісанне кіравання імператараў [[Тыберый|Тыберыя]] і [[Нерон]]а стылізаваў пад трагедыю.
 
Дзякуючы таленту пісьменніка, глыбокаму аналізу крыніц і разкрыццю псіхалогіі дзейных асоб Тацыт нярэдка лічыцца найвялікшым з рымскіх гісторыкаў. У Новы час яго складанні знайшлі папулярнасць у Еўропе і паўплывалі на развіццё гістарычнай і палітычнай думкі.
Радок 25:
Сапраўднае першае імя ({{нп3|Рымскія імёны|прэномен|ru|Римские имена}}) Тацыта дакладна невядомае. Сучаснікі звалі яго проста Карнеліем (па номену) ці Тацытам (па [[Рымскія імёны|кагномену]]). У [[V стагоддзе|V стагоддзі]] {{нп3|Сідоній Апалінарый|Сідоній Апалінарый|ru|Сидоний Аполлинарий}} памянуў яго пад імем Гай, але сярэднявечныя рукапісы яго складанняў падпісаны імем Публій<ref name=irl.242 />. У сучаснай гістарыяграфіі яго часта завуць Публіем<ref name=irl.242 />.
 
Невядомая і дакладная дата нараджэння Тацыта. Засноўваючыся на паслядоўнасці занятку магістратур (''{{нп3|Cursus honorum|cursus honorum|ru|Cursus honorum}}''), яго нараджэнне адносяць да 50-х гадоў<ref>{{Knabe.tac}} 54</ref>. Большасць даследчыкаў завуць даты ў прамежку з 55 да 58 года ({{нп3|Барталамеа Баргезі|Б. Баргезі|ru|Боргези, Бартоломео}} піша, што Тацыт нарадзіўся ў 55—56 гадах<ref>''Borghesi B.'' Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi. Vol. 7.  — Paris: Imprimerie Impériale, 1872.  — P. 322</ref>, {{нп3|Іван Міхайлавіч Грэўс|І. М. Грэўс|ru|Гревс, Иван Михайлович}}  — каля 55<ref name=grevs.14>''Гревс И. М.'' Тацит.  — {{М.}}—{{Л.}}, 1946.  — С. 14</ref>, {{нп3|Рональд Сайм|Р. Сайм|ru|Сайм, Рональд}}  — у 56—57<ref name=syme.63>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 63</ref>, Г.  С.  Кнабе  — у 57—58 гадах<ref>{{Knabe.tac}} 63</ref>, {{нп3|Міхаэль фон Альбрэхт|М. фон Альбрэхт|ru|Альбрехт, Михаэль фон}}  — неўзабаве пасля сярэдзіны 50-х гадоў<ref name=mfa.1194>{{Albrecht.2}} 1194</ref>, С.  І.  Сабалеўскі  — у 54—57 гадах<ref>{{SobTac}} 243</ref>; у аўтарытэтнай энцыклапедыі {{нп3|Паўлі-Вісава|Pauly-Wissowa|ru|Паули-Виссова}} час нараджэння Тацыта адносіцца да 55—56 гадоў<ref>{{Pauly-Wissowa|''Borzsak I.''|P. Cornelius Tacitus|S XI|376}}</ref>).
 
Невядома і месца нараджэння Тацыта. Яго бацьку часта атаясамляюць з Карнеліем Тацытам, якога [[Пліній Старэйшы]] згадвае ў «{{нп3|Натуральная гісторыя, Пліній|Натуральнай гісторыі|ru|Естественная история (Плиний)}}» як {{нп3|Вершнікі, Старажытны Рым|вершніка|en|Equites}} і пракуратара [[Белгіка|Белгскай Галіі]] (Белгікі)<ref>(Plin. N. H., VII, 16 (76)) [[Пліній Старэйшы]]. [[Натуральная гісторыя, Пліній|Натуральная гісторыя]], VII, 16 (76)</ref><ref name=knabe.55>{{Knabe.tac}} 55</ref><ref name=lifeanddeath.233>''Birley A. R.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte.  — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 233</ref>. Пліній піша, што назіраў, як сын пракуратара незвычайна хутка рос ужо ў першыя тры гады жыцця. У XIX стагоддзі было пашырана думка, што памянёны Плініем Карнелій Тацыт  — бацька гісторыка, а хутка рослае дзіцё  — яго брат. Альтэрнатыўным пунктам тады была думка, што пракуратарам Белгікі быў сам рымскі гісторык<ref>The Natural History. Pliny the Elder. Translation and comments by John Bostock, H. T. Riley.  — London: Taylor and Francis, 1855.  — VII, 16 (76)</ref>. У XX стагоддзі ўзяла верх думка пра тое, што пракуратар Белгікі  — бацька вядомага Тацыта<ref name=knabe.55 />. Таксама дапушчаецца магчымасць, што гаворка магла ісці пра яго дзядзьку<ref name=mfa.1194 />. Але адсутнасць надзейных звестак пра час знаходжання Плінія на Рэйне не дае магчымасці ўсталяваць, ці сапраўды ён нарадзіўся ў Белгіцы. Апроч таго, у сярэдзіне I у. н. э. нядаўна далучаная да Рымскай імперыі Белгіка заставалася варварскай вобласцю, і месцам яго нараджэння часцей завуць Транспаданію (паўночную частку былой [[Цызальпійская Галія|Цызальпійскай Галіі]]) ці [[Нарбонская Галія|Нарбонскую Галію]]<ref name=knabe.59>{{Knabe.tac}} 59</ref><ref name=syme.615>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 2.  — Oxford, 1958.  — P. 615</ref><ref name=barrett.ix>''Barrett A. A.'' Introduction // Tacitus. The Annals. The Reigns of Tiberius, Claudius and Nero.  — Oxford: Oxford University Press, 2008.  — P. IX</ref><ref name=gibson.72>''Gibson B.'' The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison.  — Blackwell, 2005.  — P. 72</ref>. На думку Г.  С.  Кнабе, больш імаверным з'яўляеццаз’яўляецца нараджэнне Тацыта ў Нарбонскай Галіі, бо там назіраецца самая высокая шчыльнасць [[Эпіграфіка|эпіграфічных]] помнікаў са згадваннем імя Тацытаў<ref name=knabe.60>{{Knabe.tac}} 60</ref>. Аналагічнай думкі пільнуюцца аўтары «{{нп3|Кембрыджская гісторыя старажытнага свету|Кембрыджскай старажытнай гісторыі|ru|Кембриджская история древнего мира}}» Г. Тауненд і Г. Вулф<ref>''Townend G.'' Literature and society // [[Кембрыджская гісторыя старажытнага свету|Cambridge Ancient History]]. Vol. X.: The Augustan Empire, 43 BC  — AD 69.  — P. 908</ref><ref>''Woolf G.'' Literacy // [[Кембрыджская гісторыя старажытнага свету|Cambridge Ancient History]]. Vol. XI.: The High Empire, AD 70—192.  — P. 890</ref>. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што Тацыт нарадзіўся ў Рыме, бо бачаць у яго творчасці напышлівае дачыненне да правінцыялаў<ref name=syme.797 />. Нарэшце, на падставе таго, што імператар [[Марк Клаўдзій Тацыт]] нарадзіўся ў горадзе Інтэрамн ({{нп3|Горад Тэрні|Тэрні|ru|Терни}}), у эпоху Адраджэння гараджане вырашылі лічыць гісторыка сваім земляком і паставілі яму помнік<ref name=irl.242>{{SobTac}} 242</ref><ref group="кам.">Імператар Тацыт заяўляў пра тое, што ён з'яўляеццаз’яўляецца нашчадкам гісторыка.</ref>. Але ўжо ў XVI стагоддзі гэта было падвергнута сумневу і ў наш час не ўспрымаецца сур'езнасур’езна<ref name=irl.242 />.
 
Яго продкі, хутчэй усяго, паходзілі з Італіі ці Паўднёвай Францыі. [[Рымскія імёны|Кагномен]] «Тацыт» характэрны для прынцыпаў утварэння імёнаў у лацінскай мове<ref name=syme.798 />. Ён паходзіць ад дзеяслова ''taceō''  — маўчаць, быць ціхім<ref>''de Vaan M.'' Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages.  — Leiden—Boston: Brill, 2008.  — P. 604—605</ref>. Найболей часта кагномен «Тацыт» сустракаецца ў Цызальпійскай і Нарбонскай Галіі<ref name=knabe.60 /><ref name=patriaoftacitus.145>''Gordon M. L.'' The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies.  — Vol. 26, Part 2 (1936).  — P. 145</ref>, таму цалкам імаверныя кельцкія карані сямейства<ref name=patriaoftacitus.150>''Gordon M. L.'' The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies.  — Vol. 26, Part 2 (1936).  — P. 150</ref>. Нягледзячы на сведчанне Плінія пра тое, што Карнеліі Тацыты былі [[Вершнікі, Старажытны Рым|вершнікамі]] (прадстаўнікамі [[Плебс|плебейскіх]] галін роду {{нп3|Карнеліі|Карнеліяў|ru|Корнелии}}), існуе версія, што насамрэч ён паходзіў з [[Патрыцыі|патрыцыянскай]] галіны Карнеліяў<ref name=syme.797>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 2.  — Oxford, 1958.  — P. 797</ref>. Некаторыя навукоўцы мяркуюць, што Тацыты былі нашчадкамі [[вольнаадпушчанік]]аў і, магчыма, паходзілі ад некага з дзесяці тысяч рабоў, якім дараваў волю [[Луцый Карнелій Сула]]<ref name=patriaoftacitus.145 />. Але ў сучаснай гістарыяграфіі больш пашырана думка, што продкі Тацыта атрымалі рымскае грамадзянства прыкладна за сто-дзвесце гадоў да яго нараджэння пры падтрымцы нейкага рымскага магістрата Карнелія<ref name=lifeanddeath.233to234>''Birley A. R.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte.  — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 233—234</ref>.
 
[[Файл:Augusta Treverorum.jpg|thumb|250px|Горад Аўгуста Трэвераў у IV стагоддз н. э. Рэканструкцыя.]]
 
На падставе аналізу дэталёвых апісанняў гісторыкам розных правінцый Рымскай імперыі Г.  С.  Кнабе выказаў дапушчэнне, што можна пазнаць раёны, дзе ён рос. Паводле яго думкі, імі былі Белгіка, [[Ніжняя Германія, рымская правінцыя|Ніжняя Германія]], паўночна-усходняя частка [[Нарбонская Галія|Нарбонскай Галіі]] і даліна ракі [[Рака По|По]]<ref name=knabe.57>{{Knabe.tac}} 57</ref>. Р. Сайм, зрэшты, паказвае на тое, што падрабязнае апісанне Тацытам асаблівасцей правінцыйнай геаграфіі было вынікам выкарыстання добрых крыніц<ref name=syme.806>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 2.  — Oxford, 1958.  — P. 806</ref>. Калі памянёны Плініем Карнелій Тацыт  — бацька гісторыка і пракуратар правінцыі, то яго дзяцінства павінна было прайсці ў горадзе Аўгуста Трэвераў ({{lang-la|Augusta Treverorum}}; сучасны [[Горад Трыр|Трыр]] ці ў калоніі Клаўдыя алтара Агрыпіны ({{lang-la|Colonia Claudia Ara Agrippinensium}}; сучасны [[Горад Кёльн|Кёльн]]<ref name=knabe.58>{{Knabe.tac}} 58</ref><ref name=syme.614>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 2.  — Oxford, 1958.  — P. 614</ref>.
 
Некаторыя даследчыкі знаходзяць у творчасці Тацыта галіцызмы (дыялектныя словы, пашыраныя ў гальскіх правінцыях), якія могуць сведчыць пра тое, што адукацыю гісторык атрымаў за межамі Італіі<ref name=syme.798>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 2.  — Oxford, 1958.  — P. 798</ref>. Апроч таго, дзякуючы яго неаднаразовым публічным выступам у Рыме ёсць сведчанні пра заўважны акцэнт гісторыка. Гэты акцэнт мог скласціся пад уплывам фармавання маўленчых навыкаў сярод раманізаваных германцаў<ref name=knabe.58 />. Вяртанне Тацыта з Белгікі ў Рым, такім чынам, адбылося пасля сярэдзіны 60-х гадоў, калі яго акцэнт ужо склаўся<ref name=knabe.58 />. Зрэшты, гэта гіпотэза не з'яўляеццаз’яўляецца агульнапрынятай.
 
=== Маладосць, пачатак палітычнай кар'ерыкар’еры ===
 
Тацыт атрымаў добрую рытарычную адукацыю<ref name=syme.63 />. Мяркуецца, што яго настаўнікам рыторыкі мог быць {{нп3|Квінтыліян|Квінтыліян|ru|Квинтилиан}}, а пазней  — Марк Апр і Юлій Секунд<ref name=anticzpis>Тацит // Античные писатели. Словарь. СПб.: «Лань», 1999.  — 448 с.</ref>. Філасофскай падрыхтоўкі ён, напэўна, не атрымаў і пазней стрымана ставіўся да філасофіі і філосафаў<ref name=tronski.206>{{Tronski.tac}} 206</ref>. Будучы гісторык дамогся вялікага поспеху ў публічных выступах, і [[Пліній Малодшы]] піша пра тое, што ў канцы 70-х гадоў «''гучная слава Тацыта была ўжо ў росквіце''»<ref>(Plin. Ep., VII, 20) [[Пліній Малодшы]]. Письма, VII, 20</ref>. Нічога не вядома пра яго ваенную службу.
 
У 76 ці 77 годзе Тацыт заручыўся з дачкой палкаводца [[Гней Юлій Агрыкала|Гнея Юлія Агрыкалы]] па ініцыятыве апошняга<ref name=lifeanddeath.234>''Birley A. R.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte.  — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 234</ref><ref name=knabe.62>{{Knabe.tac}} 62</ref><ref name=syme.64>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 64</ref>. Прыкладна ў гэты ж час пачала імкліва развівацца кар'еракар’ера Тацыта. Яго ўласнае прызнанне пра тое, што яго кар'ерыкар’еры спрыялі тры імператары  — [[Веспасіян]], [[Ціт]] і [[Даміцыян]]  — звычайна тлумачыцца як занясенне ў спіс сенатараў Веспасіянам, {{нп3|квестар|квестура|ru|Квестор}} ў часы Ціта і [[Прэтар|прэтура]] пры Даміцыяне<ref name=knabe.64>{{Knabe.tac}} 64</ref><ref name=lifeanddeath.234 />. Зазвычай, у рымскі сенат траплялі ўсе магістраты, пачынаючы з квестара ці трыбуна. Датэрміновае трапленне Тацыта ў сенат стала сведчаннем даверу з боку новага імператара<ref name=knabe.64 />. Такім чынам, Тацыт трапіў у лік «кандыдатаў цэзара»  — асоб, рэкамендаваных імператарам да занятку пасады, якія сцвярджаліся сенатам па-за залежнасцю ад іх здольнасцей і заслуг<ref name=tronski.208>{{Tronski.tac}} 208</ref>. Зрэшты, паводле іншай версіі, у сенат ён быў уведзены толькі пры Ціце, то бок адначасна з квестурай<ref name=tronski.208 /><ref name=esbe>[[:ru:s:ЭСБЕ/Тацит,_Корнелий|Тацит, Корнелий]] // [[Энцыклапедычны слоўнік Бракгаўза і Ефрона|Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]]</ref>. У 81 ці 82 годзе Тацыт быў [[квестар]]ам, а праз два ці тры гады стаў [[трыбун]]ам ці [[эдыл]]ам, хаця няма прамых сведчанняў, што паказваюць на занятак гэтых пасад<ref name=syme.65>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 65</ref><ref name=tronski.208 />. Майкл Грант мяркуе, што ў 85 годзе Тацыт мог спрыяць вяртанню Агрыкалы з Брытаніі<ref>''Грант М.'' Римские императоры.  — М.: Терра—Книжный клуб, 1998.  — С. 79</ref>, але малаімаверна, што будучы гісторык быў тады досыць уплывовым для аказання ўплыву на імператара.
 
У 88 годзе Тацыт стаў [[прэтар]]ам. Прыкладна ў гэты ж час ён увайшоў у калегію {{нп3|Квіндэцэмвіры святадзействаў|квіндэцэмвіраў|ru|Квиндецемвиры священнодействий}}, якая захоўвала [[Кнігі Сівіл|Сівіліны кнігі]] і ведала некаторымі культамі. Членства ў гэтай калегіі было вельмі прэстыжным<ref name=syme.66>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 66</ref><ref name=tronski.208 /><ref name=lifeanddeath.234 />. Настолькі хуткае ўзвышэнне, на думку даследчыкаў, стала вынікам вернасці дынастыі Флавіеў<ref name=knabe.68>{{Knabe.tac}} 68</ref>. У 88 годзе Тацыт браў удзел у арганізацыі пазачарговых [[Тэрэнцінскія гульні|Секулярных (Стагадовых) гульняў]], скліканых па ініцыятыве Даміцыяна, пра што піша ў «Аналах»:
 
<blockquote>«''… і ён [Даміцыян] таксама даў секулярныя гульні, і ў іх арганізацыі я прымаў дзейны ўдзел, надзелены званнем жраца-квіндэцэмвіра і тады, звыш таго, прэтар; кажу пра гэты не дзеля хвальбы, а таму, што гэты клопат здаўна ўскладаўся на калегію квіндэцэмвіраў''»<ref>(Tac. Ann., XI, 11) Тацит. Анналы, XI, 11</ref></blockquote>
 
Падрабязней Тацыт апісаў гэтыя гульні ў незахаваных кнігах «Гісторыі»<ref name=tronski.209>'{{Tronski.tac}} 209</ref>. І ўсё ж, яму не атрымалася выкарыстаць ганаровыя лаўры арганізатара гульняў  — у тым жа годзе адбыўся мяцеж {{нп3|Луцый Антоній Сатурнін|Луцыя Антонія Сатурніна|ru|Луций Антоний Сатурнин}}, які Даміцыян жорстка здушыў, пасля чаго правёў масавыя пакаранні смерцю ў Рыме<ref>{{Knabe.tac}} 69-70</ref>. Калі імператар пачаў рэпрэсіі супраць рэальных і выдуманых апанентаў, Тацыт яму не супрацівіўся<ref name=mfa.1194 />. У 89—93 гадах будучы гісторык адсутнічаў у Рыме, аднак не ўяўляецца магчымым усталяваць, дзе ён знаходзіўся. Яго адсутнасць выводзіцца з апісання смерці яго цесця Гнея Юлія Агрыкалы (93 год) у аднайменным складанні:
 
<blockquote>«''Але мяне і яго дачку, пры ўсім нашым смутку з-за страты бацькі, ахапляе яшчэ і горкае шкадаванне, што нам не давялося знаходзіцца пры ім падчас яго хваробы, атачаць нашай увагай паміраючага, захаваць у сабе яго выяву, абняць яго наастатку. Мы, вядома, ведаем, у чым складаліся яго пажаданні і якія былі сказаныя ім перад сконам словы, і ўсе яны глыбока запалі нам у душу. Але наш смутак, наша шчырая рана ў тым, што з-за нашай працяглай адсутнасці ён быў страчаны намі за чатыры гады да гэтага''»<ref>(Tac. Agr., 45) Тацит. Агрикола, 45</ref></blockquote>
 
На падставе ўспамінанага сведчання Плінія Старэйшага самога гісторыка зрэдку лічаць пракуратарам Белгікі<ref name=syme.70 />. Г.  С.  Кнабе, засноўваючыся на добрых ведах земляў уздоўж Рэйна, прыпісвае Тацыту знаходжанне ў адной з германскіх правінцый у рангу намесніка<ref name=knabe.79>{{Knabe.tac}} 79</ref>. Р. Сайм, зрэшты, мяркуе, што германскія правінцыі і, у прыватнасці, Белгіка, былі занадта важнымі для кіравання прапрэтарам<ref name=syme.70 />. Аднак Тацыт, паводле яго думкі, як і большасць іншых амбіцыйных палітыкаў, мог камандаваць легіёнам у адной з правінцый<ref name=syme.68>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 68</ref>. Э. Бірлі мяркуе, што ён камандаваў адным легіёнам, раскватараваным на Рэйне ці на Дунаі<ref>''Birley A.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 235</ref>. Існуюць таксама дапушчэнні, што Тацыт займаўся грамадзянскімі справамі (перадусім, судовымі) у [[Кападокія|Кападокіі]], Брытаніі ці [[Блізкая Іспанія|Блізкай Іспаніі]]<ref>{{Pauly-Wissowa|''Borzsak I.''|P. Cornelius Tacitus|S XI|387}}</ref>.
 
=== Кансулат, апошнія гады жыцця ===
Радок 57:
[[Файл:G.C.Tacito.jpg|міні|250px|Помнік Тацыту ў Тэрні.]]
 
У 97 годзе Тацыт стаў адным з [[Консул-суфект|консулаў-суфектаў]] па загадзя зацверджаным спісе. Раней, у 96 годзе, Даміцыян быў зрынуты, імператарам стаў [[Нерва]]. З-за гэтага невыразна, які імператар складаў і сцвярджаў спіс консулаў на будучы год. Мяркуецца, што складаўся спіс Даміцыянам, а канчаткова сцвярджаўся Нервай, бо вядома, што консуламі 69 года сталі галоўным чынам людзі, зацверджаныя яшчэ за шэсць месяцаў да новага года імператарам [[Нерон]]ам<ref name=knabe.71>{{Knabe.tac}} 71</ref><ref name=syme.70>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 70</ref><ref name=lifeanddeath.238>''Birley A. R.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte.  — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 238</ref>. Іншымі консуламі сталі знакамітыя палітыкі, ваенныя і юрысты. Іх ухвала Нервай стала знакам, што новую ўладу падтрымваюць самыя вядомыя людзі з прадстаўнікоў {{нп3|набілітэт|набілітэта|ru|Нобилитет}} і таленавітых выхадцаў з нізоў і што новы імператар мае намер абапірацца на іх, не распачынаючы радыкальных змен і не выкарыстоўваючы сілу<ref name=knabe.71 />. Гэта было актуальна, бо ў Рыме помнілі пра грамадзянскую вайну, якая ахапіла імперыю пасля падання дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў. Склад консулаў на 97 год паказальны і тым, што амаль усе новыя консулы былі адданы ранейшым прынцэпсам (да Даміцыяна) і не прыналежалі да сенацкай апазіцыі імператарам<ref name=knabe.72>'{{Knabe.tac}} 72</ref>. Для Тацыта, сына пракуратара і [[Вершнікі, Старажытны Рым|вершніка]], гэта была вяршыня вельмі ўдалай кар'ерыкар’еры<ref name=syme.70 />. У месяцы кансулату Тацыта (быўшы суфектам, ён быў адным з двух консулаў не ўвесь год) адбыўся мяцеж прэтарыянцаў пад кіраўніцтвам {{нп3|Касперый Эліян|Касперыя Эліяна|en|Casperius Aelianus}}, і гісторык быў сведкам ці нават удзельнікам спроб урэгулявання сітуацыі<ref name=knabe.73>{{Knabe.tac}} 73</ref>. Менавіта ў дні мяцяжу Нерва ўсынавіў папулярнага палкаводца [[Траян|Марка Ульпія Траяна]]<ref group="кам.">Усынаўленне дзеючым імператарам азначала, што Траян стане спадчыннікам Нервы.</ref>, які знаходзіўся на Рэйне, і паслаў яму ліст з радком з [[Іліяда|Іліяды]] «''Слёзы мае адпомсці аргівянам стрэламі тваімі!''»<ref>(Hom. Il. 42) [[Гамер]]. [[Іліяда]], 42</ref><ref>(Cass. Dio, LXVIII, 3) [[Дыян Касій]]. История, LXVIII, 3</ref>. Вядома і пра тое, што ў 97 годзе Тацыт прамовіў пахавальную гаворку на пахаваннях консула {{нп3|Луцый Вергіній Руф|Луцыя Вергінія Руфа|ru|Луций Вергиний Руф}}<ref name=tronski.773>''Тронский И. М.'' Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. Т. 2.  — {{М.}}: Ладомир, 2003.  — С. 773</ref>. Прыкладна ў 100 годзе ён разам з Плініем Малодшым браў удзел у справе афрыканскіх правінцыялаў супраць праконсула Марыя Прыска  — намесніка, вядомага сваімі злоўжываннямі<ref name=mfa.1195>{{Albrecht.2}} 1195</ref>.
 
У 100—104 гадах пра Тацыта зноў нічога не вядома, але ён, хутчэй усяго, зноў знаходзіўся па-за Рымам. Зрэшты, падставы для гэтай гіпотэзы даволі хісткія, бо яна заснавана на лісце Плінія да Тацыта з вітаннем пра вяртанне з нейкага вандравання ([[Марк Тулій Цыцэрон|Цыцэрон]] аналагічным чынам вітаў тых, хто вярнуліся здалёку)<ref name=syme.71>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 71</ref>. Найболей імаверным месцам яго знаходжання завуцца правінцыі [[Ніжняя Германія, рымская правінцыя|Ніжняя]] ці [[Верхняя Германія]], прытым, хутчэй усяго, ён знаходзіўся там у якасці намесніка<ref name=knabe.78>{{Knabe.tac}} 78</ref><ref name=syme.72>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 72</ref>. У гэтыя гады ваенныя дзеянні на Рэйне практычна спыніліся, і некалькі легіёнаў былі перакінуты на Дунай для вайны з дакамі, таму не былы прафесійным ваенным Тацыт мог прэтэндаваць на гэту пасаду<ref name=syme.71 /><ref name=syme.72 />.
 
Верагодна вядомае пра праконсульства Тацыта ў Азіі з лета 112 да лета 113 гадоў  — яго імя і пасада зафіксаваны ў надпісе, знойдзеным у канцы XIX стагоддзя ў {{нп3|Міляс|Мілясах|ru|Миляс}}<ref name=syme.72 /><ref name=irl.244>{{SobTac}} 244</ref>. Правінцыя Азія была важная для імперыі, і імператары прызначалі туды правераных людзей. Прызначэнне Тацыта на 112/113 гады было асабліва адказным з-за паходу на Парфію, які рыхтаваўся Траянам<ref name=knabe.75>{{Knabe.tac}} 75</ref>.
 
На працягу ўсяго жыцця Тацыт сябраваў з [[Пліній Малодшы|Плініем Малодшым]]  — адным з найбольш вядомых рымскіх інтэлектуалаў канца I стагоддзя. Дакладная дата смерці гісторыка невядомая. На падставе таго, што ён агучваў намер апісаць таксама праўленне [[Актавіян Аўгуст|Актавіяна Аўгуста]], а таксама Нервы і Траяна, але не выканаў абяцання, магчыма, што ён памёр неўзабаве пасля выдання «Аналаў» (канец 110-х гадоў)<ref name=irl.245>{{SobTac}} 245</ref>. Але адсутнасць згадванняў пра Тацыта ў «[[Жыццё дванаццаці цэзараў|Жыцці дванаццаці цэзараў]]» [[Гай Светоній Транквіл|Светонія]] (гэты аўтар ніколі не зваў па імёнах людзей, якія жылі на той момант) можа сведчыць, што гісторык памёр ужо пасля публікацыі гэтага твора, то бок каля 120 года ці пазней<ref name=irl.245 />. Такім чынам, Тацыт памёр у кіраванне імператара [[Адрыян]]а.
 
== Літаратурная дзейнасць ==
Радок 71:
Да канца I стагоддзя ў Рыме склалася багатая гістарычная традыцыя. Да гэтага часу было напісана нямала апавяданняў, якія апісвалі як гісторыю Рыма ад яго заснавання, так і мінулае рымскіх правінцый, значная частка якіх раней была самастойнымі дзяржавамі. Існавалі і падрабязныя працы пра асобныя войны ці пра невялікія перыяды часу. Звычайна гісторыя лічылася адменнікам прамоўніцкага мастацтва. Гэта было злучана з тым, што ў Старажытнай Грэцыі і Рыме любыя творы звычайна зачытваліся і ўспрымаліся на слых. Заняткі гісторыяй былі ў пашане, і ёй займаліся самыя высокапастаўленыя асобы. Некалькі гістарычных складанняў напісаў імператар [[Клаўдзій]]; аўтабіяграфічныя творы пакінулі сучаснікі Тацыта Веспасіян і Адрыян, а Траян апісаў Дакійскую кампанію<ref name=breisach.66>{{Breisach}} 66</ref>.
 
Але ў цэлым у часы Тацыта гістарыяграфія знаходзілася ў заняпадзе. Па-першае, усталяванне прынцыпату падзяліла гісторыкаў на дзве групы  — якія падтрымвалі імперыю і якія знаходзіліся ў апазіцыі да яе ці да кіруючага імператара<ref name=breisach.63>{{Breisach}} 63</ref>. Аўтары першай катэгорыі імкнуліся не закранаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, абмяжоўвацца асобнымі эпізодамі або апісваць нядаўнія падзеі, славячы дзейнага імператара і паўтараючы афіцыёзную версію падзей канца I стагоддзя да н. э.  — I стагоддзя н. э. Па-другое, аўтарам, якія пісалі пра сучасныя падзеі, стала складаней шукаць крыніцы  — многія сведкі важных падзей (палацавыя перавароты, змовы, прыдворныя інтрыгі) мярцвіліся, высылаліся з Рыма ці захоўвалі маўчанне, а важныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія<ref name=breisach.66 />. Па-трэцяе, да кіруючай эліты прыйшло разуменне, што сучасныя гісторыкі, апісваючы мінулае, нярэдка так ці інакш праводзяць аналогіі з сучаснымі рэаліямі і выказваюць сваю думку пра працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве. У выніку з'явіласяз’явілася цэнзура гістарычных твораў<ref name=breisach.65>{{Breisach}} 65</ref><ref name=cct.87 />. Пра такую магчымасць добра ведаў і Тацыт, які апісвае трагічны лёс Крэмуцыя Корда і яго гістарычнага апавядання (ён скончыў самагубствам, а яго працы былі спалены). Апроч таго, Тацыт згадвае Арулена Рустыка і Герэнія Сенецыёна, якіх каралі смерцю, а іх творы спалілі на вогнішчы. У «Дыялогу пра прамоўцу» вуснамі Юлія Секунда Тацыт агучвае пашыраную думку, што непажадана публікацыя апавяданняў, якія могуць быць вытлумачаны як утоены выбрык супраць імператарскай улады. Апроч таго, патэнцыяльныя гісторыкі пачалі падпадаць пад ціск і з-за імкнення раскрыць закуліснае жыццё сената і прыдворных імператара. Так, Пліній Малодшы згадвае пра тое, што Тацыта, які аднойчы публічна зачытваў свой твор (відаць, ён чытаў першыя кнігі сваёй «Гісторыі») перапынілі сябры нейкага чалавека. Яны сталі ўпрошваць яго не працягваць чытанне, бо гісторык рыхтаваўся расказаць слухачам інфармацыю, якая магла б негатыўна адбіцца на рэпутацыі іх сябра<ref name=cct.87>''Ash R.'' Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 87</ref>. Такім чынам, напісанне гістарычных апавяданняў стала спалучана з рознымі цяжкасцямі. Паводле гэтых прычын параўнальна нейтральнага твора, які б дэталёва апісваў кіраванне першых рымскіх імператараў, да канца I стагоддзя так і не з'явіласяз’явілася. За напісанне такой працы ўзяўся Тацыт.
 
=== Агляд твораў ===
 
Думка напісаць гістарычны твор пра блізкае мінулае, па ўсёй бачнасці, прыйшла да Тацыта неўзабаве пасля забойства Даміцыяна. Аднак, звярнуўшыся да літаратурнай творчасці, ён пачаў з невялікіх твораў. Перш Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця [[Гней Юлій Агрыкала|Агрыкалы]] («''De vita Iulii Agricolae''»  — «Пра жыццё Юлія Агрыкалы»), дзе ў тым ліку сабраў разам нямала геаграфічных і этнаграфічных падрабязнасцей пра жыццё брытанскіх плямён. Ужо ва ўступе да «Агрыкалы» ён характарызуе кіраванне Даміцыяна як час, які імператар адняў у рымлянаў. Тамсама пазначана намер аўтара напісаць усёахопнае гістарычнае складанне<ref>''Birley A.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 239</ref>:
<blockquote>''«І ўсё ж я не пашкадую працы для напісання складання, у якім хай каравай і неапрацаванай мовай  — раскажу пра былое наша рабства і пра цяперашні дастатак. А тымчасам гэта кніга, задуманая як адплата належнага памяці майго цесця Агрыкалы, будзе прынята з ухвалай ці ва ўсякім разе спагаднае; яна ж  — даніна сыноўскай любові»''<ref>(Tac. Agr. 3) Тацит. Агрикола, 3</ref>.</blockquote>
 
Крыху пазней у асобным складанні «Германія» («''De origine et situ Germanorum''»  — «Пра паходжанне і размяшчэнне германцаў») Тацыт апісаў небяспечных паўночных суседзяў Рымскай імперыі  — германскія плямёны. «Агрыкала» і «Германія» перагукаюцца з агульнай ідэйнай скіраванасцю позных прац гісторыка. Пасля іх завяршэнні Тацыт прыступіў да напісання маштабнага твора пра падзеі 68—96 гадоў  — «Гісторыі» («''Historiae''»  — «Гісторыя»<ref group="кам.">''Historiae''  — назоўны склон, множны лік, то бок «Гісторыі», аднак у лацінскай мове так маглі зваць адзінае гістарычнае складанне ў некалькіх частках.</ref>).
 
Падчас яе стварэння ім быў таксама апублікаваны невялікі «Дыялог пра прамоўцаў» («''Dialogus de oratoribus''»). Да канца жыцця гісторык заняўся напісаннем працы «Аналы» («''Annales''»; дакладнай назвай было «''Ab excessu divi Augusti''»  — «Ад скону {{comment|боскага|гэтым тытулам сенат узнагародзіў імператара ўжо пасмяротна}} Аўгуста») пра падзеі, што папярэднічалі апісаным у «Гісторыі» (то бок 14—68 гады).
 
=== {{нп3|Агрыкала, Тацыт|Агрыкала|ru|Агрикола (Тацит)}} ===
Радок 87:
[[Файл:Agricola.Campaigns.78.84.jpg|міні|250px|Ваенныя паходы Агрыкалы ў Брытаніі.]]
 
У [[98]] годзе Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця [[Гней Юлій Агрыкала|Гнея Юлія Агрыкалы]] з акцэнтам на яго ваенных кампаніях на [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравах]]  — «''De vita et moribus Iulii Agricolae''». У наш час «Агрыкала» часцей усяго лічыцца першым творам Тацыта<ref name=knabe.108>{{Knabe.tac}} 108</ref><ref name=bir.>''Birley A. R.'' The Agricola // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 48</ref> і датуецца 98 годам<ref name=cct.31>''Woodman A. J.'' Tacitus and the contemporary scene // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 31</ref><ref>''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — P. 78</ref>, хоць існуюць і іншыя датаванні<ref name=cv.411 /><ref name=ivl.483>{{Gasp.ivl.1ad}} 483</ref>. Даследчыкі адзначаюць вызначанае падабенства «Агрыкалы» з ''laudatio''  — урачыстымі пахавальнымі прамовамі, якія звычайна прамаўлялі на пахаваннях шляхетных рымлянаў<ref name=knabe.109>{{Knabe.tac}} 109</ref><ref name=mellor.143 />. Магчыма, гэты твор быў напісаны замест пахавальнай прамовы, якую Тацыт не змог прамовіць з-за адсутнасці ў Рыме<ref>''Тронский И. М.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: Учпедгиз, 1946.  — С. 467</ref>.
 
У творы лаканічна апісваецца юнацкасць і канец жыцця Агрыкалы, паміж імі знаходзяцца вялізныя апісанні Брытаніі і паходаў палкаводца, а напачатку і канцы  — уступ і канцоўка, якія пераклікаюцца адзін з адным<ref name=mfa.1199>{{Albrecht.2}} 1199</ref>. Уяўляючы свайго цесця перадусім у якасці буйнага палкаводца, Тацыт паўтараў традыцыю, закладзеную яшчэ ў рэспубліканскую эпоху. У адпаведнасці з ёй, рымскія арыстакраты валодалі асаблівым наборам якасцей ({{lang-la|virtus}}<ref group="кам.">Значэнне тэрміна «''virtus''» у лацінскай мове больш шырокае і ўключае значэнні, злучаныя як з ваярскім гераізмам, так і з маральнымі якасцямі.</ref>) і праяўлялі іх перадусім у ваенных кампаніях<ref name=chcl.ll.643>{{Goodyear.CHCL}} 643</ref>. Стыль складання характарызуецца кароткасцю, узвышшанасцю склада і выразнымі апісаннямі, што будзе характэрна і для пазнейшых твораў гісторыка<ref name=mellor.145 />. Апроч таго, «Агрыкала» ў сціснутай форме ўтрымлівае асноўныя ідэі, якія пасля Тацыт развіваў у сваіх буйных творах<ref name=mellor.143 />.
 
Выява гісторыкам Агрыкалы ўвасабляе ідэал рымскага грамадзяніна<ref name=stadter.464>''Stadter P. A.'' Character in Politics // A Companion to Greek and Roman Political Thought. Ed. by R. K. Balot.  — Wiley-Blackwell, 2009.  — P. 464</ref>. На прыкладзе свайго цесця гісторык даводзіць, што ўмераны і ўчынны чалавек здольны выжыць пры кожным, нават самым суровым імператары<ref name=cv.411>''Чистякова Н. А.'', ''Вулих Н. В.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: ЛГУ, 1963  — С. 411</ref>. У параўнанні з больш пашыранымі займальнымі біяграфіямі раннеімперскага перыяду (захаваліся творы [[Плутарх]]а і [[Гай Светоній Транквіл|Светонія]]), «Агрыкала» адрозніваецца амаль поўнай адсутнасцю трывіяльных фактаў і анекдатычных гісторый з жыцця апісванага чалавека<ref name=mellor.145>''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — P. 145</ref>. Апроч уласна біяграфічнага матэрыялу, Тацыт выкарыстаў этнаграфічныя і геаграфічныя адступы, дзякуючы чаму «Агрыкала»  — важная крыніца па гісторыі [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]] у першае стагоддзе рымскага валадарства<ref name=mellor.143>''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — P. 143</ref>.
 
=== {{нп3|Германія, Тацыт|Германія|ru|Германия (Тацит)}} ===
Радок 98:
[[Файл:Blaeu 1645 - Germaniae veteris typus.jpg|міні|250px|Карта Германіі, складзеная паводле дадзеных Тацыта. ''Выданне {{нп3|Ян Вілем Блау|Яна Блау|ru|Блау, Ян}}, 1645 год''.]]
 
Другім творам Тацыта стала складанне «''De origine, situ, moribus ac populis Germanorum''» («Пра паходжанне, размяшчэнне, норавы і насельніцтва Германіі»)  — геаграфічны і этнаграфічны нарыс пра жыццё старажытных германцаў і пра размяшчэнне асобных плямён. Гэта праца была напісана неўзабаве пасля «Агрыкалы», у тым жа 98 годзе  — на гэта паказвае згадванне пра другое консульства Траяна<ref name=cct.31 /><ref name=sob.253 />. «Германія» ўмоўна падзяляецца на дзве часткі  — агульную і адмысловую. У першым радзеле Тацыт апісвае германцаў цаліком, у другім  — кожнае племя ў асобнасці<ref name=sob.252 /><ref name=mfa.1200>{{Albrecht.2}} 1200</ref>. Тацыт падрабязна апісвае норавы германцаў, якіх шануе досыць высока (ён піша не толькі пра недахопы германскіх плямён, але і пра іх перавагі ў параўнанні з рымлянамі). Мэта напісання складання незразумелая  — або гэта было простае азнаямленне з жыццём паўночных суседзяў, або гісторык пераследаваў нейкую вызначаную мэту (жаданне паўплываць на Траяна і пераканаць яго не пачынаць вайну з ваяўнічымі плямёнамі; указанне на небяспеку, што зыходзіць з поўначы, і гэтак далей)<ref name=sob.253 />.
 
Складанне з'яўляеццаз’яўляецца вельмі каштоўнай крыніцай па гісторыі даўнейшых германцаў. Дзякуючы наяўнасці дадатных характарыстык даўнейшых германцаў гэты твор выкарыстоўваўся ідэолагамі германскага нацыяналізму і зрабіў вялікі ўплыў на развіццё германскага нацыянальнага руху.
 
=== {{нп3|Дыялог пра прамоўцаў|Дыялог пра прамоўцаў|ru|Диалог об ораторах}} ===
{{main|Дыялог пра прамоўцаў}}
 
У грунце гэтага твора ляжыць сюжэт пра гутарку некалькіх вядомых у Рыме прамоўцаў пра сваё рамяство і яго сціплае месца ў грамадскім жыцці. Складанні, падобныя «Дыялогу», якія закраналі пытанне пра прычыны заняпаду красамоўства, былі пашыраны ў I стагоддзі н. э.<ref name=knabe.144>{{Knabe.tac}} 144</ref><ref name=chcl.ll.645 />, аднак пазіцыя Тацыта на гэту тэму зусім іншая<ref name=losev.2000.598>''Лосев А. Ф.'' История античной эстетики. Том V.  — М.—Харьков: АСТ—Фолио, 2000.  — С. 598</ref>. Прамоўцы Марк Апр і Юлій Секунд прыходзяць да Курыяцыя Матэрна, які надоечы публічна прачытаў сваю паэму пра {{нп3|Марк Порцый Катон Малодшы|Катона Малодшага|ru|Марк Порций Катон Младший}}  — аднаго з самых ідэалізаваных рымскіх рэспубліканцаў і змагароў з тыраніяй. З абмеркавання дамэтнасці выдання складання, якое ўсхваляе непрымірымага абаронцу рэспубліканскага ладу, пачынаецца дыскусія пра красамоўства. Пасля далучэння да Апра і Секунда Віпстана Месалы пачынаецца абмеркаванне месца прамоўніцкага майстэрства ў сучасным свеце. Паводле заўвагі Г.  С.  Кнабе, дыскусія выглядае «''як пародыя на судовы працэс, з адвакатамі, адказнікамі і пазоўнікамі, [аповед] перасыпаны жартамі, пярэчанні выказваюцца з усмешкай''»<ref name=knabe.154>{{Knabe.tac}} 154</ref>. Малады Тацыт увесь гэты час слухае сваіх настаўнікаў  — вядомых прамоўцаў Рыма. Гістарычнасць галоўных герояў знаходзіцца пад пытаннем  — часам мяркуецца, што прынамсі Марк Апр і Курыяцый Матэрн  — персанажы выдуманыя<ref name=knabe.158>{{Knabe.tac}} 158</ref><ref name=knabe.147>{{Knabe.tac}} 147</ref>. Гутарка адбываецца каля 75 года, але ўдакладніць дату замінае промах Тацыта: у тэксце прысутнічае як указанне на шосты год кіравання Веспасіяна (паміж 1 ліпеня 74 і 1 ліпеня 75 года), так і згадванне таго, што прайшло сто дваццаць гадоў з дня згубы Цыцэрона (то бок пасля 7 снежня 76 года)<ref name=knabe.158 />.
 
У XIX стагоддзі «Дыялог» лічылі першым творам Тацыта і адносілі яго стварэнне прыкладна да 77 года<ref name=esbe /><ref name=losev.2000.597>''Лосев А. Ф.'' История античной эстетики. Том V.  — М.—Харьков: АСТ—Фолио, 2000.  — С. 597</ref>, то бок неўзабаве пасля апісанай ім гутаркі. Пазней такога пункту погляду прытрымліваліся, у прыватнасці, С.  І.  Сабалеўскі<ref name=sob.246>{{SobTac}} 246</ref> і С.  І.  Кавалёў<ref name=kov.468>''Ковалёв С. И.'' История Рима.  — {{Л.}}: ЛГУ, 1986.  — С. 468</ref><ref group="кам.">С.  І.  Кавалёў (с. 468) так абгрунтоўвае адсутнасць іншых твораў Тацыта паміж «Дыялогам» і «Агрыкалам»: «''…працяглы перапынак тлумачыцца тым, што ў кіраванне Даміцыяна (81  — 96 гг.) кожная магчымасць вольнай літаратурнай творчасці была выключана''».</ref>. Аднак у наш час выйсце ў святло твора адносіцца да часу пасля забойства [[Даміцыян]]а<ref name=gibson.70>''Gibson B.'' The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison.  — Blackwell, 2005.  — P. 70</ref>. Шэраг навукоўцаў адносяць напісанне твора прыкладна да 102 года ці яшчэ пазнейшага часу<ref name=grant.19>{{GrantGRH}} 19</ref><ref name=goldberg.74 /><ref name=mfa.1198>{{Albrecht.2}} 1198</ref><ref name=losev.2000.597 /><ref name=cct.31 /><ref name=chcl.ll.645>{{Goodyear.CHCL}} 645</ref>, Г.  С.  Кнабе бароніць ідэю пра з'яўленнез’яўленне «Дыялогу» падчас працы над «Гісторыяй» каля 105—107 гадоў<ref name=knabe.152>{{Knabe.tac}} 152</ref>. Канчатковае датаванне, зрэшты, застаецца няясным<ref name=goldberg.74>''Goldberg S. M.'' The faces of eloquence: the ''Dialogus de oratoribus'' // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 74</ref>. Да канца не вырашана і пытанне пра сапраўднасць гэтага складання. Сучасныя даследчыкі, зазвычай, згаджаюцца з аўтарствам Тацыта і разглядаюць закладзеныя ў «Дыялогу» ідэі як развагі гісторыка пра прычыны свайго пераходу ад прамоўніцкай кар'ерыкар’еры да напісання гісторыі і пра выбар стылю для сваіх складанняў<ref name=ivl.484>{{Gasp.ivl.1ad}} 484</ref>.
 
=== {{нп3|Гісторыя, Тацыт|Гісторыя|ru|История (Тацит)}} ===
{{main|Гісторыя, Тацыт}}
 
Тацыт, перажыўшы эпоху Даміцыяна, цвёрда вырашыў апісаць гэты няпросты час, пачаўшы аповед з [[Год чатырох імператараў|года чатырох імператараў]] (69 год). Спачатку ён планаваў абсікаць кіраванне Даміцыяна ў негатыўным святле і супрацьставіць яму панаванне Нервы і Траяна<ref name=cct.86>''Ash R.'' Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 86</ref>. Зрэшты, неўзабаве гісторык расчараваўся ў новым рэжыме, і змена паглядаў знайшла адлюстраванне ў яго складаннях<ref group="кам.">Прыкладам, у «Гісторыі» ён крытыкуе [[Луцый Вергіній Руф|Луцыя Вергінія Руфа]], хоць у 97 годзе ён прамовіў ухвальную прамову на яго пахаваннях.</ref>. Паводле гэтай прычыны, а таксама з-за далікатнасці тэмы гісторык вырашыў адмовіцца ад апісання кіраванні Нервы і Траяна<ref name=chcl.ll.646>{{Goodyear.CHCL}} 646</ref>. На гэтае рашэнне паўплывала і незадаволенасць вядомых у Рыме людзей залішне шчырымі аповедамі пра закуліснае жыццё рымскага сената, якія добра асвядомлены Тацыт пачаў улучаць у аповед.
 
У сучаснай гістарыяграфіі сканчэнне працы над творам датуецца прыкладна 109 годам<ref name=mellor.80>''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — P. 80</ref><ref name=grant.19 /><ref name=mfa.1198 /><ref name=cct.89>''Ash R.'' Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 89</ref>, хоць няма сведчанняў, што дазваляюць правесці дакладнае датаванне<ref name=chcl.ll.646 />. Точное число книг «Истории» неизвестно: современные исследователи чаще говорят о 12 книгах<ref name=mfa.1202>{{Albrecht.2}} 1202</ref><ref name=mellor.80 />, хаця са зместу рукапісу «Медыцэйская II» вынікае, што «Гісторыя» складалася з 14 кніг<ref name=mfa.1201>{{Albrecht.2}} 1201</ref>. Гісторык вельмі падрабязна апісаў падзеі года чатырох імператараў  — яму ён прысвяціў тры кнігі, тым часам як астатнім 26-ці гадам ён прысвяціў дзевяць кніг<ref name=cct.88>''Ash R.'' Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 88</ref>.
 
=== Аналы ===
Радок 124:
{{main|Аналы, Тацыт}}
 
Яшчэ падчас напісання «Гісторыі» Тацыт стукнуўся з патрэбай даследавання вытокаў праблем, з якімі рымскае грамадства стукнулася ў год чатырох імператараў і пры Флавіях. Таму ён пачаў напісанне твора «''Ab excessu divi Augusti''» («Ад скону {{comment|боскага|гэтым тытулам сенат узнагародзіў імператара ўжо пасмяротна}} Аўгуста»), у якім апісаў кіраванне [[Тыберый|Тыберыя]], [[Калігула|Калігулы]], [[Клаўдзій|Клаўдзія]] і [[Нерон]]а, а таксама, напэўна, шэсць месяцаў безуладдзя да пачатку аповеда ў «Гісторыі»<ref name=chcl.ll.647>{{Goodyear.CHCL}} 647</ref>. Толькі ў Новы час гэта складанне пачалі зваць «Аналамі». Гэты самы буйны твор гісторыка, што складаўся з 18 ці 16 кніг<ref name=mfa.1201 /><ref name=sob.258>{{SobTac}} 258</ref><ref group="кам.">С.  І.  Сабалеўскі (с. 258) сцвярджае, што існаванне толькі 16 кніг «Аналаў»  — гэта агульнапрынятая думка. Аднак яго высновы засноўваюцца на даследаванні рукапісу «Медыцэйская II». Пры гэтым не ўлічваецца, што пры існаванні толькі 16 кніг «Аналаў» апошнія два гады кіравання Нпрона павінны быць выкладзены незвычайна коратка.</ref>. Напэўна, аб'ёмнаеаб’ёмнае складанне было падзелена на тры часткі і выдавалася паступова. Паводле розных ацэнак, «Аналы» былі напісаны пасля 110<ref name=esbe /> ці пасля 113 года<ref name=cct.31 />. Да нашых дзён цалкам захаваліся толькі кнігі I—IV (апісвалі падзеі 14—28 гадоў) і XII—XV (48—65 гады), часткова  — VI, XI, XVI (31—37, 47—48, 65—66 гады), а таксама невялікі фрагмент кнігі V (падзеі 29 года). Такім чынам, галоўным чынам захаваліся апісанні кіравання Тыберыя і Нерона, часткова  — Клаўдзія і зусім не дайшоў аповед пра імператарства Калігулы. Апроч таго, «Аналы» маглі застацца незавершанымі  — Тацыт мог памерці, не паспеўшы завяршыць працу над кнігамі XVII і XVIII (67—68 гады)<ref name=boksch.100>''Бокщанин А. Г.'' Источниковедение Древнего Рима.  — {{М.}}: МГУ, 1981.  — С. 100</ref>. З-за смерці гісторыка кнігі XIII—XVI «Аналаў» маглі апублікаваць у папярэдняй рэдакцыі, што вытлумачыла б некаторыя змястоўныя, лагічныя і стылістычныя нястачы гэтых кніг<ref name=chcl.ll.647 />. У кнізе XV утрымваецца апісанне пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне  — адно з першых незалежных сведчанняў пра Хрыста і пра існаванне хрысціянскай злучыны ў Рыме, дзякуючы чаму гэтаму фрагменту надаецца пільная ўвага даследчыкаў.
 
У «Аналах» Тацыт агучыў намер апісаць кіраванне [[Актавіян Аўгуст|Актавіяна Аўгуста]], але пра гэта складанне нічога не вядомае  — відаць, яно так і не было напісана<ref name=chcl.ll.646 />.
 
== Крыніцы ==
Радок 133:
Прынята лічыць, што Тацыт уважліва ставіўся да падбору крыніц, у адрозненне ад шэрага сучаснікаў, якія займаліся толькі кампіляваннем іншых прац. З-за таго, што гісторык практычна ніколі не зваў свае крыніцы інфармацыі, іх усталяванне праблематычна. Паводле словў нямецкага філолага М. фон Альбрэхта, Тацыт атрыбутуе толькі тыя думкі, «''адказнасць за якія ён не жадае браць на сябе''»<ref name=mfa.1206>{{Albrecht.2}} 1206</ref>.
 
Для большасці сваіх твораў ён выкарыстоўваў шырокае кола крыніц  — гістарычныя творы папярэднікаў, палітычныя памфлеты<ref group="кам.">Жанр палітычнага памфлета быў пашыраны ў Рыме пачынаючы з I стагоддзя да н. э.; гл. напр.: ''Горенштейн В. О.'' Гай Саллюстий Крисп // Гай Саллюстий Крисп. Сочинения.  — {{М.}}: Наука, 1981.  — С. 150: «''Памфлет як літаратурная форма нярэдка выкарыстоўваўся ў палітычным жыцці Рыма. Першым вядомым нам памфлетам быў ліст Цыцэрона да Пампея, пасланы ў Азію''».</ref>, заканадаўчыя акты<ref name=boksch.101>''Бокщанин А. Г.'' Источниковедение Древнего Рима.  — {{М.}}: МГУ, 1981.  — С. 101</ref><ref name=chcl.ll.648 />. Апроч таго, Тацыт вывучаў мемуары бачных рымлянаў (прыкладам, [[Агрыпіна Малодшая|Агрыпіны Малодшай]] і {{нп3|Гней Даміцый Карбулон|Гнея Карбулона|ru|Гней Домиций Корбулон}}<ref name=mfa.1207>{{Albrecht.2}} 1207</ref>) і збіраў сведчанні сведак<ref name=boksch.101 /><ref name=chcl.ll.648 />. Сабраныя звесткі Тацыт імкнуўся дэталёва аналізаваць і параўноўваць адзін з адным, каб выяўляць няпэўную інфармацыю<ref name=boksch.101 />. Аднак карпатлівую працу па адборы крыніц не замінаў гісторыку запісваць і разнастайныя чуткі (прыкладам, пра тое, што прыдворны {{нп3|Луцый Элій Сеян|Луцый Элій Сеян|en|Sejanus}} у юнацкасці гандляваў сабой)<ref name=powell.251>''Powell J. G. F.'' Dialogues and Treatises // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison.  — Blackwell, 2005.  — P. 251</ref>. Зрэшты, нярэдка Тацыт паказвае на тое, што нейкая інфармацыя можа і не адпавядаць рэчаіснасці<ref name=sob.277>{{SobTac}} 277</ref>.
 
Важнай крыніцай для Тацыта служылі акты сената з архіва, хоць некаторыя навукоўцы аспрэчваюць іх важнасць для Тацыта. Паводле думкі Р. Сайма, падобная крытыка беспадстаўная, і прынамсі ў «Аналах» акты сената выкарыстоўваліся вельмі часта<ref name=syme.280et281>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 280—281</ref>. Заўважана, што інфармацыя, якая магла быць запазычана менавіта з сенацкіх пратаколаў, звычайна групуецца ў апісанні падзей канца кожнага года<ref name=chcl.ll.648 />. Нярэдка гісторык выкарыстоўваў афіцыйныя пратаколы і тэксты заканадаўчых актаў для ўдакладнення ці аспрэчання інфармацыі з іншых крыніц<ref name=syme.281>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 281</ref>. Сучасныя даследчыкі зважаюць на паданне каштоўнасці актаў сената ў I стагоддзі н. э. Рэч у тым, што ў сенат, які губляў уплыў, паступала ўжо не ўся інфармацыя з правінцый, а самыя каштоўныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія<ref name=breisach.66 />. Выкарыстоўваў Тацыт і публічныя выступленні імператараў і палітыкаў, якія нярэдка запісваліся і потым шырыліся<ref name=syme.283>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 283</ref>. Таксама ён выкарыстоўваў справаздачу Тыберыя пра сваё кіраванне<ref name=syme.277>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 277</ref>.
 
Яшчэ ў XIX стагоддзі было заўважана, што фактычныя звесткі і асаблівасці аповеда ў Тацыта і пазнейшага гісторыка [[Дыян Касій|Дыяна Касія]], які пісаў па-грэчаску, нярэдка бываюць падобныя. Дагэтуль няма адзінай думкі, ці з'яўляюццаз’яўляюцца падобныя фрагменты запазычаннем Дыяна Касія ў Тацыта, або ж абодва гісторыкі выкарысталі некаторыя аднолькавыя складанні папярэднікаў, якія не дайшлі да нашых дзён<ref name=sob.276>{{SobTac}} 276</ref>. У карысць апошняй здагадкі сведчаць розныя трактоўкі фактычнага матэрыялу і сур'ёзныясур’ёзныя адрозненні ў апісанні падзей некалькіх гадоў, напрыклад, 15—16 гадоў<ref name=syme.273>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 273</ref>. Нямала падабенстваў выяўляецца ў гісторыка са [[Гай Светоній Транквіл|Светоніем]] і [[Плутарх]]ам (апісанне Тацытам імператараў [[Гальба|Гальбы]] і [[Марк Сальвій Атон|Атона]] вельмі падобна на іх апісанне ў «{{нп3|Параўнальныя жыццяпісы|Параўнальных жыццяпісах|ru|Сравнительные жизнеописания}}» Плутарха, аднак ацэнкі імператараў у двух гісторыкаў кардынальна адрозніваюцца)<ref name=chcl.ll.649 />. У якасці магчымых крыніц іх звестак завуць складанні {{нп3|Аўфідзій Бас|Аўфідзія Баса|ru|Ауфидий Басс}}, Сервілія Наніяна і [[Пліній Старэйшы|Плінія Старэйшага]]<ref name=syme.274>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 274</ref>. Зрэшты, усе гэтыя творы не захаваліся<ref name=syme.274 /><ref name=syme.285>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 285</ref>, а сам Тацыт у прадмове да «Аналаў» піша пра тое, што да часу напісання складання гісторыя дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў так не і была напісана па палітычных прычынах<ref name=mfa.1206et1207>{{Albrecht.2}} 1206—1207</ref>.
 
З XIX стагоддзя існуе крытычная традыцыя, прадстаўнікі якой баранілі тэзу пра выключна кампілятыўны характар прац Тацыта і, такім чынам, пра іх ненадзейнасць для сучасных гісторыкаў<ref name=sob.274>{{SobTac}} 274</ref>. У наш час яна мае няшмат паслядоўнікаў у чыстым выглядзе<ref name=sob.274 />, як і сам падыход, які сцвярджае пра кампілятыўны характар усёй рымскай гістарыяграфіі<ref name=chcl.ll.648>{{Goodyear.CHCL}} 648</ref>. Пры гэтым не адмаўляецца вырашальная роля некалькіх крыніц<ref name=chcl.ll.649>{{Goodyear.CHCL}} 649</ref>.
 
Пры напісанні «Германіі» і этнаграфічна-геаграфічных пасажаў у іншых складаннях Тацыт карыстаўся працамі папярэднікаў (захавалася толькі «Геаграфія» [[Страбон]]а і нешматлікія фрагменты іншых складанняў) і запісваў сведчанні вандроўнікаў<ref name=sob.253>{{SobTac}} 253</ref>. Сярод не якія дайшлі да нашага часу прац папярэднікаў крыніцамі для «Германіі» маглі служыць 104-я кніга «{{нп3|[[Гісторыя ад заснавання горада|Гісторыі ад заснавання горада|be-x-old|Гісторыя ад заснаваньня гораду}}]]» [[Ціт Лівій|Ціта Лівія]], «Германская вайна» Плінія Старэйшага і складанні грэчаскіх аўтараў<ref name=chcl.ll.644>{{Goodyear.CHCL}} 644</ref>. Нягледзячы на пашыраную думку пра правінцыйнае паходжанне Тацыта і яго намесніцтва ў правінцыях, пытанне пра ролю асабістага досведу ў апісанні германцаў і геаграфіі Германіі з'яўляеццаз’яўляецца дыскусійным<ref name=sob.253 />.
 
== Стыль складанняў ==
Радок 147:
=== Стылістычныя асаблівасці лацінскай літаратуры I стагоддзя н. э. ===
 
Тацыт, атрымаўшы класічную рытарычную адукацыю і пазнаёміўшыся з антычнай літаратурай, пераняў шэраг важных іх усталёвак, што тлумачыць нямала асаблівасцей яго стылю. У антычную эпоху стыль складання звычайна залежаў ад жанру, у якім яно пісалася<ref name=ivl.309 />. Вядома нямала выпадкаў, калі складанні аднаго аўтара ў розных жанрах адрозніваліся па стылі гэтак, што іх прымалі за працы розных пісьменнікаў<ref name=ivl.309 />. Таму прымяненне Тацытам спецыфічнай лексікі ў гістарычных творах і зусім іншай  — у «Дыялогу пра прамоўцаў»  — у некаторай ступені заканамерна. Аднак вялікі ўплыў Салюсція  — наватара ў гістарыяграфіі  — прывёў да таго, што межы лацінскай гістарычнай прозы сталі размывацца. З-за гэтага гістарычныя творы ўжо з I стагоддзя да н. э. пачынаюць памаленьку ўключаць у сябе прыёмы, характэрныя для рытарычнага майстэрства<ref name=ivl.309 />.
 
Ужо ў канцы I стагоддзя да н. э. рымскія прамоўцы пачалі распрацоўку новага стылю публічных выступленняў, які стаў вядомы як «новае красамоўства» ці «новы стыль»<ref name=ivl.469>''Гаспаров М. Л.'' Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1.  — {{М.}}: Наука, 1983.  — С. 469</ref>. У I стагоддзі н. э. ён пашырыўся на ўсе асноўныя жанры літаратуры<ref name=ivl.469 />. Яго станаўленне злучаецца з заняпадам палітычнага красамоўства з-за падзення Рэспублікі і канцэнтрацыі рэальнай улады ў руках імператараў; замест яго працягвалі развівацца судовае і ўрачыстае красамоўства<ref name=ivl.469 />. Адметныя асаблівасці «новага стылю»  — кароткія вывастраныя фразы, багатыя антытэзамі і парадоксамі, а таксама імкненне вырабіць імгненны эфект<ref name=ivl.469 />.
 
=== Уплыў папярэднікаў ===
Радок 158:
|Утрыманне = Цыцэрон: «Не ўбачыў ён ні Італіі, агорнутай полымем вайны, ні сената, што згараў зайздрасцю, ні дзяржаўных мужоў, якія вінавацяцца ў ліхадзейскіх учынках… ні апантанасцей Гая Марыя, ні падання дзяржавы, у якім нябожчык бліскаў сваімі доблесцямі. <…> Паводле маёй думцы, ты, Крас, і шчаслівы ў жыцці, і ў час заспеты смерцю…»<br /><br />Тацыт: "Не бачыў Агрыкала абложанай курыі і замкнёнага ўзброенай сілай сената, не бачыў адначаснага збіцця гэтулькіх людзей консульскага звання, спасылкі і ўцёкаў гэтулькіх найзнатных кабет. <…> Шчаслівы ты, Агрыкала, не толькі славай свайго жыцця, але і тым, што памёр ты ў час».}}
 
Паколькі рымская гістарыяграфія ў часы Тацыта знаходзілася ў крызісе, у яго не было сучаснікаў, якія маглі б служыць для яго арыенцірам. У найбольшай ступені на Тацыта паўплываў гісторык I стагоддзя да н. э. [[Гай Салюсцій Крысп]], вядомы сваім скептыцызмам у дачыненні сучаснасці, маралізатарствам і спецыфічнай гаворкай, багатай архаізмамі і рэдкімі граматычнымі канструкцыямі. Асабліва моцна яго ўплыў на Тацыта выяўляецца якраз у вобласці стылю<ref>''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — P. 46</ref><ref name=ivl.448>''Гаспаров М. Л.'' Греческая и римская литература I в. до н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1.  — {{М.}}: Наука, 1983.  — С. 448</ref><ref name=tronski.tac.213>{{Tronski.tac}} 213</ref>. Аўтар «Аналаў» высока шанаваў Салюсція і, расказваючы пра смерць прыёмнага сына Крыспа, назваў яго «ўслаўленым гісторыкам»<ref>(Tac. Ann. III, 30) Тацит. Анналы. III, 30</ref>. Праз Салюсція да Тацыта можа быць прасочана лінія гісторыкаў, якія адрозніваліся спакойным стылем выкладу і глыбокім аналізам палітычных падзей. Пачаўшыся ад [[Фукідыд]]а ў Старажытнай Грэцыі, пасярэдніцтвам [[Палібій|Палібія]] і {{нп3|Пасідоній|Пасідонія|ru|Посидоний}} гэты від гістарыяграфіі трапіў у Рым, дзе быў развіты Салюсціем і ўспрыняты Тацытам<ref name=tronski.tac.226>{{Tronski.tac}} 226</ref><ref name=mfa.1224>{{Albrecht.2}} 1224</ref>.
 
У меншай ступені гісторык арыентаваўся на [[Марк Тулій Цыцэрон|Марка Тулія Цыцэрона]] і [[Ціт Лівій|Ціта Лівія]]<ref>{{Pauly-Wissowa|''Borzsak I.''|P. Cornelius Tacitus|S XI|485}}</ref><ref name=tronski.tac.213 />; выяўляецца і ўплыў [[Публій Вергілій Марон|Вергілія]]<ref>''Baxter R. T. S.'' Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology.  — Vol. 67, No. 4 (Oct., 1972).  — P. 246</ref><ref>''Baxter R. T. S.'' Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology.  — Vol. 66, No. 2 (Apr., 1971).  — P. 93-107</ref>. Пры гэтым уплыў Цыцэрона найболей заўважны ў «Дыялогу пра прамоўцаў»<ref name=sob.248et249>{{SobTac}} 248—249</ref>, а Лівія  — у «Аналах» і «Гісторыі»<ref name=woodman.xx>''Woodman A. J.'' Tacitus and the ''Annals'' // Tacitus. The Annals.  — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004.  — P. XX</ref>. Аднак уплыў папярэднікаў не абмяжоўваўся тым, што Тацыт паўтараў іх стыль і прынцыпы напісання твораў; у яго складаннях знойдзена трохі перапрацаваных, але вядомых фрагментаў іх складанняў (гл. справа)<ref name=tronski.tac.213 /><ref name=sob.252>{{SobTac}} 252</ref>. Вядомыя і іншыя падобныя прыклады. Так, прамова {{нп3|Калгак|Калгака|ru|Калгак}} ў «Агрыкале» Тацыта нагадвае прамову {{нп3|Луцый Сергій Катыліна|Луцыя Катыліны|ru|Луций Сергий Катилина}} ў «{{нп3|Пра змову Катыліны|Змове Катыліны|ru|О заговоре Катилины}}» Салюсція, а апісанне адной з бітваў у «Агрыкале» падобна з апісаннем {{нп3|Бітва пры Цырце|бітвы пры Цырце|ru|Битва при Цирте}} у «{{нп3|Югурцінская вайна, Салюсцій|Югурцінскай вайне|ru|Югуртинская война (Саллюстий)}}»<ref name=sob.252 />. Напэўна, паралелей можна было б выявіць яшчэ больш, калі б захавалася «Гісторыя», галоўны твор Салюсція.
 
=== Агляд ===
Радок 166:
Нягледзячы на выяўныя ўплывы з боку папярэднікаў, лацінская мова Тацыта вельмі самабытная<ref name=woodman.xxi />. Манера яго гаворкі, часцяком прадуманая для наўмыснага ўскладнення ўспрымання, кантраставала са стылем складанняў большасці сучаснікаў<ref name=woodman.xxi />. З-за гэтага Тацыт лічыцца вельмі складаным для чытання аўтарам<ref name=woodman.xxi />.
 
Складанні Тацыта напісаны з выкарыстаннем рознай стылістыкі. «Агрыкала» ўяўляе сабою ў стылістычным дачыненні яшчэ досыць сыры твор, з шэрагам недапрацовак і невыразнасцей<ref name=chcl.ll.644 />. «Германія» напісана ў стылі, які завецца філолагамі навуковым<ref name=irl.254>{{SobTac}} 254</ref>, але з рысамі «новага стылю»<ref name=tronski.tac.217>{{Tronski.tac}} 217</ref>. І ўсё ж, ужо ў гэтым творы гісторык маляўніча (але не заўсёды дакладна) апісвае вайсковыя дзеянні<ref name=irl.250>{{SobTac}} 250</ref>, а таксама ўжывае характэрныя для «новага стылю» канструкцыі  — {{нп3|Антытэза|антытэзы|ru|Антитеза}}, паралелізмы, кароткія прапановы, вывастраныя сентэнцыі і іншыя<ref name=tronski.tac.217 />. Асабняком ад іншых прац гісторыка ў стылістычным дачыненні стаіць «Дыялог пра прамоўцаў». З-за моцнага кантрасту з іншымі складаннямі філолагі нярэдка меркавалі, што аўтарам твора з'яўляеццаз’яўляецца не Тацыт. У наш час стылістычныя адрозненні спісваюцца на зусім іншы жанр твора, а дзякуючы здольнасці пісаць у рознай манеры Тацыт прызнаецца майстрам лацінскай прозы. Дзве галоўныя працы гісторыка, «Гісторыя» і «Аналы», напісаны ў стылі, які найболей блізкі да складанняў Салюсція<ref name=woodman.xx />. Арыентацыя на стыль Салюсція была выклікана падобнымі прычынамі, якія заахвоцілі яго заняцца гісторыяй  — Тацыт, як і Салюсцій, расчараваўся ў палітычнай сістэме свайго часу<ref name=woodman.xx />. Мацнейшыя перажыванні ў параўнанні з папярэднікам прымусілі яго заняць яшчэ больш песімістычную пазіцыю, і таму, паводле думкі {{нп3|Міхал Леонавіч Гаспараў|М. Л. Гаспарава|ru|Гаспаров, Михаил Леонович}}, творы Тацыта стылізаваны пад трагедыю<ref>''Гаспаров М. Л.'' Избранные труды в трёх томах. Т. 1.  — {{М.}}: Языки русской культуры, 1997.  — С. 529</ref>.
 
=== Асаблівасці мовы ===
 
Хоць стыль гістарычных складанняў Тацыта больш за ўсё падобны на творы Гая Салюсція Крыспа, ён не з'яўляеццаз’яўляецца радыкальным прыхільнікам штучнай архаізацыі гаворкі. Аднак дзякуючы [[Марк Порцый Катон Старэйшы|Катону Старэйшаму]] і Салюсцію архаізмы ўжываліся нярэдка ва ўсёй рымскай гістарыяграфіі<ref name=oak.196>''Oakley S. P.'' Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 196</ref>. Таму Тацыт нярэдка ўжывае архаізмы. Зрэшты, ён знаходзіўся і пад моцным уплывам сучаснай літаратурнай моды: нямала лексікі, якая выкарыстоўваецца гісторыкам, сустракаецца толькі ў пісьменнікаў «срэбнага стагоддзя» лацінскай літаратуры<ref name=irl.283 />.
 
Найболей выразна ўсе рысы спецыфічнай мовы Тацыта прасочваюцца ў «Аналах»<ref name=irl.285>{{SobTac}} 285</ref>. Эвалюцыя яго стылю адбілася і на выбары ім лексікі. Так, у апошніх кнігах «Аналаў» вельмі рэдка сустракаюцца словы, што выкарыстоўваліся ў ранейшых складаннях для пазначэння добрых намераў і станоўчых якасцей людзей  — ''pietas'' (набожнасць, справядлівасць), ''providentia'' (прадбачанне, абачлівасць, клапатлівасць), ''felicitas'' (сумленнасць, урадлівасць)<ref name=mfa.1221>{{Albrecht.2}} 1221</ref>. Апісваючы змрочныя часы Тыберыя і Нерона, Тацыт аніразу не звяртаецца да слоў ''humanitas'' (чалавекалюбства; чалавечая годнасць), ''integritas'' (бездакорнасць, слушнасць, сумленнасць) і некаторых іншых<ref name=mfa.1221 />. Ва ўсіх сваіх творах ён імкнецца ўнікаць прастамоўных, агульнапрынятых і тэхнічных слоў і замяняць іх радчэйшымі аналогамі: прыкладам, замест ''virgines Vestales'' (панны-[[вясталкі]]) ён піша ''virgines Vestae'' (панны [[Веста|Весты]]); замест ''Campus Martius'' ([[Марсава поле, Рым|Марсава поле]])  — ''Campus Martis'' (поле [[Марс, міфалогія|Марса]]); замест таго, каб сказаць «з дапамогай рыдлёвак і кірак» ён піша «пасярэдніцтвам чаго выносіцца зямля і выразаецца дзёран»<ref name=irl.283 /><ref name=woodman.xx />. Часам Тацыт звяртаецца да дапамогі не вельмі пашыраных выразаў: прыкладам, замест звычайнага ''senatus consultum'' (рашэнне сената) ён часам ужывае ''consultum senatus'' (рашэнне сената; іншы парадак слоў), ''senatus decretum'' (указ сената), ''decretum senatus'' (указ сената; іншы парадак слоў), ''decretum patrum'' (указ бацькаў)<ref name=woodman.xxi>''Woodman A. J.'' Tacitus and the ''Annals'' // Tacitus. The Annals.  — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004.  — P. XXI</ref>. Тацыт нярэдка ўжывае паэтызмы (словы, якія звычайна выкарыстоўваюцца ў вызначаным значэнні ў паэзіі): ''regnator'' (замест ''rex''  — цар), ''sinister''<ref group="кам.">Асноўнае значэнне слова ''sinister''  — левы; у Тацыта выкарыстоўваецца ў значэнні «варожы» і «неспрыяльны».</ref>, ''cura'', ''scriptura''<ref group="кам.">Асноўнае значэнне слова ''cura''  — клопат, апека, старанне, высілак; ''scriptura''  — надпіс, запіс; у Тацыта абодва словы выкарыстоўваюцца ў значэнні «кніга».</ref>, ''fabula'' і іншыя<ref name=irl.283>{{SobTac}} 283</ref>.
 
Сярод найболей часта карыстаных архаізацый мовы ў «Аналах»  — больш часты ўжытак дзеяслова ''reor'' замест звычайнага ''puto'' (абодва словы  — сінонімы, і пазначаюць «я думаю», «я мяркую», «я лічу»)<ref name=woodman.xxi />. Іншыя частыя састарэлыя словы  — ''claritudo'' замест''claritas'' (слава, пашана, шляхетнасць), ''luxus'' замест ''luxuria'' (раскоша), ''maestitia'' замест ''maeror'' (маркота, сум, смутак), ''servitium'' замест ''servitus'' (рабства, няволя)<ref name=woodman.xxii>''Woodman A. J.'' The translation // Tacitus. The Annals.  — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004.  — P. XXII</ref>. Замест звычайнага ''senatores'' (сенатары) гісторык часта ўжывае ''patres'' (бацькі)<ref name=woodman.xxii />. Апроч таго, Тацыт выкарыстоўвае мноства розных слоў для выявы забойстваў, смерцей і самагубстваў<ref name=woodman.xxii />. Нямала састарэлых слоў, што выкарыстоўваюцца Тацытам, сустракаецца і ў працах гісторыкаў-папярэднікаў (у прыватнасці, ''torpedo''<ref group="кам.">У класічнай лацінскай мове ''torpedo''  — вугор, электрычны скат.</ref> замест ''torpor''  — нячыннасць; здранцвенне, адубенне)<ref name=oak.196 />.
 
Унікае Тацыт і грэчаскіх слоў. Замест таго, каб назваць слова «{{нп3|Сацёр|σωτήρ|ru|Сотер}}» (''сцёр''  — ратаваннік, захавальнік), ён піша «''ён засвоіў сабе назву ратаванніка, выяўленую грэчаскім словам гэтага значэння''» ({{lang-la|conservatoris sibi nomen Graeco eius rei vocabulo adsumpsit}})<ref name=irl.283 />. Падобным чынам ён замяняе вялізным лацінскім тлумачэннем грэчаскія словы «[[Цыкута ядавітая|цыкута]]» і «{{нп3|еўнух|еўнух|ru|Евнух}}»<ref name=irl.283 />.
 
{{Урэзка
Радок 184:
|Утрыманне = «Onerabant multitudinem obvii ex urbe senatores equitesque, quidam metu, multi per adulationem, ceteri ac paulatim omnes ne aliis proficiscentibus ipsi remanerent».<br /><br />«Дадавалі абцяжаранне да гэтага натоўпу сенатары і вершнікі, якія выходзілі насустрач з Рыма, некаторыя са страху, многія з прычыны ўлягання, а астатнія і, памаленьку, усё для таго, каб не заставацца ўдома, калі ідуць іншыя» (пер. С. І. Сабалеўскага; выкарыстаны розныя граматычныя канструкцыі).<br /><br />«Натоўп гэты яшчэ павялічваўся за кошт сенатараў і вершнікаў, якія выехалі са сталіцы насустрач прынцэпсу, адны — рухомыя страхам, іншыя — падлізніцтвам, астатнія, лік якіх патроху рос, — бояззю адстаць ад іншых» (пер. А. С. Бабовіча; памянёная асаблівасць стылю Тацыта згублена).}}
 
Гісторык унікае перыядычнага ладу гаворкі, які быў закліканы рабіць яе прыямнейшай і даступнай для ўспрымання на слых<ref name=irl.284>{{SobTac}} 284</ref>. Замест доўгіх перыядаў часта выкарыстоўваюцца кароткія  — кароткія прапановы, не злучаныя адна з адной злучнікамі і зваротамі. Зрэшты, у «Дыялогу» Тацыт ідзе за Цыцэронам і выкарыстоўвае доўгія перыяды<ref name=irl.285 />. Нярэдка Тацыт ужывае размаітыя граматычныя канструкцыі ў адной прапанове для аднатыпных пабудоў (прыкладам, для пераліку мэт учынкаў у адной фразе ён можа выкарыстаць як [[герундый]], так і даданыя сказы; гл. справа)<ref name=irl.284 />. Нярэдка ён звяртаецца да [[асананс]]аў і [[Алітэрацыя|алітэрацый]]: ''cons'''urgere''' et… '''urgere''''', '''''pisc'''ina… a'''pisc'''endo'', ''ext'''rema Arme'''nia'' і іншыя. Часам яны губляюцца ў перакладзе: прыкладам, у кнізе I «Аналаў» сустракаецца словазлучэнне ''ador'''nav'''it '''nav'''es''; у перакладзе А.  С.  Бабовіча  — ''абсталяваў караблі'' (сугучча згублена), але ў перакладзе Энтані Джона Вудмена на англійскую мову  — ''equ'''ip'''ped sh'''ip'''s''. У кнізе XII «Аналаў»  — ''tes'''tamen'''tum '''tamen''' haud recitatum'', у памянёным перакладзе на рускую мову  — ''Завещание его, однако, оглашено не было'' (сугучча згублена), у перакладзе Э. Дж. Вудмена на англійскай  — ''Yet his w'''ill''' was st'''ill''' not read out''<ref name=woodman.xxivetxxv>''Woodman A. J.'' The translation // Tacitus. The Annals.  — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004.  — P. XXIV—XXV</ref>. Такім чынам, нярэдка пераклады на сучасныя мовы губляюць асаблівасці мовы арыгінала.
 
У «Аналах» прысутнічаюць і адступы Тацыта ад класічнай граматыкі лацінскай мовы. У прыватнасці, ён выкарыстоўвае родны склон для выразу дачынення або вобласці для пазначэння ўласцівасці прыметніка<ref name=irl.285 />. Тацыт вельмі актыўна выкарыстоўваў метафары<ref name=oak.197>''Oakley S. P.'' Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 197</ref>. У шэрагу выпадкаў з-за актыўнага выкарыстання метафар яго гаворка робіцца двухсэнсоўнай. Прыкладам, у «Агрыкале» [[Калгак]], правадыр {{нп3|Каледонцы|каледонцаў|ru|Каледонцы}}, у сваёй гаворцы вінаваціць рымлянаў у разбоі і заваяванні земляў дзеля задавальнення патрэб. Аднак шэраг выразаў у гэтай гаворцы шматзначны і мае сэксоўны падтэкст, і таму рымляне могуць быць пададзены як гвалтаўнікі<ref name=oak.197 /><ref group="кам.">Стывен Оўклі (с. 197) паясняе: «''У найболей выяўным разуменні рымляне паўстаюць як разбойнікі з вялікай дарогі, людзі, чые бязмежныя жаданні спусташаюць свет; аднак некаторыя тэрміны могуць быць выкарыстаны ў эратычным кантэксце: рымляне гвалтуюць увесь свет''». Арыгінал: «''In the most obvious reading of the passage the Romans are viewed as violent highwaymen (''raptores'', ''auferre'', ''rapere''), men whose unbridled appetites (''satiaverit'', ''pari adfectu'', ''concupiscunt'') empty the world (''defuere'', ''solitudinem''); but ''raptor'', ''consupisco'' and ''satio'' may be used also in erotic contexts: the Romans rape the world''».</ref>. Апроч таго, гісторык часта звяртаецца да выкарыстання {{нп3|Анафара|анафар|ru|Анафора}} і {{нп3|Зеўгма|зеўгмаў|ru|Зевгма}}<ref name=irl.284 />.
 
=== Асаблівасці выкладу ===
Асаблівасці стылю Тацыта не абмяжоўваюцца спецыфічнай мовай; гісторык пільнаваўся вызначаных правіл кампаноўкі матэрыялу. Ён у цэлым пільнаваўся рымскай традыцыі анналистического выкладу падзей па гадах, з пачаткам апісання падзей кожнага года называннем [[Консул, Старажытны Рым|консулаў]]<ref group="кам.">Доўгі час у Старажытным Рыме гады ў Рыме пазначалі па імёнах двух консулаў  — прыкладам, «консульства [[Гай Юлій Цэзар|Гая Юлія Цэзара]] і {{нп3|Марк Кальпурній Бібл|Марка Кальпурнія Бібла|ru|Марк Кальпурний Бибул}}» (59 год да н. э.). Вядомая эпоха «ад заснавання Рыма» ({{нп3|753 да н. э.|753 да н. э.|ru|753 год до н. э.}}) была прапанавана толькі ў I стагоддзі да н. э. {{нп3|Марк Тэрэнцый Варон|Маркам Тэрэнцыем Варонам|ru|Марк Теренций Варрон}}. Тацыт працягвае традыцыі {{нп3|Аналісты|аналістаў|ru|Анналисты}}, хоць консулы больш не валодалі рэальнай уладай.</ref><ref name=mfa.1211>{{Albrecht.2}} 1211</ref>. У сілу вялікай падрабязнасці (падзеі [[Год чатырох імператараў|года чатырох імператараў]] апісваюцца ў некалькіх кнігах) «Гісторыя» толькі часткова прытрымліваееца гэтага прынцыпа<ref name=mfa.1211 />. Мяркуецца, што зацятае прытрымліванне аналістычнай традыцыі было заклікана падкрэсліць супрацьстаўленне рэспубліканскай і манархічнай эпох<ref name=mfa.1213 />. Усярэдзіне кожнага года Тацыт не прытрымліваецца строгай храналогіі, а выкладае падзеі ў вызначаным парадку: унутраныя справы  — вонкавая палітыка  — вяртанне да ўнутранай палітыкі (гэта схема актыўна ўжываецца Лівіем)<ref name=mfa.1213 />. Апроч таго, некаторыя даследчыкі мяркуюць, што яго кнігі былі згрупаваны групамі па шэсць (так званыя гексады  — «шасцікніжжы»). Гэтыя групы, напэўна, вытрымліваліся ў адным духу і прысвячаліся раскрыццю адной глабальнай тэмы; прыкладам, у першай гексадзе «Аналаў» Тацыт паслядоўна выяўляе характар Тыберыя<ref name=mfa.1210>{{Albrecht.2}} 1210</ref>.
 
Жадаючы раскрыць праўдзівую падаплёку падзей, Тацыт стукнуўся з адсутнасцю крыніц пра сітуацыю пры двары імператара<ref name=ivl.484 />. Ён быў змушаны судзіць пра яе па дзвюх у роўнай ступені няпэўных крыніцах  — чуткам і афіцыйным паведамленням<ref name=breisach.66 />. Таму ён імкнуўся старанна супастаўляць наяўныя ў яго звесткі, каб раскрыць праўдзівую карціну спраў. А для таго, каб данесці сваю думку да чытача і слухача, нават не маючы надзейных крыніц, Тацыт звяртаўся да прыёму групоўкі фактаў. Дзякуючы размяшчэнню агульных карцін і прыватных эпізодаў у адпаведнасці з канонамі прамоўніцкага майстэрства дасягаўся адменны драматызм выкладу<ref name=ivl.484 />. Драматызацыя выкладу дасягаецца і вызначанай паслядоўнасцю размяшчэння эпізодаў: прыкладам, некаторыя падзеі года чатырох імператараў у Рыме ўспрымаюцца як фарс, бо перад гэтым Тацыт паведамляе пра змены ў настроі легіёнаў у Германіі і на Усходзе, якія ўрэшце вызначаць лёс Рыма<ref name=mfa.1213>{{Albrecht.2}} 1213</ref>. Творы Тацыта адрозніваюцца таксама псіхалагізмам  — гісторык імкнецца расчыніць перажыванні асобных людзей і груп з дапамогай прыёму матывавання фактаў<ref name=ivl.484 />. Ён звяртаецца да стараннага падбору гаворак і лістоў персанажаў для лепшага раскрыцця іх мэт і асаблівасцей характару<ref name=mfa.1216>{{Albrecht.2}} 1216</ref>. Нярэдка Тацыт будуе аповед вакол супрацьстаяння дзвюх людзей  — [[Германік]]а і Тыберыя, Гальбы і Атона<ref name=mfa.1214>{{Albrecht.2}} 1214</ref>. Пры гэтым ён імкнецца ўнікнуць апісання рэчаіснасці ў чорна-белых тонах<ref name=mfa.1215>{{Albrecht.2}} 1215</ref>.
 
Зазвычай, у сваіх працах Тацыт унікае зваць дакладныя лічбы. Напэўна, гэта рабілася для таго, каб не перагружаць чытачоў і слухачоў лішняй інфармацыяй<ref name=irl.282 />. Нежаданне зваць дакладныя лікі прыводзіць да таго, што гісторык часам кажа пра ўсіх людзей ({{lang-la|omnes}}), калі вядома, што насамрэч іх было двое; пакапай словы «часта» ({{lang-la|saepe}}) ці «заўсёды» ({{lang-la|semper}}) выкарыстоўваюцца для пазначэння двухразовага дзеяння<ref name=irl.282>{{SobTac}} 282</ref>. Пры гэтым Ціт Лівій і некаторыя іншыя ранейшыя рымскія гісторыкі, наадварот, імкнуліся запісаць як мага больш дакладную (хай і не заўсёды верагодную) колькасць забітых праціўнікаў, аб'ёмаб’ём здабычы ў пераліку на срэбра і золата. Зрэшты, Салюсцій, на якога арыентаваўся Тацыт, быў адным з першых рымскіх гісторыкаў, хто імкнуўся па магчымасці ўнікаць дакладных лічбаў<ref name=irl.282 />. Апроч таго, у празаічных жанрах рымскай літаратуры I стагоддзя не было прынята актыўна ўжываць ваенныя тэрміны і геаграфічныя назвы ў апісаннях войн<ref name=ivl.309>''Гаспаров М. Л.'' Литература европейской античности. Введение. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1.  — {{М.}}: Наука, 1983.  — С. 309</ref>. Тацыт падзяляў гэта перакананне: у «Агрыкале» памянёныя толькі адзінаццаць геаграфічных назваў, хоць асноўная частка твора прысвечана ваенным кампаніям Агрыкалы на Брытанскіх астравах<ref name=grant.72 />. Зрэшты, існуе і альтэрнатыўны пункт погляду на прычыны гэтага феномена: большасць рымскіх гісторыкаў (Салюсцій, Лівій, Тацыт) маглі папросту не ведаць асаблівасцей геаграфіі большай часткі апісваных рэгіёнаў<ref name=grant.72>{{GrantGRH}} 72</ref>. Што да апісання бітваў і ваенных кампаній, тое гісторык дапусціў у іх нямала памылак<ref name=grant.75>{{GrantGRH}} 75</ref>. Нярэдка ён выкарыстоўваў фрагменты апісанняў адных бітваў пры выяве іншых бітваў<ref name=grant.75 />. Ён рэдка звяртаецца да апісання тапаграфіі мясцовасці і тактыкі бакоў<ref name=grant.72 /><ref name=grant.75 />.
 
== Пагляды Тацыта ==
Радок 200:
[[Файл:Wien- Parlament-Tacitus.jpg|міні|250px|Статуя Тацыта перад [[Будынак аўстрыйскага парламента|будынкам Парламента Аўстрыі]] ў [[Горад Вена|Вене]].]]
 
Хоць Тацыт апісвае пераважна палітычную гісторыю Рыма, ужо ў XVI стагоддзі звярнулі ўвагу на неадназначнасць яго ўласных гледжанняў<ref name=companion2.504>''Kapust D.'' Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán.  — Wiley—Blackwell, 2012.  — P. 504</ref>. Звычайна ўвага акцэнтуецца на яго скептычным дачыненні да рымскіх імператараў і да сістэмы прынцыпату ў цэлым<ref name=companion2.505>''Kapust D.'' Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán.  — Wiley—Blackwell, 2012.  — P. 505</ref><ref name=syme.547>''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1.  — Oxford, 1958.  — P. 547</ref>. У сваіх складаннях Тацыт характарызуе імператараў з адмоўнага боку, і толькі пра [[Веспасіян]]а ён кажа, што той за гады свайго кіравання змяніўся да лепшага<ref name=irl.264>{{SobTac}} 264</ref>. Нават [[Актавіян Аўгуст]], які завяршыў шматгадовыя грамадзянскія войны і на якога імкнуліся раўнавацца наступныя імператары, ганараваўся больш за стрыманай ацэнкі гісторыка<ref name=irl.264 />. С.  І.  Сабалеўскі, аднак, мяркуе, што Тацыт не быў да канца шчыры, калі выяўляў сваю думку на палітычную тэматыку: ён ніколі не выказваў свайго непрымання манархіі ці асобных манархаў адкрыта<ref name=irl.263>{{SobTac}} 263</ref>. Напэўна, гэта было злучана з боязямі за сваё жыццё і з жаданнем працягнуць напісанне сваіх складанняў без ціску  — ён быў выдатна знаёмы са спробамі ўплыву на гісторыкаў, з цэнзурай іх твораў і нават забойствам самых непажаданых. Зрэшты, рэканструкцыю палітычных паглядаў Тацыта ўскладняе тая акалічнасць, што ён не прапануе ніякай палітычнай праграмы<ref name=irl.266 /> і звычайна развівае толькі ідэю ўмеранасці ({{lang-la|moderatio}})<ref name=verzb.polit.346>''Вержбицкий К. В.'' Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э.  Д.  Фролова.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2008.  — С. 346</ref>. Таму нямала навукоўцаў мяркуюць, што ён адносіўся не да радыкальных праціўнікаў прынцыпату, а толькі прагматычна лічыў, што дзяржава павінна знаходзіцца пад кіраваннем годнага імператара, бо манархія бачылася яму няўхільнай<ref name=ver.38>''Вержбицкий К. В.'' Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2002.  — С. 38</ref><ref name=companion2.505 /><ref name=syme.547 /><ref name=verzb.polit.339>''Вержбицкий К. В.'' Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э.  Д.  Фролова.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2008.  — С. 339</ref>. Паводле слоў [[Тэадор Момзен|Тэадора Момзена]], Тацыт быў манархістам, «''але па патрэбе,  — можна сказаць, з роспачы''»<ref name=irl.269>{{SobTac}} 269</ref>. У кожным разе, рымскі гісторык бароніць патрэбу існавання стабільнай улады і дысцыплінаваных грамадзянаў<ref name=fitzs.489>''Fitzsimons M. A.'' The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1976).  — P. 489</ref>.
 
У першае стагоддзе існавання Рымскай імперыі сенат быў цэнтрам апазіцыі імператарам. Многія сенатары са шкадаваннем успаміналі пра рэспубліканскую эпоху, калі ім прыналежала рэальная ўлада. Аднак Тацыт скептычна ацэньваў перспектывы сената вярнуць сабе ранейшыя паўнамоцтвы і прытрымліваўся невысокай думкі пра саміх сенатараў<ref name=irl.264 />. Гісторык крытыкуе іх за ўляганне перад імператарамі і вінаваціць у тым, што з-за іх спроб дагадзіць уладцам роля сената з часам толькі змяншалася<ref name=irl.264 />. У роўнай ступені ён таўруе лакейства і «старых», і {{нп3|homo novus|«новых» сенатараў|ru|Homo novus}}<ref group="кам.">Пад «старымі сенатарамі» разумеюцца тыя, чые продкі самі засядалі ў сенаце, пад «новымі»  — тыя, хто ўзвысіўся ўжо пры імператарах.</ref>. Аднак да маральнага аблічча прадстаўнікоў даўнейшых шляхетных родаў ён высувае больш высокія вымогі<ref name=irl.267>{{SobTac}} 267</ref>. Так, гісторык асуджае {{нп3|Лівіла|Лівію Юлію|ru|Ливилла}} за яе сувязь з Сеянам з-за таго, што ён быў выхадцам з муніцыпія<ref name=irl.267 /><ref>(Tac. Ann. IV, 3) Тацит. Анналы. IV, 3</ref>, а {{нп3|Юлія Друза|Юлія Друза|ru|Юлия Друза}}, паводле яго думкі, заслужыла ганьбаванне з-за вяселля з нешляхетным {{нп3|кансуляр|кансулярам|ru|Консуляр}} Гаем Рубеліем Бландам<ref name=irl.267 /><ref>(Tac. Ann. IV, 3) Тацит. Анналы. VI, 27</ref>.
 
У цэлым негатыўна Тацыт характарызуе простых рымлянаў. Яго апісанні, зазвычай, дакранаюцца гарадскіх нізоў  — пралетараў. Большасць з іх складалі выхадцы з правінцый, якія амаль не знаёмыя з рымскай культурай і слаба валодалі лацінскай мовай, але сваёй колькасцю аказвалі ўплыў на імператараў<ref name=irl.265>{{SobTac}} 265</ref>. Гісторык малюе просты народ непаслядоўным, баязлівым, такім, што прагне пераваротаў, {{нп3|хлеба і гледзішчаў|хлеба і гледзішчаў|ru|Хлеба и зрелищ}}<ref name=irl.265 />. Таму Тацыт лічыць яго непрыдатным для ўдзелу ў палітычным жыцці<ref name=irl.265 /><ref name=verzb.polit.341>''Вержбицкий К. В.'' Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э.  Д.  Фролова.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2008.  — С. 341</ref>. Апроч таго, ён адмоўна ставіцца да магчымасці ўдзелу арміі ў палітыцы: паводле яго думкі, легіянераў трэба загружаць працай, каб яны і не думалі пра мяцяжы<ref name=verzb.polit.341 />.
 
Насуперак нездаволенасці манархіяй і манархамі, Тацыт не быў перакананым прыхільнікам рэспублікі. Хоць ён нідзе не выказваецца пра сваё дачыненне да рэспубліканскай эпохі, характарыстыкі гэтага часу амаль заўсёды негатыўныя<ref name=irl.265 />. І ўсё ж, яму былі блізкімі ўяўленні пра ўчыннасці, якія дамінавалі ў Ранняй рэспубліцы<ref name=mfa.1228>{{Albrecht.2}} 1228</ref>. Таму Тацыт, відаць, лічыў найлепшай з магчымых формаў палітычнай арганізацыі Рымскую рэспубліку ў першыя дзесяцігоддзі свайго існавання (прыкладна да прыняцця [[Законы Дванаццаці табліц|Законаў Дванаццаці табліц]])<ref name=irl.268>{{SobTac}} 268</ref>. Апроч таго, гісторык звычайна ацэньвае сучаснасць, параўноўваючы яе з рэспубліканскім узорам<ref name=fitzs.492>''Fitzsimons M. A.'' The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1976).  — P. 492</ref>.
 
Пад крытыку Тацыта падпала і вядомая тэорыя змяшанага дзяржаўнага ладу, пашыраная гісторыкам [[Палібій|Палібіем]]. Згодна з гэтай тэорыяй, ваенныя поспехі Рымскай рэспублікі і яе перавагі перад грэчаскімі полісамі грунтаваліся на спалучэнні ў Рыме трох формаў кіравання  — дэмакратыі, арыстакратыі і манархіі. Тацыт жа лічыць гэту тэорыю адарванай ад рэчаіснасці; паводле яго слоў, змяшаную форму кіравання «''лягчэй хваліць, чым ужыццявіць на справе, а калі яна і бывае ажыццёўлена, тое не бывае даўгавечнай''»<ref name=irl.266>{{SobTac}} 266</ref>.
 
=== Гістарычныя пагляды ===
<blockquote>«''…я маю намер, у нешматлікіх словах расказаўшы пра падзеі пад канец жыцця Аўгуста, аповесці надалей аповед пра прынцыпат Тыберыя і яго наступнікаў, без гневу і прыхільнасці, прычыны якіх ад мяне далёкія''»<ref>(Tac. Ann. I, 1) Тацит. Анналы. I, 1; пер. А.  С.  Бобовича</ref>.</blockquote>
 
Гістарычным крэда Тацыта звычайна лічацца яго словы, сказаныя напачатку кнігі I «Аналаў»: «без гневу і прыхільнасці» ({{lang-la|sine ira et studio}}). Аўтар выступае як пабочны назіральнік, а сваё дачыненне ён імкнецца выяўляць ускосна, з дапамогай рытарычных прыёмаў. Вядомы ён і імкненнем усталяваць прычыны падзей<ref name=sob.271 />. Дзякуючы гэтаму Тацыт набыў папулярнасць нестароннага даследчыка гісторыі. Аднак у XVIII—XIX стагоддзях яго аб'ектыўнасцьаб’ектыўнасць была пастаўлена пад сумнеў. Асабліва актыўна крытыкаваўся вобраз Тыберыя.
 
Гісторык бараніў патрэбу надання гісторыі большай ролі ў грамадстве. У яго час асноўнай прыладай, якой кіраваліся адукаваныя людзі ў дзяржаўнай дзейнасці, былі прэскрыпцыйныя філасофскія навукі, а не аналіз мінулага і выманне карысных рэкамендацый. Навука [[Стаіцызм|стоікаў]] загадвала рымлянам дзеяць на выгоду дзяржавы і ігнараваць прыдворныя інтрыгі, што крытыкавалася Тацытам за немагчымасць зрабіць уплыў на сітуацыю. Таму ён бараніў ідэю пра патрэбу глыбокага разумення мінулага, каб развязваць праблемы сучаснасці<ref name=kn.159>{{Knabe.tac}} 159</ref>. Як і многія іншыя антычныя гісторыкі, ён разглядаў гісторыю як адзін са спосабаў уплыву на норавы чытачоў і слухачоў<ref name=kr.119>''Кроче Б.'' Теория и история историографии.  — {{М.}}: Языки русской культуры, 1998.  — С. 119</ref>. З прычыны гэтага пераканання ён і збіраў узоры выбітнай учыннасці і выбітнай заганы<ref name=kr.119 />.
 
Для Тацыта характэрная высокая ацэнка ролі асобы ў гісторыі<ref name=sob.271>{{SobTac}} 271</ref>. Паводле Тацыта, менавіта змена маральнага аблічча людзей прывяла да супярэчлівай палітычнай сітуацыі ў I стагоддзі. Ён мяркуе, што кожны чалавек нададзены ўнікальным характарам ад нараджэння, які можа ці выяўляцца ў поўным аб'ёмеаб’ёме, ці наўмысна хавацца<ref name=grant.re.37>''Грант М.'' Римские императоры.  — {{М.}}: Терра—Книжный клуб, 1998.  — С. 37</ref>. Так, Тацыт лічыць, што ўсе добрыя распачынанні Тыберыя былі толькі крывадушнай шырмай, закліканай схаваць яго заганы<ref name=grant.re.37 />. Вялікую ролю ва ўяўленнях Тацыта пра гісторыю гуляе адменнае разуменне ''virtus''  — набору дадатных якасцей, уласцівых рымлянам даўніх часоў, але згубленых сучаснікамі гісторыка. Паводле яго думкі, у I стагоддзі і імператары, і непрымірымая ім апазіцыя ў роўнай ступені зракліся ад традыцыйных рымскіх доблесцей<ref name=kn.160>{{Knabe.tac}} 160</ref>. Зрэшты, ён імкнецца праводзіць аналіз не толькі псіхалагічны, але і сацыялагічны<ref name=sob.272>{{SobTac}} 272</ref>.
 
У працах Тацыта сустракаецца тэрміналогія, выкарыстанне якой трактуецца некаторымі даследчыкамі як сведчанне цыклічнага разумення гісторыі (перадусім, ''saeculum'')<ref name=jdav.176>''Davies J.'' Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians.  — Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2009.  — P. 176</ref>. Дыскусійным застаецца пытанне пра ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на гісторыка, яго ўяўленні пра ролю богаў і лёсы ў гісторыі.
 
=== Сталенне да іншых народаў ===
 
Складанні Тацыта ўтрымваюць нямала экскурсаў у геаграфію, гісторыю і этнаграфію іншых народаў. Яго цікавасць да іх выкліканая не толькі імкненнем расказаць пра падзеі ў розных частках імперыі, якія ўплывалі на падзеі ў сталіцы; гісторык прытрымліваецца традыцыі, закладзенай яшчэ грэкамі, пры якой апісанне іншых народаў дапамагае спазнаць культурныя асаблівасці сваёй этнічнай групы. Паводле традыцыйнага антычнага ўяўлення, іншыя народы ўспрымаюцца ім як варвары, якім супрацьстаўляецца цывілізаваны народ  — рымляне<ref name=afeld.315>''Feldherr A.'' Barbarians II: Tacitus’ Jews // The Cambridge Companion to the Roman Historians.  — Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2009.  — P. 315</ref>. Апроч таго, Тацыт звяртаецца да апісання культуры і гісторыі іншых народаў, калі паводле нейкіх прычын не жадае проста гаварыць пра тыя ж самыя феномены ў дачыненні да Рыма і рымлянаў (у прыватнасці, [[#Цэнзура|з-за цэнзуры]])<ref name=afeld.315 />.
 
Тацыт шмат і часта крытыкуе рымлянаў за заняпад маралі ў грамадстве, і ён гэтак жа строгі ў ацэнках іншых народаў. У цэлым адмоўна ён ставіцца да цывілізаваных народаў Міжземнамор'я Міжземнамор’я — народаў Рымскай імперыі і яе суседзяў: паводле яго думкі, арабы і армяне вераломныя, грэкі ненадзейныя, папаўзлівыя і фанабэрыстыя, яўрэі поўныя забабонаў, парфяне выхвальныя і напышлівыя<ref name=mfa.1227 />. Пры гэтым халаднаватае дачыненне гісторыка да яўрэяў засноўваецца не гэтулькі на непрыманні саміх іўдзейскіх звычаяў, колькі на [[празелітызм]]е, масавым звароце ў іўдаізм<ref>''Грушевой А. Г.'' Иудеи и иудаизм в истории Римской республики и Римской империи.  — {{СПб.}}: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008.  — С. 194; С. 226; С. 230—231</ref>. Таму, паводле слоў А.  Г.  Грушавага, пагляды Тацыта «''не маюць нічога агульнага з антысемітызмам''»<ref>''Грушевой А. Г.'' Иудеи и иудаизм в истории Римской республики и Римской империи.  — {{СПб.}}: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008.  — С. 230</ref>. Цві Явец мяркуе, што Тацыт мог ураўнаважыць сваю ацэнку яўрэяў нейкім станоўчым каментарыем, але наўмысна не зрабіў гэтага<ref name=zviyav.90>''Yavetz Z.'' Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr., 1998).  — P. 90</ref>. Ізраільскі гісторык таксама мяркуе, што Тацыт мог спецыяльна ствараць адмоўны вобраз яўрэяў для абгрунтавання палітычнай экспансіі Рыма ва Усходнім Міжземнамор'іМіжземнамор’і<ref name=zviyav.92et94>''Yavetz Z.'' Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr., 1998).  — P. 92; P. 94</ref><ref group="кам.">Цытата: «''Тацыт меркаваў, што яго выяўна асуджальнага апісання было досыць, каб наладзіць чытачоў супраць яўрэяў''» (з. 92); «''Для таго, каб апраўдаць поўнае разбурэнне храма, яўрэі павінны былі паўстаць як народ пагарджаны з самага паходжання, і Тацыт выканаў заданне бліскуча''» (с. 94). Арыгінал: «''Tacitus assumed that his explicitly deprecating description was enough to turn his readers against the Jews (pulsis cultoribus  — obtinuere terras)''» (P. 92); «''In order to justify the total destruction of the temple, the Jews must appear as a despicable people from their very origins, and Tacitus fulfilled his task brilliantly''» (P. 94).</ref>. Іншыя навукоўцы бачаць у апісанні яўрэяў праяву антычнай традыцыі спазнання свайго народа (то бок рымлянаў) праз апісанне варвараў<ref name=afeld.315 />.
 
Разам з тым, гісторык дэманструе дваістае дачыненне да варварскіх народаў Еўропы  — насельнікам Брытанскіх астравоў і Германіі. Паведамляючы пра прыхільнасць германцаў да сну і выпіўкі, усё ж Тацыт прыпісвае ім уладанне тым гераізмам (''virtus''), якую з прычыны спешчанага ладу жыцця губляюць рымляне<ref name=mfa.1227 />. Іх дадатныя якасці Тацыт не абмяжоўвае гераізмам; вартасці германцаў адносяцца да многіх сфер жыцця, але асабліва прыцягваюць гісторыка асаблівасці сямейнага жыцця паўночных суседзяў Рыма<ref name=cv.412 />. Зазвычай, іх станоўчыя якасці выяўляюцца ўскосна, праз указанне на тое, што ім неўласцівыя многія заганы рымлянаў: «''кабеты не ведаюць спакус гледзішчаў і баляў''», «''ніхто не абсмейвае заган і не заве яго модай''»<ref>''Дуров В. С.'' Художественная историография Древнего Рима.  — {{СПб.}}: [[СПбГУ]], 1993.  — С. 98</ref>.
 
Высокая ацэнка нораваў варвараў, якія жылі па першабытных традыцыях, і супрацьстаўленне ім спешчаных і разбэшчаных цывілізаваных народаў  — характэрныя ідэі для многіх рымскіх аўтараў-маралістаў<ref name=cv.412>''Чистякова Н. А.'', ''Вулих Н. В.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: [[ЛГУ]], 1963.  — С. 412</ref>. У Тацыта германцы яшчэ і рамантычна збліжаюцца з рымлянамі першых гадоў Рэспублікі<ref name=mfa.1228 />.
 
Нямала літаратуры прысвечана вывучэнню пытання пра тое, ці асцерагаўся Тацыт германцаў, ці бачыў ён у іх пагрозу Рыму. Хоць некаторыя навуковыя схільныя прызнаваць боязі Тацыта<ref name=mfa.1227 />, гэта пытанне працягвае заставацца нявырашаным<ref>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 165</ref>. Тацыт падтрымваў захаванне ўлады Рыма над іншымі народамі. Быўшы сенатарам, ён падзяляў перакананні пра патрэбу падтрымання строгага парадку ў правінцыях<ref name=mfa.1227>{{Albrecht.2}} 1227</ref>. Паводле яго думкі, намеснікі правінцый павінны былі быць цвёрдымі, але перадусім  — справядлівымі<ref name=mfa.1227 />.
 
=== Рэлігійныя пагляды ===
 
Тацыт быў выдатна знаёмы з рымскай рэлігійнай тэорыяй і практыкай, пра што сведчыць яго членства ў калегіі квіндэцэмвіраў (пятнаццаці жрацоў святадзействаў)<ref name=jdav.175>''Davies J.'' Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians.  — Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2009.  — P. 175</ref>. З прычыны гэтага ён паважліва ставіўся да рымскіх жрэцкіх калегій<ref name=jdav.178>''Davies J.'' Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians.  — Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2009.  — P. 178</ref>. Зрэшты, нягледзячы на яўны ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на Тацыта, ацэнкі ступені гэтага ўплыву адрозніваюцца. У прыватнасці, існуе гіпотэза, што мэтай «Гісторыі» і «Аналаў» Тацыта насамрэч было даследаванне, як у I стагоддзі н. э. выяўляліся раней існавалыя прадказанні (перадусім, на матэрыяле [[Кнігі Сівіл|Сівіліных кніг]]) і якая была роля богаў у падзеях апошніх гадоў<ref name=jdav.166>''Davies J.'' Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians.  — Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2009.  — P. 166</ref>. Міхаэль фон Альбрэхт, наадварот, мяркуе, што рымскі гісторык не знаходзіўся пад моцным уплывам рымскай рэлігіі. Паводле яго думцы, Тацыт «юрыдычна» ставіўся да яе і лічыў, што да I стагоддзя н. э. яна страціла актуальнасць<ref name=mfa.1230 />.
 
У сваіх складаннях Тацыт надае нямала ўвагі апісанню знакаў і цудаў<ref name=mfa.1230>{{Albrecht.2}} 1230</ref>, што, зрэшты, з'яўляеццаз’яўляецца характэрнай рысай усёй антычнай гістарыяграфіі. Аднак пашыраныя сярод простых рымлянаў забабонаў ён не прымае і імкнецца дыстанцыявацца ад іх<ref name=mfa.1231>{{Albrecht.2}} 1231</ref>. Гісторык па-рознаму ацэньвае ўплыў богаў, лёсы (''fatum'') і астралагічных прадказанняў у розных сітуацыях, але надае вялікае значэнне ўплыву ''fortuna'' (выпадак, які не паддаецца разліку)<ref name=mfa.1230 />. Багі часам умешваюцца ў развіццё падзей, прытым звычайна Тацыт уяўляе іх такімі, што гневаюцца і толькі зрэдку  — міласцівымі<ref name=sob.270>{{SobTac}} 270</ref>. У цэлым у яго складаннях роля богаў, лёсы і наканаванні хутчэй невялікая, і звычайна людзі паўстаюць свабоднымі ў сваіх учынках<ref name=mfa.1231 />. Думку гісторыка па большасці рэлігійных і філасофскіх пытанняў даследчыкі ацэньваюць як нявязначаную<ref name=sob.270 />.
 
== Рукапісы і выданні ==
Радок 248:
Складанні Тацыта не былі вядомыя шырокаму колу рымлянаў; толькі ў канцы III стагоддзя імператар [[Марк Клаўдзій Тацыт]], які лічыў сябе нашчадкам гісторыка, загадаў усім бібліятэкам Імперыі мець у сваіх фондах яго складанні. Надалей яго ведаюць толькі некаторыя познаантычныя інтэлектуалы і лічаныя сярэднявечныя храністы. З-за невялікай папулярнасці ў Сярэднія вякі складання Тацыта захаваліся толькі дзякуючы адзінкавым рукапісам.
 
I—VI кнігі «Аналаў» захаваліся ў адзіным рукапісе, вядомага як «Медыцэйская I» (M1). Яна была напісана [[Каралінгскі мінускул|каралінгскім мінускулам]] у сярэдзіне IX стагоддзі меркавана ў [[Фульдскае абацтва|Фульдскім манастыры]]<ref name=martin.243>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 243</ref>. Яе пісалі вельмі акуратна, хоць пры гэтым перанеслі граматычныя памылкі з папярэдніх манускрыптаў. Уважлівае палеаграфічнае вывучэнне рукапісу паказвае на тое, што выточным тэкстам паслужыла грубая копія без прабелаў паміж словамі. У манускрыпце ніяк не пазначаны разрыў у два гады апісаных падзей паміж раздзелам 5.5 «Аналаў» і ацалелымі ўрыўкамі кнігі VI, няма дзялення на часткі і параграфы (яны былі зроблены ўжо ў друкаваных выданнях XVII—XX стагоддзяў)<ref name=martin.243 />. Праз нейкі час пасля завяршэння «Медыцэйская I» апынулася ў манастыры {{нп3|Карвей|Карвей|ru|Корвей}}. Яна была дастаўлена ў Рым па просьбе рымскага папы [[Леў X, Папа Рымскі|Льва X]] (правіў з 1513 года), і ўжо ў 1515 годзе быў надрукавана першы поўны зборнік складанняў Тацыта. У [[Карвей]] манускрыпт не вярнуўся, але замест яго ў манастыр быў адпраўлены надрукаваны асобнік<ref name=martin.244>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 244</ref>. У наш час рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы [[Бібліятэка Лаўрэнціяна|Лаўрэнціяна]] ў [[Горад Фларэнцыя|Фларэнцыі]]<ref name=martin.243 />.
 
У сярэдзіне XI стагоддзя ў манастыры {{нп3|Мантэкасіна|Мантэкасіна|ru|Монтекассино}} быў створаны рукапіс, вядомы як «Медыцэйская II» (M2)<ref name=tronski.241>{{Tronski.tac}} 241</ref><ref name=martin.244 />. Яна ўлучае кнігі XI—XVI «Аналаў» і кнігі I—V «Гісторыі». Рукапіс быў напісаны {{нп3|Беневенцкае пісьмо|беневенцкім пісьмом|ru|Беневентское письмо}}. У манускрыпце была ўжыта суцэльная нумарацыя кніг (кнігі «Гісторыі» I—V былі пранумараваны як XVII—XXI). «Медыцэйская II» была выяўлена гуманістамі каля 1360 года, з яе зрабілі копію і пераправілі ў Фларэнцыю<ref name=companion2.507>''Kapust D.'' Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán.  — Wiley—Blackwell, 2012.  — P. 507</ref>. Дзякуючы знаходцы Тацыта ведаў [[Джавані Бакача|Бакача]]. У ліставанні паміж гуманістамі [[Поджа Брачаліні]] і {{нп3|Нікало Ніколі|Нікало Ніколі|ru|Никколи, Никколо}} ўтрымваецца ўказанне на тое, што каля 1427 года Ніколі нейкім сумнеўным спосабам атрымаў гэты манускрыпт. Пасля смерці Ніколі ў 1437 годзе рукапіс трапіў у [[Бібліятэка Лаўрэнціяна|Лаўрэнціяну]]. З-за таго, што «Медыцэйская II» была напісана складаным для чытання беневенцкім шрыфтам, з яе зрабілі каля 40 рукапісных копій, і менавіта яны служылі глебай для ўсіх выданняў аж да 1607 года<ref name=martin.244 />.
 
Даследчыкі таксама знайшлі ўказанні на тое, што мог існаваць і трэці рукапіс «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта: рознае чытанне шэрага спрэчных момантаў у «Лейдэнскім рукапісе» (L) дазваляе зрабіць выснову пра выкарыстанне крыніцы, адрознай ад «Медыцэйскай II». Аднак пазней розначытанні паміж рукапісамі L і M2 сталі разглядаць як вынік працы філолагаў XV стагоддзя<ref name=martin.245>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 245</ref>.
 
«Агрыкала» і «Германія» таксама захаваліся дзякуючы аднаму-адзінюткаму рукапісу, хоць яшчэ ў сярэдзіне XV стагоддзі, магчыма, іх было два. У 1425 годзе [[Поджа Брачаліні]] ў лісце да Нікало Ніколі паведаміў пра знаходку манахам [[Горад Бад-Херсфельд|Херсфельдскага]] манастыра невядомага рукапісу Тацыта з «Германіяй» і «Агрыкалам». Поджа спрабаваў пераканаць манаха адправіць яму манускрыпт, але той адмовіўся. Пасля гэтага Ніколі адправіў ліст двум кардыналам, якія збіраліся наведаць шэраг манастыроў у Францыі і Германіі, з просьбай прывезці рукапіс<ref name=martin.245 />. Невядома, ці адгукнуліся кардыналы на просьбу, але ў 1455 годзе антыквар {{нп3|П'ер Кандыда Дэчэмбрыа|П'ер Кандыда Дэчэмбрыа|ru|Дечембрио, Пьер Кандидо}} бачыў малыя складанні Тацыта ў Рыме<ref name=martin.246>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 246</ref>.
 
У 1457—1458 гадах Энеа Сільвіа Пікаламіні (ён стаў папам рымскім пад імем [[Пій II, Папа Рымскі|Пія II]]) выкарыстаў рукапіс для напісання палемічнага складання. Далейшы лёс гэтага манускрыпта (умоўна яго завуць «{{нп3|Херсфельдскі кодэкс|Codex Hersfeldensis|de|Codex Hersfeldensis}}»<ref name=ben.166>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 166</ref> невядомы. У XV стагоддзі былі зробленыя мноства рукапісных копій «Дыялогаў» і «Агрыкалы», на падставе якіх былі надрукаваны першыя сучасныя выданні. Доўгі час на падставе існавання дзвюх розных традыцый чытання асобных фраз у рукапісных копіях XV стагоддзя і першых друкаваных выданнях меркавалася, што існавала два выточныя рукапісы для малых твораў Тацыта  — «рукапіс X» і «рукапіс Y». Аднак у 1902 годзе ў прыватнай бібліятэцы ў [[Эзі]] быў выяўлены манускрыпт, што атрымаў пазначэнне «Codex Aesinas» (Рукапіс Эзі). Разам з складаннямі Тацыта ў гэтым рукапісе ўтрымліваўся таксама пераклад «Дзённіка Траянскай вайны» {{нп3|Дыкціс Крыцкі|Дыкціса Крыцкага|ru|Диктис Критский}} са старажытнагрэчаскай на лацінскую мову, выкананы ў IV стагоддзі нейкім Септыміем. Манускрыпт характэрны тым, што частка «Агрыкалы» напісана почыркам XV стагоддзя, а частка  — каралінгскім мінускулам IX стагоддзя. Апроч таго, на палях запісана вялікая колькасць альтэрнатыўных чытанняў, у тым ліку і такіх падрабязных, якія не мог пакінуць просты перапісчык. Мяркуецца, што перапісчык або меў пад рукой два манускрыпты з рознымі чытаннямі, або перапісваў тэкст з усімі [[маргіналіі|маргіналіямі]]. У почырку ж XV стагоддзі звычайна прызнаюць руку Стэфана Гварнеры, заснавальніка бібліятэкі Эзі<ref name=martin.246 />. З-за знаходкі ў Эзі гіпотэза пра існаванне двух выточных рукапісаў для позных копій Тацыта падпадае пад сумнеў<ref name=martin.247>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 247</ref>. Аднак невядома, ці з'яўляеццаз’яўляецца знаходка ў Эзі тым самым рукапісам, выяўленым у Херсфельдзе каля 1425 года і ўбачанай Дэчэмбрыа ў 1455 годзе ў Рыме.
[[Файл:Lipsius manuscript.jpg|міні|250px|Каментаванае выданне Тацыта {{нп3|Юст Ліпсій|Юстам Ліпсіем|ru|Липсий, Юст}}. Ліён, 1598 год.]]
Падчас Другой сусветнай вайны «Рукапісам Эзі» зацікавіліся ў [[СС]]. Цікавасць да аднаго з найранейшых сістэматычных апісанняў старажытных германцаў была гэтак вялікая, што «Codex Aesinas» вывучаў і прывёз у Германію асабіста кіраўнік аддзела «[[Анэнэрбэ]]» {{нп3|Рудольф Тыль|Рудольф Тыль|de|Rudolf Till}}. У 1943 годзе ён выдаў фотарэпрадукцыю абаіх складанняў Тацыта. Пасля гэтага рукапіс на доўгі час знік і толькі нядаўна выявіўся ў Рыме. У наш час шэраг даследчыкаў мяркуе, што старонкі IX стагоддзя ў «Рукапісы Эзі»  — гэта частка Херсфельдскага манускрыпта. Існуе таксама думка, што Херсфельдскі манускрыпт згублены беззваротна, а знаходка з Эзі  — частка іншага манускрыпта, зробленая ў той час, калі існавалі і іншыя рукапісы<ref name=martin.247 />.
 
=== Першыя друкаваныя выданні ===
 
Першае друкаванае выданне Тацыта было выпушчана каля 1470 года (паводле іншай версіі, у 1472—1473 гадах) {{нп3|Ёган і Вендэлін фон Шпеер|Вендэлінам фон Шпеерам|ru|Иоганн и Венделин фон Шпейер}} у Венецыі<ref name=martin.242>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 242</ref><ref name=martin.248>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 248</ref><ref name=ben.168>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 168</ref>. Фон Шпеер выкарыстаў рукапіс «Медыцэйская II», у якім, у прыватнасці, адсутнічалі кнігі I—VI «Аналаў». У 1472, 1476 і 1481 гадах выданне фон Шпеера перадрукоўвалася ў Балонні і Венецыі. Каля 1475—1477 гадоў Францыскам Путэаланам ({{lang-la|Franciscus Puteolanus}}) у Мілане было выпушчана другое выданне, што ўключала таксама «Агрыкалу»<ref name=tronski.241 /><ref name=martin.248 /><ref>The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson.  — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991.  — P. 327</ref>. Путэалан выправіў шэраг недакладнасцей у першым выданні, але, відаць, не выкарыстаў іншыя рукапісы, а толькі правёў філалагічную працу<ref>The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson.  — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991.  — P. 327—328</ref>. У 1497 годзе Філіп Пінцый ({{lang-la|Philippus Pincius}}) выпусціў у Венецыі новае выданне, заснаванае на тэксце Путэалана<ref name=robinson.328>The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson.  — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991.  — P. 328</ref>. Каля 1473 года Кройснерам у Нюрнбергу было распачата выданне «Германіі» на аснове іншага рукапісу, адрознага ад тых варыянтаў, якія выдаваліся ў Італіі. Годам пазней асобнае выданне «Германіі» было выпушчана ў Рыме, а ў 1500 годзе «Германія» на аснове трэцяга рукапісу была выпушчана Вінтэрбургам у Вене ў складзе зборніка<ref name=robinson.328 />. Першае поўнае выданне захаваных прац Тацыта (улучаючы першыя шэсць кніг «Аналаў» з рукапісу «Медыцэйская I») было ажыццёўлена ў 1515 годзе ватыканскім бібліятэкарам {{нп3|Філіпа Бераальда Малодшы|Філіпа Бераальда Малодшым|de|Filippo Beroaldo der Jungere}}<ref>{{Tronski.tac}} 241—242</ref><ref name=martin.244 />.
 
У пачатку XVI стагоддзя {{нп3|Беат Рэнан|Беат Рэнан|en|Beatus Rhenanus}} выдаў каментаванае выданне складанняў Тацыта, чым паклаў пачатак іх актыўнаму філалагічнаму вывучэнню. Паводле звестак {{нп3|Іосіф Майсеевіч Тронскі|І. М. Тронскага|ru|Тронский, Иосиф Моисеевич}}, яно было выдадзена ў 1519 годзе ў Базелі<ref name=tronski.243>{{Tronski.tac}} 243</ref>, а паводле звестак сучаснага даследчыка Рональда Марціна, Рэнан выпусціў два каментаваныя выданні складанняў Тацыта ў 1533 і 1544 годзе<ref name=martin.249>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 249</ref>. З 1574 года было выпушчана некалькі выданняў складанняў гісторыка пад рэдакцыяй вядомага філолага [[Юст Ліпсій|Юста Ліпсія]] з каментарыямі<ref name=martin.250>''Martin R. H.'' From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 250</ref>. У 1607 годзе Курцый Пікена ({{lang-la|Curtius Pichena}}) выдаў у Франкфурце першае выданне, заснаванае на непасрэдным вывучэнні розных варыянтаў рукапісаў<ref name=martin.244 />. Аднак з-за недастатковага досведу працы з сярэднявечнымі рукапісамі і Пікена, і Ліпсій згаджаліся з тым, што рукапіс «Медыцэйская II» быў створаны ў IV—V стагоддзях, хоць ён пісалася пазнейшым беневенцкім пісьмом<ref name=martin.250 />.<br style="clear:both;" />
 
== Уплыў Тацыта ==
Радок 271:
 
=== Антычнасць і Сярэднявечча ===
У антычную эпоху Тацыт не быў вельмі вядомы. Хоць яго сябар Пліній Малодшы прадказваў у лістах, што яго творы будуць несмяротнымі, у складаннях іншых інтэлектуалаў антычнай эпохі яго імя практычна не сустракаецца. Воплеск папулярнасці Тацыта давёўся на кароткае кіраванне імператара Марка Клаўдыя Тацыта, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка і загадаў усім бібліятэкам у імперыі мець асобнікі яго складанняў<ref name=mellor.138>''Mellor R.'' Tacitus.  — Routledge, 1993.  — P. 138</ref>. Апроч таго, вядомы гісторык канца IV стагоддзя [[Аміян Марцэлін]] пачаў аповед у «Дзеях» ({{lang-la|Res Gestae}}) з 96 года (забойства Даміцыяна і пачатак кіраванні Нервы), то бок з моманту сканчэння аповеда ў «Гісторыі» Тацыта<ref name=mellor.138 />. Быў добра знаёмы з яго складаннямі і {{нп3|Павел Арозій|Павел Арозій|ru|Павел Орозий}}. У сваёй «Гісторыі супраць паганцаў» ён нярэдка выкарыстоўвае Тацыта як крыніцу інфармацыі, аднак паказвае на няпэўныя звесткі і на нежаданне гісторыка разабрацца ў гісторыі, злучанай з разбурэннем {{нп3|Садом і Гамора|Садома і Гаморы|ru|Содом и Гоморра}}<ref name=mellor.138 /><ref>Павел Орозий. История против язычников, I, 5</ref><ref group="кам.">Тацыт (Гісторыя, V, 7) дапушчае, што Садом і Гамора былі знішчаны нябесным агнём, але мяркуе, што бясплоднасць наваколля злучана з выпарэннямі [[Мёртвае мора|Мёртвага мора]]. Арозій (Гісторыя супраць паганцаў, I, 5) настойвае на версіі [[Кніга Быццё|кнігі Быцця]] пра тое, што гарады, «''без сумневу, згарэлі ў кару за грахі''», а бясплоднасць зямлі  — яшчэ адзін вынік боскай кары.</ref>. {{нп3|Тэртуліян|Тэртуліян|ru|Тертуллиан}} зваў яго лгуном за аповед пра звычаі яўрэяў<ref name=sob.273>{{SobTac}} 273</ref>. У той жа час, {{нп3|Касіядор|Магн Аўрэлій Касіядор|ru|Кассиодор}} ведае толькі «нейкага Карнелія»<ref name=mellor.138 />.
 
[[Файл:Kupferstich fulda dom 1655.jpg|thumb|left|250px|[[Фульдскае абацтва|Фульдскі манастыр]] у XVII стагоддзі.]]
 
У Сярэднія вякі пра існаванне складанняў Тацыта ведалі толькі нешматлікія манахі ў буйных манастырах. І ўсё ж, яго складанні працягвалі перапісвацца, і менавіта дзякуючы гэтым копіям працы рымскага гісторыка вядомыя да нашых дзён. У час {{нп3|Каралінгскае адраджэнне|каралінгскага адраджэння|ru|Каролингское возрождение}} яго наноў адкрылі для сябе нямецкія манахі, якія выявілі ў Тацыта важныя звесткі пра старажытных германцаў. У IX стагоддзі манахі [[Фульдскае абацтва|Фульдскага манастыра]]  — аднаго з найважнейшых агменяў захавання антычнай культуры ў Сярэднія вякі  — выкарысталі звесткі з рукапісаў Тацыта для сваіх складанняў<ref name=cct.281>{{Krebs.CCT}} 281</ref>. З яго складаннямі былі знаёмыя [[Эйнхард]] і {{нп3|Рудольф Фульдскі|Рудольф Фульдскі|ru|Рудольф Фульдский}}<ref name=tronski.240>{{Tronski.tac}} 240</ref>. Асабліва актыўна Тацыта выкарыстоўваў Рудольф, які пісаў пра старажытных саксаў<ref name=cct.282>{{Krebs.CCT}} 282</ref>. Магчыма, рымскага гісторыка чыталі таксама [[Відукінд Карвейскі|Відукінд]] і [[Адам Брэменскі]], але з-за таго, што сярэднявечныя аўтары не заўсёды паказвалі свае крыніцы, калі гэта былі паганцы, удакладніць гэтыя здагадкі немагчыма<ref name=tronski.241 />.
 
Пасля адкрыцця рукапісаў Тацыта італьянскімі гуманістамі XIV стагоддзя ён вельмі хутка робіцца вядомы. Яго папулярнасці спрыяла копія рукапісу «Медыцэйская II», перавезеная з Мантэкасіны ў Фларэнцыю (напэўна, пры ўдзеле [[Джавані Бакача]])<ref name=mellor.138 />. Знаходзячы паралелі паміж рымскай і сучаснай гісторыяй, італьянскія гуманісты нярэдка звярталіся да «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта  — выкрывальніка тыранаў. Так, прыкладам, у 1404 годзе гуманіст {{нп3|Леанарда Бруні|Леанарда Бруні|ru|Бруни, Леонардо}} выкарыстаў сведчанні рымскага гісторыка для доваду недахопаў манархічнай формы кіравання<ref name=mellor.139>''Mellor R.'' Tacitus.  — Routledge, 1993.  — P. 139</ref>. Палітычны мысляр [[Нікола Макіявелі]] параўнальна рэдка звяртаўся да Тацыта і надаваў больш увагі Лівію<ref name=mellor.139 />. Аднак ужо сучаснікі адзначалі, што Макіявелі быў блізкі па духу да Тацыта, і калі складанні італьянскага мысляра ўнеслі ў [[Індэкс забароненых кніг]], гуманісты сталі звяртацца да рымскага гісторыка замест забароненага фларэнтыйца<ref name=mellor.139 />. Крыху пазней «Аналаў» і «Гісторыі» стала вядомая «Германія». Адным з першых, хто яе выкарыстаў, быў у сярэдзіне XV стагоддзя Энеа Сільвіа Пікаламіні, у 1458 годзе абраны папам рымскім пад імем [[Пій II, Папа Рымскі|Пія II]]<ref name=mellor.140 />.
 
=== Новы час ===
[[Файл:Justus Lipsius by Peter Paul Rubens.jpg|міні|250px|Нідэрландскі філолаг [[Юст Ліпсій]], найбуйнейшы знаток складанняў Тацыта, які шмат зрабіў для папулярызацыі яго складанняў сярод чытальнай публікі. Паводле слоў С.  І.  Сабалеўскага, «''Лісіны ведаў напамяць усяго Тацыта і хваліўся, што можа прачытаць любое месца з Тацыта, нават калі яму пры гэтым прыставяць да горла нож, каб усадзіць пры першай памылцы ці замешцы''»<ref name=irl.287>{{SobTac}} 287</ref>.]]
 
Хоць складанні Тацыта выдаваліся з 1470 года, яго папулярнасць першыя часы была невялікай, бо тады працягвалі чытаць тых аўтараў, якія былі добра вядомыя ў Сярэднія вякі. Апроч таго, да канца XVI стагоддзі ім цікавіліся амаль выключна ў Італіі і Германіі. Усееўрапейская папулярнасць да яго прыйшла ў канцы XVI стагоддзя з публікацыямі вядомага філолага [[Юст Ліпсій|Юста Ліпсія]]<ref name=gajda.253>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 253</ref>, а таксама дзякуючы лекцыям {{нп3|Марк Антуан Мюрэ|Марка Антуана Мюрэ|ru|Мюре, Марк Антуан}}<ref name=gajda.254>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 254</ref>. У выніку, у XVII стагоддзі ён стаў адным з самых чытаных антычных аўтараў<ref name=gajda.253 />. Так, за 1600—1649 гады ў Еўропе былі надрукаваны па крайняй меры 67 выданняў «Гісторыі» і «Аналаў»<ref name=gajda.253 />. За гэты ж перыяд былі выпушчаны каля 30 выданняў Салюсція, другога па папулярнасці лацінскага аўтара<ref>''Osmond P. J.'' Princeps historiae Romanae: Sallust in Renaissance political thought // Memoirs of the American Academy in Rome.  — 1995. Vol. 40.  — P. 134</ref>. Паколькі мова Тацыта лічылася досыць цяжкай, актыўна распачыналіся спробы перакладу яго складанняў на сучасныя мовы<ref name=gajda.253 />. Шыранне складанняў рымскага гісторыка, які шмат увагі надаваў закулісным інтрыгам, дало імпульс развіццю палітычнай думкі Адраджэння<ref name=mellor.140>''Mellor R.'' Tacitus.  — Routledge, 1993.  — P. 140</ref>.
 
Еўрапейцы, якія чыталі Тацыта ў XVI і XVII стагоддзях, лічылі, што яго апісанні імператарскага Рыма напамінаюць рэаліі іх часу, і, абапіраючыся на творы Тацыта, пераасэнсоўвалі падкладку сучасных ім палітычных падзей<ref name=gajda.253 />. Прыкладам, гэта адбывалася на мяжы XVI—XVII стагоддзяў, калі смерць бяздзетных уладцаў Францыі і Англіі і падзеі прыкулі ўвагу да не заўсёды гладкай пераемнасці рымскіх імператараў<ref name=gajda.258 />. У апісанні кар'ерыкар’еры [[Луцый Элій Сеян|Сеяна]] ў Еўропе бачылі зборную выяву дачасніка, які высока ўзляцеў, але нізка паў<ref name=gajda.258 />. Нарэшце, у святле актыўнай цэнзуры ўладцамі і каталіцкай царквой друкаванай прадукцыі атрымала велізарную актуальнасць крытыка Тацытам уціскаў свабоды слова<ref name=gajda.258>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 258</ref>. Дзякуючы гэтаму фрагмент «Аналаў», дзе апісваецца лёс гнанага гісторыка {{нп3|Крэмуцый Корд|Аўла Крэмуцыя Корда|ru|Кремуций Корд}} (ён скончыў самагубствам, а яго складанні былі спалены), апынуўся адным з найболей часта цытаваных урыўкаў гэтага складання<ref name=gajda.258 />. Актыўнае выданне перакладаў Тацыта, а таксама Ціта Лівія і Салюсція на англійскую мову згуляла немалую ролю ў падрыхтоўцы [[Англійская рэвалюцыя|Англійскай рэвалюцыі]]<ref name=gajda.266>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 266</ref>. У 1627 годзе нідэрландскі навуковец {{нп3|Ісаак Дарыслаўс||en|Isaac Dorislaus}} пачаў чытаць у [[Кембрыджскі ўніверсітэт|Кембрыджскім універсітэце]] курс лекцый пра гісторыка, але яго інтэрпрэтацыя рымскіх імператараў як узурпатараў паўплывала на яго хуткае адхіленне ад выкладання<ref name=gajda.267>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 267</ref>.
 
«Гісторыя» і «Аналы» зрабілі вялікі ўплыў на гісторыкаў XVI—XVII стагоддзяў, і яны пераймалі стыль Тацыта, капіявалі структуру яго складанняў і адбіралі фактычны матэрыял па прынцыпах свайго рымскага папярэдніка<ref name=gajda.253 />. Адным з першых гісторыкаў, якія працавалі пад сур'ёзнымсур’ёзным уплывам Тацыта, стаў напачатку XVI стагоддзі фларэнтыец [[Франчэска Гвічардзіні]], чыя «Гісторыя Італіі» вытрымана ў стылі «Гісторыі» і «Аналаў»<ref name=gajda.255>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 255</ref><ref name=mellor.140 />. Апроч таго, у Новы час складанні Тацыта служылі грунтам для многіх трактатаў па палітычнай філасофіі дзякуючы багатаму фактычнаму матэрыялу, сабранаму гісторыкам<ref name=gajda.253-254>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 253—254</ref><ref name=gajda.261>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 261</ref>. Моцны ўплыў Тацыта выяўляецца ў класікаў натуральнага права [[Гуга Гроцый|Гуга Гроцыя]] і [[Томас Гобс|Томаса Гобса]], а таксама ў многіх іншых мысляроў Новага часу  — [[Фрэнсіс Бэкан|Фрэнсіса Бэкана]], [[Мішэль дэ Мантэнь|Мішэля Мантэня]], [[Джон Мільтан|Джона Мільтана]], [[Бенджамін Франклін|Бенджаміна Франкліна]], [[Джон Адамс|Джона Адамса]], [[Томас Джэферсан|Томаса Джэферсана]]<ref name=gajda.268 /><ref name=mellor.108>''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — P. 108</ref><ref name=companion2.513et515>''Kapust D.'' Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán.  — Wiley—Blackwell, 2012.  — P. 513; P. 515</ref>.
 
Зрэшты, ужо ў канцы XVI стагоддзя пашырыўся і іншы пагляд на складанні набіралага папулярнасць аўтара. У гэты час, поўны войн і звад, апалагеты манархічнай формы кіравання пачалі акцэнтаваць увагу на той строгай палітыцы, якую праводзілі Актавіян Аўгуст і Тыберый для прыўнясення стабільнасці ў палітычнае жыццё<ref name=gajda.259>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 259</ref>. На першы план выстаўляліся і маляўнічыя апісанні грамадзянскіх войн, якія ўяўляліся як большае зло, чым абмежаванне праў і воляў. Такім чынам, крытыка імператараў прыцягнулі да апраўдання сучасных манархій. Апроч таго, у 1589 годзе Юст Лісіны, спрыялы шыранню Тацыта як выдавец і каментатар яго складанняў, выдаў працу «Шэсць кніг пра палітыка». У ёй ён пераасэнсаваў свае ранейшыя пагляды на суаднясенне ідэй Тацыта з сучаснасцю. Калі раней ён параўноўваў {{нп3|Фернанда Альварэс дэ Таледа Альба|герцага Альбу|ru|Альба, Фернандо Альварес де Толедо}} з дэспатычным [[Тыберый|Тыберыем]], то зараз ён шукаў у рымскага гісторыка рэкамендацыі па прадухіленні грамадзянскіх войн і ўсталяванні моцнай манархічнай улады<ref name=gajda.259 />. Знакамітага філолага вінавацяць у тым, што ён не грэбаваў выдзіраць словы Тацыта і герояў яго складанняў з кантэксту, часам надаючы ім процілеглы сэнс<ref name=gajda.260>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 260</ref>. І ўсё ж, Ліпсій працягваў асуджаць тыранаў, якія злоўжывалі сваёй уладай<ref name=gajda.261 />.
 
Хоць з сярэдзіны XVII стагоддзя ўплыў Тацыта як палітычнага мысляра стаў змяншацца, створаныя ім выявы імператарскага Рыма працягвалі выклікаць асацыяцыі з сучаснасцю<ref name=gajda.268>''Gajda A.'' Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530  — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 268</ref>. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што вялікі ўплыў твораў рымскага гісторыка на палітычную філасофію захоўваўся аж да канца XVIII стагоддзя<ref name=companion2.514>''Kapust D.'' Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán.  — Wiley—Blackwell, 2012.  — P. 514</ref>. Апроч таго, яго складанні ўжо трывала ўвайшлі ў склад няпісанага канона гістарычнай літаратуры<ref name=gajda.268 />. У XVII стагоддзі Тацыт робіцца вельмі папулярным у Францыі, чаму спрыяла эміграцыя многіх прадстаўнікоў італьянскай эліты да французскага двара<ref name=gajda.258 />. Найбольшую цікавасць у гэты перыяд выклікалі яго літаратурныя таленты, і ён натхняе нямала французскіх літаратараў. На глебе звестак Тацыта і пад моцным уплывам яго паглядаў былі створаны п'есып’есы «Смерць Агрыпіны» [[Сірано дэ Бержэрак|Сірано дэ Бержарака]], «Атон» [[П'ер Карнель|П'ераП’ера Карнэля]], «{{нп3|Брытанік, п'еса|Брытанік|ru|Британик (пьеса)}}» [[Жан Расін|Жана Расіна]]. У прыватнасці, Расін зваў Тацыта «найбольшым маляром старажытнасці»<ref name=tronski.244 />.
 
Нягледзячы на існаванне шырокай традыцыі, якая тлумачыла Тацыта як абаронцу манархіі, выява Тацытам імператараў і яго апісанне грамадскага жыцця Рыма паказвалі на зусім іншы кірунак палітычных сімпатый антычнага гісторыка<ref name=tronski.244>{{Tronski.tac}} 244</ref>. У XVIII стагоддзі ў Тацыце сталі бачыць не толькі аднаго з найбуйных праціўнікаў манархіі ў рымскай літаратуры, але і гарачага прыхільніка рэспубліканскай формы кіравання<ref name=tronski.244 />. Напачатку стагоддзя ірландскі публіцыст Томас Гордан апублікаваў пераклад складанняў Тацыта на англійскую мову, а разам з ім  — трактат «''Гісторыка-палітычныя развагі пра кнігі Тацыта''». Апошняе складанне надало імпульс развіццю антыманархічнай традыцыі<ref name=tronski.244 />. Рымскі гісторык заставаўся ўзорам для многіх прафесійных антыкаведаў. Так, брытанскі гісторык [[Эдуард Гібан]], які напісаў вядомую працу «Гісторыя заняпаду і разбурэння Рымскай імперыі», шмат у чым знаходзіўся пад уплывам Тацыта<ref>''Cartledge P.'' Gibbon and Tacitus // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 277</ref>. Апроч таго, на XVIII стагоддзе даводзяцца першыя спробы крытычнага ўспрымання выяў Рыма, створаных рымскім гісторыкам. Прыкладам, Вальтэр лічыў перабольшанымі выказы Тацыта пра Тыберыя і Нерона<ref name=tronski.244 />. [[Напалеон I Банапарт|Напалеон Банапарт]] вельмі негатыўна ставіўся да творчасці рымскага гісторыка і нават пачаў літаратурную кампанію дзеля аганьбавання аднаго з самых папулярных антычных аўтараў. У прыватнасці, Напалеон загадаў друкаваць артыкулы з крытыкай Тацыта як гісторыка і пісьменніка, а таксама патрабаваў вынятку яго складанняў са школьнага курса. Паводле яго думкі, Тацыт быў адсталым кансерватарам, які не захацеў прыняць прагрэсіўную для свайго часу імперскую форму кіравання<ref name=tronski.244et245>{{Tronski.tac}} 244—245</ref>. Пляменнік Банапарта [[Напалеон III]], які шмат займаўся вывучэннем рымскай гісторыі, таксама крытыкаваў выкрывальніка імператараў-тыранаў. Пры ім прыхільнікі імператара выступалі ў друку, імкнучыся давесці няправасць ацэнак рымскага аўтара<ref name=tronski.246 />. Зрэшты, яго працягвалі шанаваць інтэлектуалы. Асабліва добра яго ведалі ў Германіі. [[Карл Маркс]] і [[Фрыдрых Энгельс]] высока ацэньвалі Тацыта і неаднаразова звярталіся да яго складанняў. У прыватнасці, у класічнай працы Энгельса «{{нп3|Паходжанне сям'і, прыватнай уласнасці і дзяржавы||ru|Происхождение семьи, частной собственности и государства}}» вельмі шмат спасылак на «Германію»<ref name=tronski.245>{{Tronski.tac}} 245</ref><ref name=companion2.517 />. Складанні гісторыка выкарыстоўвалі таксама [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель|Георг Гегель]], [[Фрыдрых Вільгельм Ніцшэ|Фрыдрых Ніцшэ]], [[Макс Вебер]]<ref name=companion2.517>''Kapust D.'' Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán.  — Wiley—Blackwell, 2012.  — P. 517</ref>.
 
Да Тацыта звяртаўся [[Мікалай Міхайлавіч Карамзін|Мікалай Карамзін]] падчас працы над «Гісторыяй дзяржавы расійскай»<ref name=cv.415>''Чистякова Н. А.'', ''Вулих Н. В.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: ЛГУ, 1963  — С. 415</ref>. [[Аляксандр Сяргеевіч Пушкін|Аляксандр Пушкін]] уважліва чытаў Тацыта і натхняўся ім падчас напісання «Барыса Гадунова», а сярод нататак паэта ёсць «Заўвагі на „Аналы“ Тацыта»<ref name=cv.415 /><ref>''Пушкин А. С.'' [http://feb-web.ru/feb/pushkin/texts/push17/vol12/y12-1922.htm Замечания на Анналы Тацита] // ''Пушкин А. С.'' Полное собрание сочинений: В 16 т. Т. 12. Критика. Автобиография.  — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1949.  — С. 192—194</ref>. У іх Пушкін не гэтулькі зважаў на мову гэтага аўтара, колькі знаходзіў супярэчнасці ў паведамляных ім фактах, а таксама звяртаўся да аналізу гісторыка-культурнага кантэксту эпохі. У Расіі рэвалюцыйнае тлумачэнне ідэй Тацыта натхняла [[дзекабрысты|дзекабрыстаў]]<ref name=tr.ial.470>''Тронский И. М.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: Учпедгиз, 1946.  — С. 470</ref> і [[Аляксандр Іванавіч Герцэн|Аляксандра Герцэна]]. Апошні зваў яго «''неабсяжна вялікім''» і ў 1838 годзе напісаў пад яго ўплывам невялікую працу «З рымскіх сцэн»<ref name=cv.415et416>''Чистякова Н. А.'', ''Вулих Н. В.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: ЛГУ, 1963  — С. 415—416</ref>.
 
=== Уплыў у Германіі ===
Радок 302:
Дзякуючы таму, што складанні Тацыта ўтрымвалі нямала геаграфічных і этнаграфічных апісанняў германскіх тэрыторый, яны нярэдка выкарыстоўваліся для даследавання старажытнай гісторыі Германіі.
 
Нягледзячы на досыць актыўнае выкарыстанне ў эпоху [[Каралінгскае адраджэнне|каралінгскага адраджэння]], пасля Тацыт быў практычна забыты ў Германіі аж да XV стагоддзя, калі італьянскія гуманісты сталі ўважліва вывучаць яго рукапісы. 31 жніўня 1457 года кардынал Энеа Сільвіа Пікаламіні, па хуткім часе сталы татам рымскім пад імем [[Пій II, Папа Рымскі|Пія II]], атрымаў ліст ад сакратара біскупа Майнца Марціна Майра ({{lang-de|Martin Mair}})<ref name=ben.167>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 167</ref>. Майр агучыў пашыраную ў народзе незадаволенасць палітыкай каталіцкай царквы<ref name=ben.167 />. У Германіі праводзілі паралелі паміж бягучай сітуацыяй і часамі Рымскай імперыі, а царкоўную дзесяціну параўноўвалі з выплатай падаткаў. Менавіта з-за рымлянаў, меркавалі там, іх вялікая краіна прыйшла ў заняпад. У адказ Пікаламіні напісаў трактат, дзе на матэрыяле «Германіі» Тацыта паказваў дзікае і ганебнае мінулае германцаў (для гэтага ён адабраў толькі негатыўныя іх характарыстыкі ў Тацыта<ref name=ben.167 />) і прагрэс, якога яны дамагліся дзякуючы Рыму<ref name=cct.283>{{Krebs.CCT}} 283</ref><ref name=mellor.141>''Mellor R.'' Tacitus.  — Routledge, 1993.  — P. 141</ref>. Гэта складанне хутка пашырылася ў Германіі, але сваёй мэты не дасягнула. Яно было ўспрынята як правакацыя і толькі ўзмацніла антыітальянскія і антыпапскія настроі<ref name=cct.283 />. І ўсё ж, дзякуючы Пікаламіні ў Германіі наноў адкрылі складанні Тацыта  — найважнейшыя крыніцы па гісторыі сваіх продкаў<ref name=cct.284>{{Krebs.CCT}} 284</ref>.
 
У 1500 годзе нямецкі гуманіст {{нп3|Конрад Цэльтыс|Конрад Цэльтыс|ru|Цельтис, Конрад}} паказаў на недастатковасць ведаў пра старажытных германцаў і заклікаў збіраць і шырыць усе даступныя сведчанні пра іх<ref name=cct.285et286>{{Krebs.CCT}} 285—286</ref>. Зрэшты, Цэльтыс быў ужо знаемы з «Германіяй»  — пры занятку кафедры ўніверсітэта ў Інгальштаце ў 1492 годзе ён сказаў прамову, у грунце якой ляжала гэта складанне<ref name=ben.168 />. Даведаўшыся пра «Германію» ад Пікаламіні, Цэльтыс вывучыў гэта складанне і стаў шырыць процілеглы пункт погляду на жыццё даўнейшых германцаў<ref name=mellor.141 />. Дзякуючы Пікаломіні і Цэльтысу «Германія» Тацыта пачала актыўна друкавацца на нямецкамоўных землях<ref group="кам.">Калі да 1500 года «Германію» на нямецкамоўных землях надрукавалі толькі адзін раз (у Нюрнбергу ў 1476 годзе), то ўжо ў першае дзесяцігоддзе XVI стагоддзя гэта складанне пачало выдавацца вельмі часта; гл. ''Krebs C. B.'' A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 285—286: «''…пачынаючы з першага выдання ў Балонні ў 1472 годзе, на працягу амаль трох дзесяцігоддзяў, „Германія“ заставалася „італьянскай“ справай (з выняткам выдання ў Нюрнбергу ў 1476 годзе); але з'яўленнез’яўленне працы Цэльтыса ў 1500 годзе стала паваротным пунктам, і ў наступныя дзесяцігоддзі „Германія“ друкавалася пераважна ў германамоўных краінах''». Арыгінал: «''…starting with the ''editio princeps'' in Bologna in 1472, for almost three decades the Germania remained an ‘Italian’ affair (with the exception of Nuremberg in 1476); but the appearance of Celtis’ edition in 1500 marked a turning point, and in subsequent decades the Germania was printed mostly in German-speaking countries''».</ref>, а ў 1535 годзе {{нп5|Якаб Міцыл|Якаб Міцыл (Мельцар)||Jacob Micyllus}} пераклаў гэта складанне на нямецкую мову<ref name=cct.285et286 />. З падачы Цэльтыса гуманіст [[Ульрых фон Гутэн]] у пачатку XVI стагоддзі звярнуўся да складанняў Тацыта для стварэння ідэалізаванай выявы старажытных германцаў. У адрозненне ад Пікаламіні, ён падкрэсліў не негатыўныя характарыстыкі германцаў, а толькі пазітыўныя. На грунце «Германіі», «Аналаў», а таксама невялікай «Гісторыі» рымскага аўтара {{нп3|Гай Валей Патэркул|Валея Патэркула|ru|Гай Веллей Патеркул}} фон Гутэн стварыў ідэалізаваную выяву правадыра германскага племя херускаў [[Арміній|Армінія]], [[Бітва ў Тэўтабургскім лесе|які разбіў рымлянаў у Тэўтабургскім лесе]]<ref name=tronski.243 /><ref name=ben.168 />. Нямецкі гуманіст сцвярджаў, што Арміній  — больш таленавіты палкаводзец, чым [[Сцыпіён]], [[Ганібал]] і [[Аляксандр Македонскі]]<ref name=mellor.141 />. Дзякуючы фон Гутэну Арміній стаў лічыцца нацыянальным героем Германіі, і выява змагар за свабоду свайго народа супраць Рыма згуляла значную ролю ў станаўленні германскага нацыянальнага руху<ref name=tronski.243 />. Трактоўку фон Гутэнам Армінія падтрымаў ініцыятар [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] [[Марцін Лютэр]], які выказаў здагадка, што ''Arminius''  — перакручаная форма германскага імя ''Hermann''<ref name=mellor.141 />. Некаторы час напачатку XVI стагоддзя папулярнымі былі шавіністычныя трактоўкі складанняў Тацыта, што сцвярджалі вячыстая перавага германцаў над рымлянамі<ref name=cct.288>{{Krebs.CCT}} 288</ref>. Такім чынам, невялікае складанне рымскага гісторыка атрымала актуальнасць у сувязі са станаўленнем германскага нацыянальнага руху і пачаткам [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]]<ref name=ben.168et169>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 168—169</ref>.
 
{{Урэзка
Радок 312:
|Утрыманне = «Сам я далучаюся да думкі тых, хто мяркуе, што плямёны, якія насяляюць Германію, што ніколі не падпадалі змешванню праз шлюбы з якімі-небудзь іншапляменнікамі, спрадвеку складаюць адменны, захавалы спрадвечную чысціню і толькі на сябе самага падобны народ. Адсюль, нягледзячы на такі лік людзей, усім ім уласцівае тое ж аблічча: цвёрдыя блакітныя вочы, русыя валасы, высокія целы, здольныя толькі да кароткачасовага высілку; разам з тым ім бракуе цярплівасці, каб зацята і напружана працаваць, і яны зусім не выносяць смагі і спёкі, тады як непагадзь і глеба прызвычаілі іх лёгка перажываць холад і голад».}}
 
У XVII стагоддзі тэма супрацьстаяння з Рымам больш не была гэтак актуальнай, і ўвага да Тацыта ў Германіі трохі саслабла. Змянілася і сфера выкарыстання «Германіі» ў літаратуры: запісаныя Тацытам сведчанні пра даўнейшых германцаў выкарыстоўваліся ўжо паўсюдна  — ад драматычных і сатырычных твораў да лінгвістычных трактатаў<ref name=cct.288et289>{{Krebs.CCT}} 288—289</ref>. Да рымскага гісторыка актыўна звярталіся філосафы [[Іаган Готфрыд Гердэр|Іаган Гердэр]] і [[Іаган Готліб Фіхтэ|Іаган Фіхтэ]]<ref name=cct.291et292>{{Krebs.CCT}} 291—292</ref>, а ў пачатку XIX стагоддзі ідэолагі нямецкага нацыяналізму {{нп3|Эрнст Морыц Арнт|Эрнст Морыц Арнт|ru|Арндт, Эрнст Мориц}} і {{нп3|Фрыдрых Людвіг Ян|Фрыдрых Людвіг Ян|ru|Ян, Фридрих Людвиг}} будавалі свае ідэалізаваныя карціны жыцця даўнейшых германцаў на глебе апісанняў Тацыта. Арнт, у прыватнасці, прыпісваў немцам многія дадатныя рысы, якія Тацыт прыпісаў даўнейшым германцам. Ён таксама сцвярджаў, што сучасныя немцы захавалі значна больш рыс сваіх гераічных продкаў, чым усе іншыя еўрапейскія народы ўспадкавалі ад сваіх прабацькоў<ref name=cct.293>{{Krebs.CCT}} 293</ref>. Пры дзяржаўнай падтрымцы быў пабудаваны [[помнік Армінію]], чыё будаванне натхніў помнік [[Верцынгетарыг]]у пад Алезіяй<ref name=ben.169>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 169</ref>. Па французскім узоры<ref group="кам.">[[Напалеон III]] актыўна заступаўся даследаванням гісторыі Старажытнага Рыма, у тым ліку і вывучэнню падзей [[Гальская вайна|Гальскай вайны]]; гл. ''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 170: «''…французскі імператар быў адказны за археалагічнае вывучэнне многіх аспектаў бітваў і кампаній, апісаных Цэзарам…''». Арыгінал: «''…the French Emperor had been responsible for the archaeological investigation of many aspects and sites of the battles and campaigns described by Caesar…''».</ref> ў Германіі пачалося мэтнае археалагічнае вывучэнне мясцовасцей, апісаных Тацытам<ref name=ben.170>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 170</ref>. Большасць даследаванняў ідэалізавалі германцаў і мінулае ў цэлым, а некаторыя навукоўцы звярталіся да Тацыта ў спробах рэканструяваць спрадвечны нямецкі ''Volksgeist''  — «народны дух»<ref name=ben.170 />. З часам атрымала вялікае шыранне ідэя пра ўнікальнасць германцаў і іх перавагу над іншымі народамі Еўропы<ref name=ben.170 />.
 
Дзякуючы таму, што ў нямецкім нацыянальным руху пашырылася аднабаковая трактоўка «Германіі» як складання, апісвальнай вартасці даўнейшых германцаў, «Германія» нярэдка прыцягвалася ідэолагамі нацыянал-сацыялізму ў 1930-я гады. Найболей актыўным чалавекам, які шырыў і прыстасоўваў яго для патрэб нацыянал-сацыялізму, быў рэйхсфюрар СС [[Генрых Гімлер]]. Упершыню ён прачытаў «Германію» ў маладосці і быў ёй узрушаны<ref name=cct.296>{{Krebs.CCT}} 296</ref>. Пасля свайго ўзвышэння ён усяляк прапагандаваў дадатныя характарыстыкі германцаў у Тацыта<ref name=cct.296 />, а ў 1943 годзе накіраваў у Італію кіраўніка аддзела «[[Анэнэрбэ]]» Рудольфа Тыля для вывучэння «''Codex Aesinas''»  — адной з найстаражытнейшых рукапісаў «Германіі»<ref name=cct.297>{{Krebs.CCT}} 297</ref>. Адменнай папулярнасцю карыстаўся фрагмент пра захаванне германцамі расавай чысціні (гл. злева); гэта назіранне рымскага гісторыка служыла адной з асноў новай «антрапалогіі»<ref name=ben.174>''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 174</ref>. Так, у 30-я гады спецыяліст па расавай тэорыі {{нп3|Ганс Фрыдрых Карл Гюнтэр|Ганс Гюнтэр|ru|Гюнтер, Ганс Фридрих Карл}} лічыў гэта сведчаннем клопату старажытных германцаў пра захаванне расавай чысціні<ref name=cct.297 />, што ўзгаднялася з прыняццем у 1935 годзе {{нп3|Нюрнбергскія расавыя законы|Нюрнбергскіх расавых законаў|ru|Нюрнбергские расовые законы}}. Знаёмства з назіраннямі Тацыта пра ўзаемасувязь расавай чысціні і ваеннага гераізму выяўляецца ў {{нп3|Х'юстан Сцюарт Чэмберлен|Х'юстана Сцюарта Чэмберлена|ru|Чемберлен, Хьюстон Стюарт}}, [[Альфрэд Розенберг|Альфрэда Розенберга]] і [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]]<ref name=ben.174 />. Іншыя тлумачэнні Тацыта не віталіся: калі ў 1933 годзе кардынал {{нп3|Міхаэль фон Фаўльхабер|Міхаэль фон Фаўльхабер|ru|Фаульхабер, Михаэль фон}} звярнуўся да вернікаў з навагоднім лістом, выкарыстоўваючы довады Пікаламіні пра варварства старажытных германцаў, яго аддрукаваную гаворку спальвалі на вуліцах чальцы «{{нп3|Гітлерюгенд|Гітлерюгенда|ru|Гитлерюгенд}}», а ўбок яго рэзідэнцыі двойчы стралялі<ref name=cct.296 />.<br style="clear:both;" />.
 
== Навуковае вывучэнне Тацыта ==
Радок 325:
</gallery>
 
У XVI стагоддзі Беат Рэнан упершыню ўжыццявіў выданне складанняў Тацыта з філалагічнымі каментарамі. У ім ён супрацьстаяў модным у той час спробам выкарыстоўваць складанні рымскага гісторыка ў нямецкай публіцыстыцы. У прыватнасці, публіцысты знайшлі ўсім сучасным германскім землям адпаведнасці ў выглядзе плямён старажытных германцаў, што Рэнан паставіў пад сумнеў<ref name=cct.288 />. Вялікую вядомасць, аднак, атрымалі каментаваныя выданні Тацыта аўтарства вядомага філолага Юста Ліпсія  — менавіта яго звычайна лічаць першым даследчыкам творчасці Тацыта242 />. Ліпсій прапанаваў не менш за тысячу эмендацый (выпраўленняў, заснаваных на вывучэнні розначытанняў ва ўсіх рукапісах, з мэтай выключыць памылкі сярэднявечных перапісчыкаў і аднавіць арыгінальнае напісанне) да адных толькі «Аналаў», хоць некаторыя з іх ён запазычыў у папярэднікаў<ref name=martin.250 />.
 
У 1734 годзе [[Шарль Луі дэ Мантэск'ё|Шарль Мантэск'ёМантэск’ё]] напісаў невялікі трактат «Развагі пра прычыны велічы і заняпаду рымлянаў». У гэтым складанні французскі асветнік крытычна падышоў да звестак гісторыка і, супаставіўшы яго інфармацыю з іншымі крыніцамі, прыйшоў да высновы пра яго прадузятасць<ref name=iai.41>''Кузищин В. И.'' Французская просветительская историография // Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 41</ref>. [[Вальтэр]] пайшоў яшчэ далей у ацэнцы суб'ектыўнасцісуб’ектыўнасці Тацыта і лічыў яго публіцыстам, да звестак якога варта ставіцца скептычна<ref name=iai.42>''Кузищин В. И.'' Французская просветительская историография // Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 42</ref>. У XIX стагоддзі ідэі пра другаснасць творчасці Тацыта атрымалі ў Еўропе вялікае шыранне<ref name=tronski.246>{{Tronski.tac}} 246</ref>. Зазвычай, даследчыкі прызнавалі яго несумнеўныя літаратурныя вартасці, але адмаўлялі яго майстэрства гісторыка<ref name=tronski.246 />. [[Тэадор Момзен]] скрытыкаваў яго ўрыўкавыя, няпэўныя і супярэчлівыя звесткі пра ваенныя кампаніі і назваў Тацыта «''самым неваенным з гісторыкаў''»<ref name=grant.75 />. Невысока ацэньваў яго і французскі гісторык {{нп3|Амедэй Цьеры|Амедэй Цьеры|ru|Тьерри, Амедей}}, які падкрэсліваў велізарную важнасць [[Рымская імперыя|Рымскай імперыі]] для еўрапейскай гісторыі і скептычна падышоў да Тацыта, які крытыкаваў імператараў<ref>''Модестов В. И.'' [http://books.google.by/books?id=HZw9AAAAYAAJ&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Тацит и его сочинения].  — {{СПб.}}, 1864.  — С. 186—188</ref>. Зрэшты, існавалі і больш высокія яго ацэнкі як гісторыка (у прыватнасці, [[Гастон Буасье]] лічыў яго праўдзівым аўтарам, хоць і прызнаваў некаторую яго прадузятасць)<ref name=tronski.246 />.
 
У Расійскай імперыі вывучэннем Тацыта займаліся Д.  Л.  Крукаў<ref name=iai.75>''Фролов Э. Д.'' Изучение античности в России дореформенного периода // Историография нтичной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 75</ref>, {{нп3|Іван Уладзіміравіч Цвятаеў|І. У. Цвятаеў|ru|Цветаев, Иван Владимирович}}<ref name=iai.131>''Кузищин В. И.'', ''Фролов Э. Д.'' Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 131</ref>, [[Васіль Іванавіч Мадэстаў|В.  І.  Мадэстаў]]<ref name=iai.136>''Кузищин В. И.'', ''Фролов Э. Д.'' Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 136</ref>, [[Міхаіл Пятровіч Драгаманаў|М.  П.  Драгаманаў]]<ref name=iai.138>''Кузищин В. И.'', ''Фролов Э. Д.'' Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 138</ref>, І.  М.  Грэўс<ref name=tronski.247 />(зрэшты, яго выніковая манаграфія пра Тацыта выйшла толькі пасмяротна, у 1946 годзе, а ў 1952 годзе яе пераклалі на нямецкую мову<ref name=tac.ru.26>''Беликов А. П.'', ''Елагина А. А.'' Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика.  — 2009. Вып. 56, №  9.  — С. 26</ref>). В.  І.  Мадэстаў даводзіў безгрунтоўнасць крытычнай традыцыі, што абніжала значэнне рымскага гісторыка як арыгінальнага і годнага даверу аўтара, сцвярджаў яго бесстароннасць, а пазней выдаў поўны пераклад яго складанняў, які захоўваў сваю каштоўнасць і праз стагоддзе<ref name=iai.136 /><ref name=tronski.247>{{Tronski.tac}} 247</ref>. М.  П.  Драгаманаў, наадварот, крытыкаваў прадузятасць Тацыта, які, паводле яго думкі, быў залішне прадузяты ў дачыненні імператара Тыберыя<ref name=iai.138 />. І.  М.  Грэўс падкрэсліваў яго майстэрства ў абвінавачанні заган свайго часу, у апісанні бітваў (пар. з ацэнкай Момзена) і ў дзелавітасці апісанні, упікаў у адсутнасці адзіных крытэрыяў усталявання праўды<ref name=tac.ru.26 />, але пры гэтым прызнаваў яго ў цэлым непрадузятым і праўдзівым, схільным да аналізу шэрага крыніц<ref name=tac.ru.27>''Беликов А. П.'', ''Елагина А. А.'' Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика.  — 2009. Вып. 56, №  9.  — С. 27</ref>.
 
У пачатку XX стагоддзя з назапашаннем і развіццём гістарыяграфіі крытычная традыцыя стала вызначаць стаўленне да Тацыта. Ацэнкі гісторыкам першых рымскіх імператараў пачалі разглядацца як неаб'ектыўныянеаб’ектыўныя практычна паўсюдна. Асабліва ярка гэта тэндэнцыя выявілася ў асвятленні кіравання Тыберыя<ref name=verzb.28>''Вержбицкий К. В.'' Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2002.  — С. 28</ref><ref name=sob.274 />. Даследчыкі ўпікалі яго ў тым, што ў апісанні кіравання гэтага імператара Тацыт знаходзіўся пад вырашальным уплывам некалькіх складанняў апазіцыйна наладжаных папярэднікаў<ref name=verzb.30>''Вержбицкий К. В.'' Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2002.  — С. 30</ref>. Апроч таго, Тацыту ставілі ў віну адлюстраванне не гістарычнай рэальнасці, а ўласных уяўленняў пра яе, а таксама паказвалі на актыўнае выкарыстанне ім рытарычных прыёмаў для падтрымкі сваёй пазіцыі<ref name=verzb.30/>.
 
У другой палове XX стагоддзя з'явіласяз’явілася некалькі буйных абагульняльных прац, прысвечаных Тацыту. Двухтамовая кніга Рональда Сайма «Тацыт», выдадзеная ў 1958 годзе, хутка заваявала прызнанне ў якасці фундаментальнай не толькі пра самага гісторыка, але і пра яго час. Гэта праца стала таксама лічыцца адным з узораў таго, як след вывучаць жыццё і творчасць аўтара ў гісторыка-культурным кантэксце<ref name=cct.318>''Toher M.'' Tacitus’ Syme // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — P. 318</ref>. Гэта праца таксама паказвае, наколькі Сайм  — адзін з найбуйнейшых антыкаведаў XX стагоддзя  — знаходзіўся пад уплывам Тацыта<ref name=cct.318 />. Апроч Сайма, манаграфічныя даследаванні выдалі Кларанс Мандэл, Эторэ Параторэ, Рональд Марцін, {{нп3|П'ер Грымаль|П'ер Грымаль|ru|Грималь, Пьер}}, Рональд Мёлер, Рыянон Эш. Апроч таго, у 1968 годзе венгерскі навуковец {{нп3|Іштван Боржак|Іштван Боржак|de|Istvan Borzsak}} напісаў грунтоўны артыкул пра яго для 11-га дадатковага тома энцыклапедыі [[Паўлі-Вісава]]<ref name=tac.ru.27et30>''Беликов А. П.'', ''Елагина А. А.'' Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика.  — 2009. Вып. 56, №  9.  — С. 27-30</ref>. У гэты перыяд большасць навукоўцаў прызнала несумнеўныя вартасці Тацыта як літаратара і як гісторыка, аднак часцяком яго ацэнка кіравання Тыберыя працягвала лічыцца неаб'ектыўнайнеаб’ектыўнай<ref name=verzb.28-29>''Вержбицкий К. В.'' Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1.  — СПб.: СПбГУ, 2002.  — С. 28-29</ref>.
 
=== Спрэчкі пра сапраўднасць складанняў ===
 
Неўзабаве пасля шырання прац Тацыта ў Еўропе ў даследчыкаў з'явілісяз’явіліся сумневы пра сапраўднасць «Дыялогу пра прамоўцаў», бо гэта складанне моцна адрозніваецца па стылі ад іншых прац гісторыка. Яшчэ ў XVI стагоддзі Беат Рэнан і Юст Ліпсій упершыню паставілі над сумнеў аўтарства Тацыта<ref name=sob.248>{{SobTac}} 248</ref><ref name=powell.237>''Powell J. G. F.'' Dialogues and Treatises // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison.  — Blackwell, 2005.  — P. 237</ref>. Крытыка засноўвалася на стылістычных адрозненнях паміж «Дыялогам» і іншымі творамі Тацыта (па стылі складанне падобна на дыялогі [[Марк Тулій Цыцэрон|Цыцэрона]]<ref name=anticzpis />), з-за якіх аўтарства «Дыялога» прыпісвалася [[Квінтыліян]]у, [[Гай Светоній Транквіл|Светонію]] або ж Плінію Малодшаму. Зрэшты, заўважна адрозны стыль можа быць растлумачаны жанравымі адрозненнямі (асноўную частку твора займае прамая мова)<ref name=powell.237 />. У наш час палеміка пра сапраўднасць «Дыялогу» завершана, і Тацыт лічыцца яго аўтарам практычна ўсімі навуковымі філолагамі<ref name=sob.248 /><ref name=powell.237 /><ref>''Гревс И. М.'' Тацит.  — {{М.}}—{{Л.}}, 1946.  — С. 89</ref>.
 
Прыналежнасць Тацыту вялікіх гістарычных складанняў доўгі час не падпадала пад сумнеў. Адным з першых, хто ўсумніўся ў сапраўднасці гэтых прац, быў [[Вальтэр]]<ref name=mendell.219>''Mendell C. W.'' Tacitus: the man and his work.  — Yale University Press, 1957.  — P. 219</ref>, хоць французскі асветнік абмежаваўся толькі здагадкай. Новыя спробы аспрэчыць аўтарства Тацыта з'явілісяз’явіліся ўжо ў XIX стагоддзі пад уплывам традыцыі гіперкрытыкі крыніц і, перадусім, школы {{нп3|Бартольд Георг Нібур|Бартольда Нібура|ru|Нибур, Бартольд Георг}}. Пры гэтым усе спробы давесці падробленасць складанняў Тацыта былі зроблены не гісторыкамі, а публіцыстамі. У 1878 годзе брытанскі пісьменнік [[:s:en:Ross, John Wilson (DNB00)|Джон Уілсан Рос]] выпусціў працу «''Тацыт і Брачаліні: Аналы, створаныя ў пятнаццатым стагоддзі''» ({{lang-en|Tacitus and Bracciolini: the Annals forged in the Fifteenth Century}}), у якой сцвярджаў, што складанні Тацыта  — гэта падробка, выкананая італьянскім гуманістам [[Поджа Брачаліні]] (Брачаліні адшукаў у манастырах Італіі і Германіі шэраг рукапісаў лацінскіх аўтараў, у тым ліку і складанні Карнелія Тацыта, падрабязней<ref name=mendell.219 />. У 1890 годзе французскі пісьменнік {{нп3|Палідор Гашар|Палідор Гашар|fr|Polydore Hochart}} выдаў складанне «''Пра арыгінальнасць Аналаў і Гісторыі Тацыта''» ({{lang-fr|De l'authenticite des Annales et des Histoires de Tacite}}), у якім паўтарыў асноўныя думкі Роса ў больш разгорнутай форме<ref name=mendell.219 />. Хоць абодва гэтыя складанні выклікалі некаторую цікавасць у грамадстве, навуковай супольнасцю яны не ўспрымаліся сур'езнасур’езна. Да сярэдзіны XX стагоддзя яны былі адпрэчаны абсалютнай большасцю даследчыкаў<ref name=mendell.383>''Mendell C. W.'' Tacitus: the man and his work.  — {{нп3|Yale University Press|Yale University Press|ru|Издательство Йельского университета}}, 1957.  — P. 383</ref>.
 
=== Тацыт пра хрысціянства ===
Радок 346:
У кнізе XV «Аналаў» Тацыт надае адзін абзац апісанню пераследаў і пакаранняў смерцю хрысціянаў пры [[Нерон]]е. Ужо ў час [[Вялікі пажар Рыма|Вялікага пажару Рыма]] ў 64 годзе імператар пачаў шукаць вінаватых, і ў якасці ахвярных казлоў яго выбар упаў на хрысціян Рыма.
 
<blockquote>''«Але ні сродкамі чалавечымі, ні шчодрасцямі прынцэпса, ні зваротам за спрыяннем да божышчаў немагчыма было спыніць пагалоску, якая ганьбіць яго [Нерона], што пажар быў уладкаваны па яго загадзе. І вось Нерон, каб падужаць чуткі, падшукаў вінаватых і пакараў смерцю тых, хто сваімі брыдотамі наклікаў на сябе ўсеагульную нянавісць і каго натоўп зваў хрысціянамі. Хрыста, ад імя якога паходзіць гэта назва, караў смерцю пры Тыберыю пракуратар Понцій Пілат; прыгнечаныя на час гэтыя шкодныя забабоны сталі зноў прарывацца вонкі, і не толькі ў Іўдзеі, адкуль пайшла гэта згуба, але і ў Рыме, куды адусюль сцякаецца ўсё найболей гнюснае і ганебнае і дзе яно знаходзіць прыхільнікаў. Такім чынам, спачатку былі схоплены тыя, хто адкрыта прызнаваў сябе прыналежнымі да гэтай секты, а потым па іх указаннях і вялікае мноства іншых, абвінавачаных не гэтулькі ў ліхадзейскім падпале, колькі ў нянавісці да рода людскога. Іх змярцвенне суправаджалася здзекаваннямі, бо іх апраналі ў шкуры дзікіх звяроў, каб яны былі разадраны да смерці сабакамі, крыжавалі на крыжах, ці вырачаных на смерць у агні падпальвалі з наступам цемры дзеля начнога асвятлення. Для гэтага гледзішча Нерон падаў свае сады; тады ж ён даў выставу ў цырку, падчас якой сядзеў сярод натоўпу ў адзенні возніка ці кіраваў запрэжкай, беручы ўдзел у спаборніцтве калясніц. І хоць на хрысціянах ляжала віна і яны заслугоўвалі самай суровай кары, усё ж гэтыя жорсткасці абуджалі спачуванне да іх, бо здавалася, што іх вынішчаюць не ў выглядах грамадскай карысці, а з прычыны крыважэрнасці аднаго Нерона»''<ref>(Tac. Ann., XV, 44) Тацит. Анналы, XV, 44; пер. А.  С.  Бобовича</ref>.</blockquote>
 
У канцы XIX стагоддзя ў вывучэнні гісторыі рэлігіі склаліся два кірункі  — {{нп3|Міфалагічная школа|міфалагічны|ru|Мифологическая школа}} і гістарычны. Навукоўцы, якія працавалі пад уплывам міфалагічнай школы, адмаўлялі гістарычнасць Ісуса, а сведчанні пра яго і хрысціянаў у рымскіх аўтараў I—II стагоддзяў н. э., зазвычай, лічылі ўстаўкамі сярэднявечных манахаў-перапісчыкаў. У прыватнасці, нямецкі навуковец {{нп3|Артур Дрэўс|Артур Дрэўс|ru|Древс, Артур}} лічыў згадванне Тацытам Хрыста пазнейшай падробкай<ref name=iai.149>''Немировский А. И.'' Германская историография античности // Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — С. 149</ref>. Аднак высновы міфалагічнай школы былі падвергнуты крытыцы, і да 1940-га года яна галоўным чынам страціла ўплыў у заходняй гістарыяграфіі<ref>Нехристианские свидетельства о Христе // ''Мень А.'' Библиологический словарь. В трёх томах.  — {{М.}}: Фонд имени Александра Меня, 2002.</ref>. У савецкай гістарычнай навуцы ўяўленні, падобныя з высновамі міфалагічнай школы, захоўвалі ўплыў і пазней, да ўвядзенння ў зварот {{нп3|Кумранские рукапісы|Кумранских рукапісаў|ru|Кумранские рукописи}}.
 
[[Файл:Highlight of MII.png|thumb|250px|Слова «''christianos''» у арыгінале рукапісу «Медыцэйская II». Чырвонай стрэлкай адзначаны прабел.]]
 
Навукоўцы, якія працавалі ў рамках гістарычнай школы, паспрабавалі выняць максімум інфармацыі з параўнальна невялікага пасажу Тацыта. Гэта стала магчымым у выніку доваду арыгінальнасці гэтага фрагмента Тацыта; у сучаснай гістарыяграфіі прынята лічыць аповед рымскага гісторыка праўдзівым<ref name=rmartin.182>''Martin R. H.'' Tacitus.  — Berkeley: University of California Press, 1981.  — P. 182</ref><ref name=vv.44 />. У 1902 годзе філолаг Георг Андрэсен выказаў дапушчэнн, што ў арыгінале рукапісу «Медыцэйская II»  — адзіным, у якой захаваўся гэты фрагмент  — слова, што пазначае хрысціянаў, спрадвечна было напісана па-іншаму, а потым выпраўлена. Паводле яго назіранняў, паміж літарамі ''i'' і ''s'' у слове ''christianos'' знаходзіцца незвычайна вялікі разрыў (гл. справа), што нехарактэрна для сярэднявечных перапісчыкаў  — яны імкнуліся эканоміць дарагі пергамент. Пазней з дапамогай вывучэння арыгінала манускрыпта пад ультрафіялетавымі праменямі было ўсталявана, што спачатку ў рукапісы было напісана ''chrestianos'', але потым літару ''e'' выправілі на ''i''. Пры гэтым імя самага Хрыста ў манускрыпце адназначна паказана як ''Christus''<ref name=vv.44 />. Сучасныя выданні тэксту Тацыта і даследаванні звычайна паўтараюць арыгінальнае чытанне рукапіса (''chrestianos'', але ''Christus'')<ref name=vv.43>''Van Voorst R.'' Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence.  — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000.  — P. 43</ref>. Прычына розначытання застаецца нявысветленай.
 
Нямала літаратуры прысвечана разбору пытанняў пра сувязь Вялікага пажару з пераследамі хрысціянаў Неронам, магчымасці дачынення хрысціянаў да падпалаў, а таксама юрыдычным падставам для пакарання смерцю хрысціянаў<ref name=vv.44>''Van Voorst R.'' Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence.  — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000.  — P. 44</ref>. Нарэшце, існуюць і розныя варыянты разумення асобных слоў фрагмента<ref>''Торканевский А. А.'' Рим в системе принципата и становление христианской общины Рима (I  — середина II в. н. э.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03).  — Минск, 2012.  — С. 11-12</ref>.
 
== Заўвагі ==
Радок 365:
== Літаратура ==
; Манаграфіі
* ''Гревс И. М.'' Тацит: Жизнь и творчество.  — {{М.}}—{{Л.}}, 1946.  — 248 с.
* ''Дуров В. С.'' Художественная историография Древнего Рима.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 1993.  — 144 с. ISBN 5-288-01199-0
* Историография античной истории. Под ред. В.  И.  Кузищина.  — {{М.}}: Высшая школа, 1980.  — 415 с.
* История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1.  — {{М.}}: Наука, 1983.  — 584 с.
* ''Кнабе Г. С.'' Корнелий Тацит.  — {{М.}}: Наука, 1981.  — 208 с.
* ''Крюков А. С.'' Летопись первого века: историческая проза Тацита.  — Воронеж: ВГУ, 1997.  — 194 с.
* ''Модестов В. И.'' [http://books.google.by/books?id=HZw9AAAAYAAJ&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Тацит и его сочинения].  — {{СПб.}}, 1864.  — 206 с.
* '' Соболевский С. И.'' Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С.  И.  Соболевского, М.  Е.  Грабарь-Пассек, Ф.  А.  Петровского.  — М.: Изд-во АН СССР, 1962.  — С. 242—288
* ''Тронский И. М.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: Учпедгиз, 1946.  — 496 с.
* ''Тронский И. М.'' Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. Т. 2.  — {{М.}}: Ладомир, 2003.
* ''фон Альбрехт М.'' История римской литературы. Т. 2.  — {{М.}}: Греко-латинский кабинет Ю.  А.  Шичалина, 2004.  — 707 с. ISBN 5-87245-099-0
* ''Чистякова Н. А.'', ''Вулих Н. В.'' История античной литературы.  — {{Л.}}: ЛГУ, 1963.  — 451 с.
* A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison.  — Blackwell, 2005.  — 472 p. ISBN 0-631-23529-9
* Ancient Historiography and its Contexts: Studies in Honour of A. J. Woodman. Ed. by C. S. Kraus, J. Marincola, C. Pelling.  — Oxford, 2010.  — P. 269—384. ISBN 0-19-161409-2
* ''Breisach E.'' Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed.  — Chicago: Chicago University Press, 2007.  — 517 p. ISBN 0-226-07283-5
* ''Daniewski J. B.'' Swewowie Tacyta czyli Słowianie zachodni w czasach rzymskich.  — Warszawa: Gebethner i Wolff, 1933.  — 188 s.
* ''Grant M.'' Greek and Roman historians: information and misinformation.  — London—New York: Routledge, 1995.  — 172 p. ISBN 0-415-11769-0
* ''Hausmann M.'' Die Leserlenkung durch Tacitus in den Tiberius- und Claudiusbüchern der Annalen.  — Berlin—New York: Walter de Gruyter, 2009.  — 472 p. ISBN 3-11-021876-3
* ''Mellor R.'' Tacitus.  — Routledge, 1993.  — 200 p. ISBN 0-415-90665-2
* ''Mellor R.'' The Roman Historians.  — London—New York: Routledge, 1999.  — 212 p. ISBN 0-415-11774-7
* ''Mendell C. W.'' Tacitus: the man and his work.  — Yale University Press, 1957.  — 397 p. ISBN 0-208-00818-7
* ''Sailor D.'' Writing and Empire in Tacitus.  — Cambridge, 2008.  — 359 p. ISBN 0-521-89747-5
* ''Syme R.'' Tacitus. Vol. 1-2.  — Oxford, 1958.  — 476 p.; 398 p.
* The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman.  — Cambridge, 2009.  — 366 p. ISBN 0-521-87460-2
* The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen.  — Cambridge: Cambridge University Press, 1982.  — 980 p. ISBN 0-521-21043-7
* ''Van Voorst R.'' Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence.  — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000.  — 248 p. ISBN 0-8028-4368-9
 
; Артыкулы
<div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2;">
* ''Балахванцев А. С.'' Дахи и арии у Тацита // Вестник древней истории.  — 1998. №  2.  — С. 152—160
* ''Беликов А. П.'', ''Елагина А. А.'' Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика.  — 2009. Вып. 56, №  9.  — С. 26-30
* ''Вержбицкий К. В.'' Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1.  — {{СПб.}}: СПбГУ, 2002.  — С. 27-42
* ''Гаспаров M. Л.'' Новая зарубежная литература о Таците и Светонии // Вестник древней истории.  — 1964. №  1.  — С. 176—191
* ''Иванова Ю. В.'', ''Соколов П. В.'' [http://www.hse.ru/data/2010/05/05/1216432345/WP6_2009_08.pdf Основные направления политической мысли и историографии Чинквеченто после Макьявелли и Гвиччардини] / Препринт.  — {{М.}}: ГУ ВШЭ, 2009.  — 36 с.
* ''Кнабе Г. С.'' Жизнеописание Аполлония Тианского, βασιλεύς χρηστός и Корнелий Тацит // Вестник древней истории.  — 1972. №  3.  — С. 30-63
* ''Кнабе Г. С.'' К биографии Тацита. Sine ira et studio // Вестник древней истории.  — 1980. №  4.  — С. 53-73
* ''Кнабе Г. С.'' Римская биография и «Жизнеописание Агриколы» Тацита // Вестник древней истории.  — 1978. №  2.  — С. 111—130
* ''Кнабе Г. С.'' Спорные вопросы биографии Тацита. Cursus honorum // Вестник древней истории.  — 1977. №  1.  — С. 123—144
* ''Колосова О. Г.'' Судьба человека и империи в диалоге Тацита «Об ораторах» (К интерпретации текста) // Вестник древней истории.  — 1998. №  3.  — С. 168—187
* ''Крюков А. С.'' Пролог в «Анналах» Тацита // Вестник древней истории.  — 1983. №  2.  — С. 140—144
* ''Крюков А. С.'' Устная традиция в «Анналах» Тацита // Вестник древней истории.  — 1997. №  1.  — С. 133—147
* ''Кудрявцев О. В.'' Источники Корнелия Тацита и Кассия Диона по истории походов Корбулона в Армению // Вестник древней истории.  — 1954. №  2.  — С. 128—141
* ''Кузнецова Т. И.'' Тацит и вопрос о судьбах римского красноречия // Кузнецова Т. И., Стрельникова И.  П.  Ораторское искусство в древнем Риме.  — М.: Наука, 1976.  — С. 228—252
* ''Утченко С. Л.'' Римская историография и римские историки // Историки Рима.  — М.: Художественная литература, 1970.  — C. 5-32
* ''Черняк А. Б.'' Тацит и жанр парных речей полководцев в античной историографии // Вестник древней истории.  — 1983. №  4.  — С. 150—162
* ''Черняк А. Б.'' Тацит о венедах (Germ. 46.2) // Вестник древней истории.  — 1991. №  2.  — С. 44-60
* ''Черняк А. Б.'' Тацит о смерти Клавдия (Ann. XII, 67, 1) (История текста на примере одного пассажа) // Вестник древней истории.  — 1981. №  3.  — С. 161—167
* ''Шмидт М. А.'' К вопросу о политических взглядах Тацита // Учёные записки Казанского университета.  — 1956. Т. 116. Кн. 5.  — С. 328—331
* ''Шмидт М. А.'' Образы римских императоров в «Анналах» Тацита // Учёные записки Казанского университета.  — 1957. Т. 117. Кн. 9.  — С. 108—111
* ''Adler E.'' Boudica’s Speeches in Tacitus and Dio // The Classical World, Vol. 101, No. 2 (Winter, 2008).  — P. 173—195
* ''Allen W., Jr.'' Imperial Table Manners in Tacitus’ «Annals» // Latomus, T. 21, Fasc. 2 (1962).  — P. 374—376
* ''Allen W., Jr.'' The Yale manuscript of Tacitus (Codex Budensis Rhenani) // The Yale University Library Gazette, Vol. 11, No. 4 (April 1937).  — P. 81-86
* ''Ash R.'' An Exemplary Conflict: Tacitus’ Parthian Battle Narrative («Annals» 6.34-35) // Phoenix, Vol. 53, No. 1/2 (Spring  — Summer, 1999).  — P. 114—135
* ''Baxter R. T. S.'' Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology. Vol. 66, No. 2 (Apr., 1971).  — P. 93-107
* ''Baxter R. T. S.'' Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology. Vol. 67, No. 4 (Oct., 1972).  — P. 246—269
* ''Beare W.'' Tacitus on the Germans // Greece & Rome, Second Series, Vol. 11, No. 1 (Mar., 1964).  — P. 64-76
* ''Benario H. W.'' Tacitus and the Principate // The Classical Journal, Vol. 60, No. 3 (Dec., 1964).  — P. 97-106
* ''Benario H. W.'' Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990.  — P. 163—175
* ''Benario H. W.'' Vergil and Tacitus // The Classical Journal, Vol. 63, No. 1 (Oct., 1967).  — P. 24-27
* ''Birley A.'' The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000).  — P. 230—247
* ''Bradford A. T.'' Stuart Absolutism and the 'Utility' of Tacitus // Huntington Library Quarterly. Vol. 46, No. 2 (Spring, 1983).  — P. 127—155
* ''Büchner K.'' Tacitus über die Christen // Aegyptus, Anno 33, No. 1 (1953).  — P. 181—192
* ''Chapman C. S.'' The Artistry of Tacitus // Greece & Rome, Vol. 16, No. 47 (Apr., 1947).  — P. 85-87
* ''Christ K.'' Tacitus und der Principat // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 27, H. 3 (3rd Qtr., 1978).  — P. 449—487
* ''Clayton F. W.'' Tacitus and Nero’s Persecution of the Christians // The Classical Quarterly, Vol. 41, No. 3/4 (Jul.  — Oct., 1947).  — P. 81-85
* ''Cowan E.'' Tacitus, Tiberius and Augustus // Classical Antiquity, Vol. 28, No. 2 (October 2009).  — P. 179—210
* ''Edwards R.'' Hunting for Boars with Pliny and Tacitus // Classical Antiquity, Vol. 27, No. 1 (April 2008).  — P. 35-58
* ''Fitzsimons M. A.'' The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1976).  — P. 473—493
* ''Flach D.'' Von Tacitus zu Ammian // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 21, H. 2 (2nd Qtr., 1972).  — P. 333—350
* ''Fuchs H.'' Tacitus über die Christen // Vigiliae Christianae, Vol. 4, No. 2 (Apr., 1950).  — P. 65-93
* ''Gordon M. L.'' The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies, Vol. 26, Part 2 (1936).  — P. 145—151
* ''Griffin M.'' Claudius in Tacitus // The Classical Quarterly, New Series, Vol. 40, No. 2 (1990).  — P. 482—501
* ''Haynes H.'' Tacitus’s Dangerous Word // Classical Antiquity, Vol. 23, No. 1 (April 2004).  — P. 33-61
* ''Henry D.'', ''Walker B.'' Tacitus and Seneca // Greece & Rome, Second Series, Vol. 10, No. 2 (Oct., 1963).  — P. 98-110
* ''Jens W.'' Libertas bei Tacitus // Hermes, 84. Bd., H. 3 (1956).  — P. 331—352
* ''Kehoe D.'' Tacitus and Sallustius Crispus // The Classical Journal, Vol. 80, No. 3 (Feb.  — Mar., 1985).  — P. 247—254
* ''Kurfess A.'' Tacitus über die Christen // Vigiliae Christianae, Vol. 5, No. 3 (Jul., 1951).  — P. 148—149
* ''Laupot E.'' Tacitus’ Fragment 2: The Anti-Roman Movement of the «Christiani» and the Nazoreans // Vigiliae Christianae, Vol. 54, No. 3 (2000).  — P. 233—247
* ''Levene D. S.'' Tacitus’ «Dialogus» as Literary History // Transactions of the American Philological Association (1974-), Vol. 134, No. 1 (Spring, 2004).  — P. 157—200
* ''Lord L. E.'' Tacitus the Historian // The Classical Journal, Vol. 21, No. 3 (Dec., 1925).  — P. 177—190
* ''Marsh F. B.'' Tacitus and Aristocratic Tradition // Classical Philology, Vol. 21, No. 4 (Oct., 1926).  — P. 289—310
* ''Mierow C. C.'' Tacitus Speaks // Studies in Philology, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1941).  — P. 553—570
* ''Mierow C. C.'' Tacitus the Biographer // Classical Philology, Vol. 34, No. 1 (Jan., 1939).  — P. 36-44
* ''Miller N. P.'' Dramatic Speech in Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 85, No. 3 (Jul., 1964).  — P. 279—296
* ''Miller N. P.'' Tacitus’ Narrative Technique // Greece & Rome, Second Series, Vol. 24, No. 1 (Apr., 1977).  — P. 13-22
* ''Morgan M. G.'' Vespasian and the Omens in Tacitus «Histories» 2.78 // Phoenix, Vol. 50, No. 1 (Spring, 1996).  — P. 41-55
* ''Nesselhauf H.'' Tacitus und Domitian // Hermes, 80. Bd., H. 2 (1952).  — P. 222—245
* ''Oliver R. P.'' The Praenomen of Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 98, No. 1 (Spring, 1977).  — P. 64-70
* ''Percival J.'' Tacitus and the Principate // Greece & Rome, Second Series, Vol. 27, No. 2 (Oct., 1980).  — P. 119—133
* ''Perkins C. A.'' Tacitus on Otho // Latomus, T. 52, Fasc. 4 (1993).  — P. 848—855
* ''Reid J. S.'' Tacitus as a Historian // The Journal of Roman Studies, Vol. 11, (1921).  — P. 191—199
* ''Rogers R. S.'' Ignorance of the Law in Tacitus and Dio: Two Instances from the History of Tiberius // Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 64, (1933).  — P. 18-27
* ''Ryberg I. S.'' Tacitus’ Art of Innuendo // Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 73, (1942).  — P. 383—404
* ''Sailor D.'' Becoming Tacitus: Significance and Inconsequentiality in the Prologue of Agricola // Classical Antiquity, Vol. 23, No. 1 (April 2004).  — P. 139—177
* ''Salmon J. H. M.'' Cicero and Tacitus in Sixteenth-Century France // The American Historical Review. Vol. 85, No. 2 (Apr., 1980).  — P. 307—331
* ''Shotter D. C. A.'' Tacitus, Tiberius and Germanicus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 17, H. 2 (Apr., 1968).  — P. 194—214
* ''Syme R.'' Obituaries in Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 79, No. 1 (1958).  — P. 18-31
* ''Syme R.'' Tacitus on Gaul // Latomus, T. 12, Fasc. 1 (Janvier-Mars 1953).  — P. 25-37
* ''Tanner R. G.'' Tacitus and the Principate // Greece & Rome, Second Series, Vol. 16, No. 1 (Apr., 1969).  — P. 95-99
* ''Turner A. J.'' Approaches to Tacitus’ «Agricola» // Latomus, T. 56, Fasc. 3 (1997).  — P. 582—593
* ''Turpin W.'' Tacitus, Stoic exempla, and the praecipuum munus annalium // Classical Antiquity, Vol. 27, No. 2 (October 2008).  — P. 359—404
* ''Walsh P. G.'' The Historian Tacitus // Studies: An Irish Quarterly Review, Vol. 47, No. 187 (Autumn, 1958).  — P. 288—297
* ''Willrich H.'' Augustus bei Tacitus // Hermes, 62. Bd., H. 1 (Jan., 1927).  — P. 54-78
* ''Woodhead A. G.'' Tacitus and Agricola // Phoenix, Vol. 2, No. 2 (Spring, 1948).  — P. 45-55
* ''Yavetz Z.'' Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr., 1998).  — P. 77-107
</div>
 
; Дысертацыі
* Бутин А.  А.  Хронотоп принципата I  — начала II в. н. э. (по произведениям Корнелия Тацита): дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (24.00.01).  — Ярославль, 2014. 198 с.
* ''Елагина А. А.'' Тацит и его историческая концепция: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.09).  — Казань, 1984.  — 16 с.
* ''Кнабе Г. С.'' Корнелий Тацит и проблемы истории древнего Рима эпохи ранней империи (конец I  — начало II вв.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра ист. наук (07.00.03).  — {{Л.}}, 1982.  — 37 с.
* ''Крюков А. С.'' Поэтика исторической прозы Тацита: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра филол. наук (10.01.08; 10.02.14).  — {{СПб.}}, 2002.  — 38 с.
* ''Маркин А. Н.'' Менталитет римской имперской аристократии в изображении Корнелия Тацита и Плиния Младшего: некоторые аспекты: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03).  — {{М.}}, 1997.  — 24 с.
* ''Сидорова И. М.'' Язык «Анналов» Тацита (Лексические особенности). Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. филолог. наук.  — Харьков, 1954.
* ''Торканевский А. А.'' Рим в системе принципата и становление христианской общины Рима (I  — середина II в. н. э.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03).  — Минск, 2012.  — 23 с.
* ''Черниговский В. Б.'' Альтернативные высказывания Тацита и их художественная функция: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук (10.02.14).  — {{М.}}, 1983.  — 22 с.
* ''Шуравина И. Н.'' Работа Корнелия Тацита «О происхождении германцев и местоположении Германии» как источник по истории древних германцев: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03).  — {{М.}}: РУДН, 1994.  — 16 с.
 
== Спасылкі ==
Радок 495:
[[Катэгорыя:Постаці лацінскай гістарыяграфіі|Тац]]
[[Катэгорыя:Постаці гістарыяграфіі II стагоддзя|Тац]]
[[Катэгорыя:Постаці гістарыяграфіі]]
[[Катэгорыя:Рымскія консулы I стагоддзя|Кор]]
[[Катэгорыя:Род Карнеліяў]]