Ісландыя: Розніца паміж версіямі

|Кіраўнікі = [[Гвюдні Ёўханесан]] <br/> [[Катрын ЯкобсдоуттирЯкабсдоцір]]

Асноўны востраў, на якім размешчана Ісландыя — самы вялікі ў свеце востраў вулканічнага паходжання. Прырода краіны  — спалучэнне [[фіёрд]]аў, ледавікоў, [[вулкан]]аў, кароткіх і шматводных рэк, вялікіх азёр. Клімат Ісландыі змякчаюць цёплыя акіянічныя цячэнні, што абмываюць яе берагі.

Ісландыя адносіцца да высакаразвітых невялікіх краін Еўропы з вельмі высокімі сацыяльны-эканамічнымі паказчыкамі. Цэны ў Ісландыі - — адны з самых высокіх у свеце, таму ВУП па намінале тут нязвыкла меншы за ВУП па ППЗ.

Для Ісландыі характэрна палітычная стабільнасць. Таксама краіна не спяшаецца ўваходзіць у міжнародняыя арганізацыі. Пасля хадатайніцтва на ўступленне ад 17 ліпеня 2009 Ісландыя патэнцыйны кандыдат на сяброўства ў [[Еўрапейскі саюз|Еўрапейскім саюзе]]. Таксама астраўная краіна з'яўляеццаз’яўляецца заснавальніцай [[НАТА]].

Ісландыя  — краіна ў [[Паўночная Еўропа|Паўночнай Еўропе]]. Знаходзіцца на аднайменным [[востраў|востраве]] і прылеглых дробных астравах у паўночнай частцы [[Атлантычны акіян|Атлантычнага акіяна]]. Пасля [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] другая па плошчы астраўная краіна Еўропы. Востраў Ісландыя  — 18-ы па памерах востраў свету.

Ісландыя падзяляе Паўночную Атлантыку і Паўночны Ледавіты акіян. Найбліжэйшы сусед  — Грэнладндыя, ад якой Ісландыя аддзеленая Дацкім пралівам. Краіна размешчана паміж шыротамі 63 і 68 ° Пн, і даўгот 25 і 13 ° З. Галоўны востраў ляжыць цалкам на поўдзень ад паўночнага палярнага круга, які праходзіць праз невялікі ісландскі востраў Грымсі ля яго паўночнага ўзбярэжжа.

На паўднёвым усходзе Ісландыі знаходзіцца вышэйшы пункт краіны [[Хванадальсхнукюр]] (2119), які ўяўляе сабой падняты бок кальдэры вулкана Эрайвайёкудль. Найвышэйшыя вулканы — Хванадальсхнукюр, [[Эйяф'ядлаёкюдль]], Снайфедль — маюць конусападобную форму. Іншыя вулканы маюць шчытападобную форму, напр. Ск'яўльбрэйдСк’яўльбрэйд. Некаторыя належаць да трэшчыннага тыпу, трэшчыны звычайна схаваныя пад ланцужкамі кратараў з попелу і лавы; так ланцуг з 100 кратараў працягласцю 25 км вядомы пад назвай Лакі. Дзеючыя вулканы часта пакрываюць ледавіковыя шапкі. Таму вывяржэнні суправаджаюцца бурнымі паводкамі на рэках і ў навакольных раёнах.

=== Клімат і надвор'енадвор’е ===

Сярэдняя гадавая тэмпература на паўднёва-заходнім узбярэжжы ў Рэйк'явікуРэйк’явіку 5&nbsp;°C, сярэдняя тэмпература студзеня −0,4&nbsp;°C, ліпеня 11,2&nbsp;°C. Адпаведныя паказчыкі на паўночным узбярэжжы ў Акюрэйры 3,9&nbsp;°C, −2&nbsp;°C і 11&nbsp;°C. Сярэдняя тэмпература студзеня ў гарах апускаецца да −10&nbsp;°C, ліпеня да 0&nbsp;°C.

Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў складае 800 мм у Рэйк'явікуРэйк’явіку, 350—500 мм — на паўночным узбярэжжы, да 3000 мм на паўднёва-заходніх і паўднёвых схілах гор, звыш 3800 мм на адкрытых да поўдня схілах [[Ватнаёкутль|Ватнаёкудля]] і Мірдальсйёкудля. Сярод зімы часта ільюць дажджы, здараюцца навальніцы. Снег устойліва трымаецца толькі ва ўнутраных раёнах.

Надвор'еНадвор’е ў Ісландыі хутка мяняецца ў сувязі з праходжаннем цыклонаў. Часцей за ўсё яно сырое і халаднаватае, неба пакрыта хмарамі, далягляд зацягнуты сеткай дажджу, дзьме пранізлівы вецер, сцелецца туман. Затым раптам на некалькі хвілін вецер сціхае, неба праясняецца і набывае чысты, блакітны колер, а паветра становіцца такім празрыстым, што ў далечыні праступаюць контуры гор.

Дзякуючы багаццю ападкаў у Ісландыі шмат даволі буйных рэк (гл. [[Рэкі Ісландыі]]), але яны несуднаходныя. На поўдзень ад Ватнаёкудля рэкі разгаліноўваюцца на рукавы, якія часта змяняюць сваё становішча. Гэта сур'ёзнаясур’ёзная перашкода для транспарту. Падчас падледавіковых вулканічных вывяржэнняў і пры прарыве ледзяных плацін на прыледавіковых азёрах велізарныя масы талых вод выклікаюць бурныя паводкі на рэках.

У Ісландыі гняздуецца каля 80 відаў птушак. На горных азёрах і рэках жыве мноства лебедзяў, качак і гусей, а на марскім узбярэжжы звычайныя гарбаткі, крачкі і інш. Адной з найбольш распаўсюджаных птушак з'яўляеццаз’яўляецца гага, якая ператварылася ў паўсвойскую птушку. З драпежных птушак добра вядомы сокал. З насякомых шмат камароў. У азёрах водзіцца стронга, а ў рэках — ласось.

У [[9 стагоддзе|ІX ст.]] востраў быў выпадкова адкрыты [[вікінгі|вікінгамі]] з [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравоў]]. У скандынаўскім фальклоры ён быў вядомы як «Снежная зямля» ці «Ледзяная зямля». У 874 г. было заснавана першае сталае паселішча нарвежскіх [[вікінгі|вікінгаў]] у Рэйк'явікуРэйк’явіку.

Гісторыя незалежнай Ісландыі не абцяжарана вялікімі палітычнымі падзеямі, таму цікавасць могуць выклікаць хіба эканамічныя з'явыз’явы. У другой палове ХХ краіна паспяхова развівалася пад патранажам заходнееўрапейскіх і паўночнаамерыканскіх саюзнікаў, ператварыўшыя ў адну з самых багатых краін свету. У 1958-19761958—1976 Ісландыя вяла "«трасковыя войны"» з Велікабрытаніяй. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага і палітычнага крызісу. На выбарах 2009 г. перамагла кааліцыя Сацыял-Дэмакратычнага аб'яднанняаб’яднання і Лева-Зялёнага руху. Прэм'ерПрэм’ер-міністрам і кіраўніком дзяржавы стала [[Ёхана Сігюрдардоцір|Ёгана Сігурдардоцір]] — першая ў свеце з дзейнічаючых глаў дзяржаў, адкрыта абвясціўшая сябе лесбіянкай.

Ісландыя ўваходзіць у скандынаўскую сістэму права, якая адносіцца да рамана-германскай сям'ісям’і. Грамадзянска-прававая сістэма заснавана на дацкім заканадаўстве, і не падпадае цалкам пад юрысдыкцыю Міжнароднага суда ААН.

Традыцыйна Ісландыя падзялялася на landsfjórðungar (адз.лік: landsfjórðungur) альбо чвэрці, якія арыентаваліся на бакі свету. Пазнейшы адміністрацыйны падзел абапіраецца на выбарчыя акругі - — сіслы (sýslur) і абшчыны. Сёння Ісландыя падзяляецца на 8 рэгіёнаў (ісл.: landsvæði):

Агульнае насельніцтва складае каля 340 тыс. чалавек (2017). Гэта апошняе месца сярод краін Еўропы, калі не ўлічваць "«карлікаў"», ды нават Люксембург мае ў паўтара разы большае за Ісландыю насельніцтва.

Для Ісландыі характэрны хуткі, адзін з найвышэйшых у Еўропе, прырост насельніцтва (1,13  %), які складаецца са станоўчых натуральнага (0,7  %) і міграцыйнага (0,4  %) складнікаў<ref name="cia.gov">https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ic.html</ref>. Пры гэтым улады ажыццяўляюць жорскі кантроль міграцыі, аддаючы перавагу квалівікаваным мігрантам з Еўропы. Па прыросце насельніцтва Ісландыя можа паспрачацца з многімі краінамі Лацінскай Амерыкі. Працягласць жыцця ісландцаў  — 80,9 гадоў для мужчын і 85,4 для жанчын  — адна з найвышэйшых у свеце.

[[File:Reykjavík séð úr Hallgrímskirkju.jpeg|thumb|left|Рэйк'явікРэйк’явік]]

Нацыянальны склад аднародны: 98,99 % складаюць ісландцы. Ёсць іншыя скандынавы і палякі (па дамове аб будаўніцтве заводаў па здабычы серы і вытворчасці алюмінія да 2015 года з Польшчай і Германіяй). Насельніцтва карыстаецца [[ісландская мова|ісландскай мовай]], адной са скандынаўскіх моваў. Высокі ўзровень валодання англійскай моваю. Важнейшай канфесіяй у краіне з'яўляеццаз’яўляецца [[лютэранства]] (каля 90 % насельніцтва адносяць сябе да лютэранаў).

Каля 60  % жыхароў сканцэнтравана паўднёва-заходняй частцы краіны (Рэйк'явікРэйк’явік і яго наваколлі). Амаль 94  % існандаў пражываюць у гарадах, такі высокі працэнт урбанізацыі звязаны з субарктычным кліматам краіны. Буйнейшыя гарады: Рэйк'явікРэйк’явік (120  тыс., у агламерацыі  — 216  тыс.)<ref name="cia.gov"/>, Хабнарф'ёрдзюрХабнарф’ёрдзюр, Акюрэйры (поўнач).

У пасляваенны час эканоміка Ісландыі развівалася ў шчыльнай сувязі з эканомікамі ЗША і краін Заходняй Еўропы. Для абароны сваіх эканамічных інтарэсаў у канцы 1950-ых — сярэдзіне 1970-ых гг. Ісландыя вяла так званыя «трасковыя войны» супраць рыбалоўных кампаній іншых краін на марской тэрыторыі, абвешчанай ісландскай. Нягледзячы на стабільную інфляцыю, назіраўся эканамічны рост. З 1980-ых гг. Ісландыя займала адное з першых месцаў у свеце па ўзроўню жыцця насельніцтва. Гэтаму часткова садзейнічалі рэформы ў сферы прыцягнення замежных інвестыцый і банкаўскай сістэмы. У 1994 г. Ісландыя ўвайшла ў [[Еўрапейская эканамічная прастора|Еўрапейскую эканамічную прастору]]. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага крызісу. Пасля хадатайніцтва на ўступленне ад 17 ліпеня 2009 Ісландыя  — патэнцыйны кандыдат на сяброўства ў [[Еўрапейскі саюз|Еўрапейскім саюзе]].

Сёння Ісландыя адносіцца да высакаразвітых невялікіх краін Еўропы з вельмі высокімі сацыяльны-эканамічнымі паказчыкамі. Цэны ў Ісландыі - — адны з самых высокіх у свеце, таму ВУП па намінале тут нязвыкла меншы за ВУП па ППЗ. Асноўная частка ВУПу ствараецца ў сферы паслуг.

Развіта і працягвае развівацца апрацоўчая прамысловасць. Ісландыя займае першае месца ў свеце па вытворчасці электраэнергіі на душу насельніцтва. Асноўны тып электрастанцый  — [[Гідраэлектрастанцыя|ГЭС]], а таксама, [[Геатэрмальная энергія|ГеаТЭС]] (геатэрмальныя, што ў працы выкарыстоўваюць энергію зямных нетраў). У Ісландыі знаходзіцца адна з буйнейшых ГеаТЭС свету Хеллісхейдзі (магутнасць 303 МВт). Вытворчасць алюмінію пры ГЭС (3 заводы, 11-е месца ў свеце). Маецца вытворчасць дэталяў для самалётаў і верталётаў. З харчовай галіны  — вытворчасць рыбных кансерваў.

Халодны клімат не дае магчымасць развіваць іншую сельскую гаспадарку, акрамя [[Авечкагадоўля|авечкагадоўлі]] і конегадоўлі. Але кемлівыя ісландцы прыстасавалі да сваіх патрэбаў цяпло зямных нетраў і сёння ў цяпліцах вырошчваецца самы шырокі спектр садавіны і гародніны. Развіта рыбалоўства, асноўныя прамысловыя рыбы  — селядзец і траска.

Самы вялікі аэрапорт краіны — Аэрапорт Лейфура Эйрыксана, знаходзіцца ў [[Горад Кефлавік|Кефлавіку]] за 60 км ад Рэйк'явікаРэйк’явіка і на ўсходзе запасны ў [[Горад Эгільсстадзір|Эгільсстадзіры]]. Акрамя гэтага ёсць яшчэ тры аэрапорты ў [[Акюрэйры]], Ісарфіёрдуры і [[Горад Хёбн|Хёбне]]. Увогуле ў краіне ёсць 98 пасадачных пляцовак.

Старажытныя ісландцы будавалі «доўгія дамы», часта паглыбленыя ў зямлю, на аснове [[драўніна|драўлянага]] [[каркас]]у, са [[сцяна|сценамі]] і [[дах]]ам з [[дзёран|дзярновых]] блокаў і размешчанымі ў рад памяшканнямі. 3 сярэдзіны [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] будаваліся [[горад|гарады]] з каменнымі пабудовамі, пераважна па праектах [[Данія|дацкіх]] архітэктараў (саборы ў Хоўлары, Рэйк'явікуРэйк’явіку). У [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] склаўся тып 2—3-павярховага ісландскага дома з прывазнога [[лес]]у, [[туф]]у, [[базальт]]у, з абшыўкай гафрыраваным [[жалеза]]м. У архітэктуры Iсландыі з 1920-х г. выкарыстоўваюцца сучасныя формы і канструкцыі (маналітны [[жалезабетон]], стальны каркас), метады кампазіцыі, планіроўкі (новая забудова [[Рэйк'явік]]а і [[Акюрэйры]]); будуюцца 4—5-павярховыя секцыйныя дамы, грамадскія, адміністрацыйныя і прамысловыя будынкі (арх. Гудмундсан, Г. Самуэльсан, С. Тордарсан).<ref>БЭ, т. 7. С. 334.</ref>

Найбуйнейшым з'яўляеццаз’яўляецца Нацыянальны музей Ісландыі (Þjóðminjasafn Íslands) у Рэйк'явікуРэйк’явіку, створаны ў 1911 г. на аснове так званай Калекцыі старажытнасцей (1863 г.). Спецыялізацыя фонду: сацыяльна-культурная гісторыя. Акрамя экспазіцыйнай і экспертай дзейнасці, Нацыянальны музей праводзіць навуковыя даследаванні, утрымоўвае бібліятэку, прымае ўдзел у археалагічных раскопках, у тым ліку за межамі Ісландыі, узнаўляе старажытныя рэчы, праводзіць адукацыйныя семінары. У 2004 г. музей пераехаў у новы сучасны будынак.

Музей народнай спадчыны ў Скагаф'ёрдзюрыСкагаф’ёрдзюры (Byggðasafn Skagfirðinga) быў створаны ў 1948 г. на месцы жылага старажытнага паселічша. Прадстаўляе традыцыйную сельскую культуру Ісландыі, у тым ліку доўгія дзярновыя хаціны, будынкі сярэдзіны XX стагоддзя, памяшканні для жывёлы, старое хатняе начынне і г. д.