Цыталогія: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 1:
[[File:FluorescentCells.jpg|thumb|284x284px|[[Цыташкілет]] клетак
'''Цытало́гія '''(
Навука аб клетцы цесна звязаная з іншымі раздзеламі біялогіі. Як правіла, разглядаецца разам з [[гісталогія]]й і [[эмбрыялогія]]й. Працэсы, якія вывучаюцца цыталогіяй з’яўляюцца базісам працэсаў [[анатомія|анатоміі]], [[фізіялогія|фізіялогіі]], [[генетыка|генетыкі]], [[біяхімія|біяхіміі]], а таксама [[малекулярная біялогія|малекулярнай біялогіі]] і клінічных дысцыплін. Цыталагічны аналіз з'яўляецца асновай вывучэння развіцця такой хваробы як [[злаякасная пухліна|рак]], а таксама многіх іншых захворванняў і паталогій.
= Гісторыя =▼
Падзяляецца на агульную і прыватную. Агульная цыталогія вывучае найбольш агульныя структурна-функцыянальныя ўласцівасці, якія маюцца ва ўсіх клетках [[арганізм]]а. Прыватная разглядае канкрэтныя характарыстыкі пэўных [[тканка|тканак]] і [[орган]]аў, якія тлумачацца іх развіццём, жыццядзейнасцю і функцыямі, якія выконвае клетка. У шэрагу раздзелаў цыталогіі — карыясістэматыка, радыяцыйная цыталогія, імунацыталогія, цытапаталогія, клетачная інжынерыя.
== Назва ==
У навуковай [[англійская мова|англамоўнай]] літаратуры тэрмін «біялогія клеткі» амаль цалкам выціснуў назву «цыталогія» у тых выпадках, калі размова ідзе аб вывучэнні фундаментальных заканамернасцей будовы і функцыі клетак. У сваю чаргу тэрмін «цыталогія» стаў ужывацца у вельмі абмежаваных выпадках: пры вызначэнні ўжытковых дыягнастычных даследванняў клетачнага матэрыялу. У [[беларуская мова|беларускамоўнай]] і [[руская мова|рускамоўнай]] літаратуры ў абодвух выпадках ужываецца тэрмін «цыталогія»<ref name="Bykau1">{{кніга|аўтар = У. Л. Быкаў|частка = Предмет и задачи цитологии и гистологии|загаловак = Цитология и общая гистология|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = СпБ|выдавецтва = СОТИС|год = 2002|том = |старонкі = |старонак = 520|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>. У сучаснай навуковай літаратуры на [[украінская мова|ўкраінскай мове]] таксама ўжываецца варыянт ''клітинна біологія''.
== Сувязь цыталогіі з іншымі навукамі ==
Т.я. цыталогія вывучае [[клетка|клетку]] — асноўны структурны элемент [[жыццё|жывога]] — яна з’яўляецца базіснай дысцыплінай і папярэднічае вывучэнню агульнай і прыватнай [[гісталогія|гісталогіі]] — навуцы аб [[тканка]]х, іх функцыянаванні, развіцці і марфалогіі, а таксама [[эмбрыялогія|эмбрыялогіі]] — навуцы аб развіцці [[арганізм]]а вышэйшых [[жывёлы|жывёл]].
З той жы прычыны цыталогію абавязкова вывучаюць з клінічных прычын — для разумення працэсаў [[паталогія|паталогіі]] і іх вырашэння. Цыталогія разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй ствараюць аснову для вывучэння фундаментальных медыка-біялагічных дысцыплін: [[анатомія|анатоміі]], [[фізіялогія|фізіялогіі]], [[біяхімія|біяхіміі]], [[імуналогія|імуналогіі]]. Даныя цыталагічных і гісталагічных даследванняў часта выкарыстоўваюцца пры пастаноўцы дыягназу<ref name="Bykau1"/>.
Цыталогія і гісталогія выкарыстоўваюцца ў метадах [[біятэхналогія|біятэхналогіі]], якія побач з разнастайнымі [[мікраарганізм]]амі ўжываюць культуры клетак і тканак. Асабліва моцна гэтыя навукі звязаныя з тканкавай інжынерыяй — вырошчваннем у штучных умовах клетак, тканак і органаў для наступнай [[трансплантацыя|трансплантацыі]] ці замены пашкоджаных у выніку траўмы ці захворвання<ref name="Bykau1"/>.
== Цыталогія як навука ==
Цыталогію, роўна як і гісталогію, і эмбрыялогію, адносяць да марфалагічных навук, хаця раней яны ў значнай меры мелі апісальны характар. Вывучэнне клетак і тканак прынятымі цталагічнымі і гісталагічнымі метадамі ў тыя часы не давала дакладнага адказу на пытанне аб функцыянальным стане гэтых структур. Аднак апошнія некалькі дзесяцігоддзяў зрабілі цыталогію здольнай непасрэдна ацэньваць функцыянальныя характарыстыкі клетак і іх кампанентаў. У асноўным гэта звязана з развіццём такіх марфалагічных метадаў як [[цытахімія]], [[імунацытахімія]], [[аўтарадыяграфія]], [[гібрыдызацыя in situ]] і некаторых іншых. Такім чынам цыталогію можна назваць морфафункцыянальнай навукай.
Паняцце аб функцыянальным аспекце цыталогіі ўключае не толькі вывучэнне функцый асобных структурных кампанентаў, але і ўяўленні аб заканамернасцях і асаблівасцях іх будовы і дзейнасці ў розных фізіялагічных станах (такое вучэнне называецца [[цытафізіялогія]]й): пры ўзвышанай і паніжанай актыўнасці, пры росце і развіцці, пры працэсах [[старэнне|старэння]] і г.д.<ref name="Bykau1"/>
=== Задачы цыталогі ===
Найбольш істотнымі задачамі цыталогіі як навукі называюцца:
* Вывучэнне будовы і функцыянавання клетак;
* Вывучэнне хімічнага складу клетак;
* Вывучэнне функцый асобных клетачных кампанентаў;
* Даследванне працэсаў аднаўлення клетак;
* Прыстасаванне клеткі да ўмоў навакольнага асяроддзя;
* Вызначэнне асаблівасцей будовы спецыялізаваных клетак;
* Даследванне развіцця спецыфічных клетачных структур<ref name="dlaabitur">{{кніга|аўтар = М.А. Лемеза, Л.В.Камлюк, М.Д. Лісаў|частка = Пособие по биологии для поступающих в ВУЗы|загаловак = |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Мн|выдавецтва = |год = 2001|том = |старонкі = |старонак = 608|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>.
▲== Гісторыя ==
Як самастойная навука цыталогія сфармавалася у канчатку XIX ст. У 1884 г. выйшла кніга французскага навукоўца [[Жана Батыста Карнуа]] "Біялогія клеткі", у якой быў абагульнены назапашаны да гэтага часу матэрыял і дадзена абгрунтаванне трох асноўных задач мікраскапічнага даследавання жывых арганізмаў - агульнай, вышэйшай і спецыяльнай біялогіі клеткі або цыталогіі. Гэтую дату і можна лічыць пачаткам самастойнага развіцця цыталогіі.
Радок 11 ⟶ 40:
цаля = 25,4 мм) змяшчаецца каля 125 млн. клетак. Адкрыццё клеткі Р. Гукам стымулявала мікраскапічныя даследаванні жывых арганізмаў. У 1671 выйшлі ў свет працы італьянца [https://be.wikipedia.org/wiki/Марчэла_Мальпігі М. Мальпігі] "Анатомія раслін" і ангельца [[Н. Гру]] "Пачаткі анатоміі раслін", якія былі прысвечаны вывучэнню мікраскапічнага будовы раслін. Мяркуючы, што органы раслін складаюцца ў асноўным з пераплеценых валокнаў, Н. Гру ўвёў у цыталогію паняцце "тканка".
== Клеткавая тэорыя ==
Клеткавая тэорыя была выкладзена нямецкім навукоўцам Т. Шванам у манаграфіі «Мікраскапічныя даследавання", якая была апублікаваная ў 1839 г. У ёй Т. Шван абгрунтаваў прынцыпы, якія заклалі тэарэтычныя асновы цыталогіі. Рудольф Вірхоў пазней (1858) дапоўніў яе найважнейшым пунктам (ўсякая клетка з'яўляецца ад іншай клеткі - «cellula e cellula»).
Радок 22 ⟶ 51:
Разуменне універсальнасці клеткавай будовы жывых арганізмаў з'явілася адным з галоўных фактараў развіцця цыталогіі і іншых біялагічных навук.
{{Раздзелы біялогіі}}▼
{{зноскі}}
▲{{Раздзелы біялогіі}}
{{Cytology-stub}}
[[Катэгорыя:Цыталогія|*]]
| |||