Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў: Розніца паміж версіямі

У кастрычніку 1968 года [[прэзідэнт]] [[АН СССР]] [[Мсціслаў Усеваладавіч Келдыш]] прыбыў на Памір і наведаў Памірскі батанічны сад. Яго суправаджалі старшыня Савета Міністраў Таджыкскай ССР А.  К.  Кахараў, прэзідэнт АН Таджыкскай ССР М.  С.  Асімаў і першы сакратар Горна-Бадахшанская абласнога камітэта КП Таджыкістана М.  Н.  Назаршоеў. Х.  Ю.  Юсуфбекаў падрабязна расказаў высокім гасцям гісторыю вывучэння Паміра, распавёў пра прыродныя рэсурсы, праблемы, якія патрабуюць свайго рашэння ў галіне біялогіі, сельскай гаспадаркі, і ў выніку, абгрунтаваўшы пытанне аб неабходнасці стварэння біялагічнага інстытута на Паміры, папрасіў падтрымкі Прэзідэнта АН СССР М.  У.  Келдыша ў разглядзе і вырашэнні гэтага пытання ў Маскве.

Неўзабаве прэзідэнт АН Таджыкскай ССР М.  С.  Асімаў і Х.  Ю.  Юсуфбекаў былі запрошаны ў Маскву для ўдзелу ў абмеркаванні пытання аб стварэнні біялагічнай інстытута. На сумесным пасяджэнні Прэзідыума [[АН СССР]] і Дзяржаўнага камітэта Савета Міністраў СССР па навуцы і тэхніцы пытанне было вырашана станоўча.

У 1969 годзе ўсе біялагічныя навуковыя ўстановы Паміра (Памірская біялагічная станцыя на Усходнім Паміры 3860  м над узроўнем мора, Памірскі батанічны сад каля горада Харог 2320  м над узроўнем мора і Ішкашымскі апорны пункт 2600  м над узроўнем мора) былі аб’яднаны ў Памірскі біялагічны інстытут, першым дырэктарам, якога ён стаў Х.  Ю.  Юсуфбекаў (з 1992 года інстытут носіць імя свайго заснавальніка)<ref name="adlia">{{cite web |url=http://www.adlia.tj/show_doc.fwx?Rgn=13866|title=Постановление Кабинета Министров Республики Таджикистан от 5 марта 1992 г. №54 "О присвоении Памирскому биологическому институту Академии наук Республики Таджикистан имени академика Худоера Юсуфбекова"|date=|website=Министерство юстиции Республики Таджикистан, USAID, Всемирный банк, ГИУП «КОНУНИЯТ»|publisher=Adlia.tj|language=ru}}</ref><ref name="anrt"/><ref name="ua"/>{{sfn|Олимова, Шапошникова|1989|p=11–14}}{{sfn|Kreutzmann, Watanabe|2016|p=50–51}}.

На пасадыпасадзе дырэктара інстытута раскрыліся яго навукова-арганізатарскія здольнасці. Разам з навуковай працай ён паводзіцьпаводзіў і вялікую арганізацыйную дзейнасць. Ім была вызначана структура падраздзяленняў інстытута. Разам з традыцыйнымі напрамкамі даследаванняў былі пачаты навуковыя працы па [[Заалогія|заалогіі]], [[Генетыка|генетыцы]] і селекцыі раслін, ахове прыроды.

У 1970—1975  гг. X. Ю. ЮсуфбековЮсуфбекаў распрацаваў схему генеральнага плана развіцця ПамірскіПамірскага батанічнага садусада ім.імя А.  В.  Гурскага [к. 5]. Для развіцця навуковай базы, пашырэння участкаў батанічнага садусада і заповедованиязапаведвання тыповых біялагічных аб'ектаўаб’ектаў было атрымана больш за 600 га зямельных угоддзяў ў ваколіцах батанічнага садусада. Акрамя таго, да тэрыторыі садусада далучана 19 га паліўных зямель, на базе якіх арганізаваны эксперыментальныя ўчасткі падраздзяленняў інстытута. За гады ажыццяўлення непасрэднага навукова-арганізатарскага кіраўніцтва X. Ю. ЮсуфбековаЮсуфбекава тэматыкай даследаванняў ПамірскіПамірскага батанічнага садусада і лабараторыі высакагорнага пладаводства — - альтитудаальцітуда 2700-3500 м (з 1965 года), у 7 разоў павялічылася плошча калекцыйных раслін сусветнай [[Флора|флоры]]. Калекцыі раслін у садзе размешчаны па батаніка-геаграфічным прынцыпе, арашаная тэрыторыя разбіта на 5 [[Флора|фларыстычных]] аддзелаў: [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]] і [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]], [[Еўропа|Еўропы]] і [[Каўказ|Каўказу]], [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкі]], [[Гімалаі|Гімалаяў]] і [[Гіндукуш]]а. ЎнутрыУнутры аддзелаў расліны размяшчаюцца радавымі комплексамі з улікам экалагічных асаблівасцяў відаў. У адпаведнасці са спецыфікай аб'ектаўаб’ектаў даследаванняў у садзе былі сфармаваныя 3 групы: [[Дэндралогія|дэндралогіі]], кармавых і лекавых раслін, [[кветкаводства]]. Галоўнай задачай ПамірскіПамірскага батанічнага садусада была інтрадукцыя раслін, праводзіўся абмен насеннем высакагорнай флоры і пасадачным матэрыялам са 112 садамі ўнутры краіны — СССР і з 118 садамі з 39 буйных батанічных цэнтраў [[Еўропа|Еўропы]]  — [[ГДР]], [[ФРГ]], [[Нарвегія|Нарвегіі]], [[Данія|Даніі]], [[Нідэрланды|Галандыі]], [[Чэхаславацкая Сацыялістычная Рэспубліка|ЧССР]], [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкі]] – — [[Канада|Канады]], [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]] і інш.іншых дзяржавыкраін свету. У 1972 г. годзе пабудавана помпавая станцыя, дзякуючы якой вадывада р.з ракі Шахдары паднятыяпаднімалася на вышыню 180  м. Гэта дало магчымасць пашырыць абрашаныяарашаныя тэрыторыі з 22 да 118 га (на вышыні 2140—2360 м) батанічнага садусада больш чым у 5 разоў. ПлошчуПлошча чатырох фларыстычных аддзелаў павялічылася ў 2  — 4 разы. Пабудаваныя дарожныя і арашальныя сістэмы ўнутры саду, лабараторныя і жылыя карпусы інстытута{{sfn|Олимова, Шапошникова|1989|p=11–14}}{{sfn|Юсуфбеков|1982|p=52}}{{sfn|Юсуфбеков|1984|p=17}}.

Х.  Ю. Юсуфбеков Юсуфбекаў вялікую ўвагу надаваў вывучэнню генафонду мясцовых пладовых раслін. З вялікага ліку выяўленых формаў у садзе былі адабраны 16 перспектыўных мясцовых формаў абрыкосаў, праўзыходныхякія інтрадуцыраваныхпераўзыходзілі гатункуінтрадуцыраваныя гатункі па ўраджайнасці і якасці. ПачынаПачынаючы з 1974 года частка даследаванняў плодоводовпладоводаў перанёсбыда перанесена на тэрыторыю Дарваза, дзе на схілах гор сустракаюцца дзікарослыя інжыр, гранат, вінаград, хурма, міндаль і іншыя пладовыя. На Дарваза ім быў арганізаваны апорны пункт па інтрадукцыі і [[Акліматызацыя|акклиматизацииа
кліматызацыі]] [[Субтропікі|субтропическихсубтрапічных]] і [[цытрус]]авых раслін на плошчы 8 га. Пачатыя ў 1975 годзе пад яго кіраўніцтвам досведыдаследванні па інтрадукцыі цытрусавых і іншых субтрапічных культур на Дарваза даказалі перспектыўнасць развіцця цитрусоводствацытрусаводства ў КалайхумбскомКалайхумбскім раёне ГБАО[[Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць|Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці]]. У саўгасе ім.імя Ю. ФучыкФучыка ужо закладзены лимонарийліманарий на плошчы 1 га, а таксама гранатавы і инжировыйінжыравы сады на 8 га. У такой жа ступені паспяхова пачаты ў 1976 г. годзе даследаванні формовойфармавой разнастайнасці і распаўсюджвання абляпіхі. Выяўлена некалькі формаў малооколюченноймалаокалючанай [[Абляпіха|абляпіхі]] з высокай алейныхалейнасцю. Даказана мэтазгоднасць вырошчвання абляпіхі на галечніках ў поймах Памірскіпамірскіх рэк.

Навуковыя інтарэсы X. Ю. ЮсуфбекаўЮсуфбекава ахопліваюць шырокае кола пытанняў, звязаных з вывучэннем прыроды Паміра. Нароўні з рашэннем праблемы паляпшэння пашы ён сабраў значны матэрыял па ахове, аднаўленню і мэтанакіраванай рэканструкцыі расліннасці Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці. У манаграфіі «Расліннасць Заходняга Паміра і вопыт яе рэканструкцыі», напісанай сумесна {{нп5| Агаханянц, Окмир Егишевич|О. Е. Агаханянцем|ru|Агаханянц, Окмир Егишевич}}, аналізуюцца тэрытарыяльныя рэсурсы Паміра і ўводзіцьўводзіцца паняцце аб палігоне меліярацыі Заходняга Паміра. Унутры гэтага палігона меліярацыі вылучаевылучаюцца 12 класаў зямель і даедаюцца абгрунтаваныя рэкамендацыі па гаспадарчым засваенні кожнага з вылучаных класаў зямель. У манаграфіі ў найбольш поўным выглядзе прадстаўлена распрацаваная Х.  Ю. Юсуфбековым Юсуфбекавым мадэль асваення Паміра. Складовымі элементамі яе з'яўляюццаз’яўляюцца пытанні комплекснай рэканструкцыі расліннасці на пясках і галечніках, безбородковыйбезбародкавы паліў на стромкіх камяністых схілах, рэканструкцыя расліннасці старажытных [[Тэрасавае земляробства|тэрас]], [[Сель|селевых]] конусаў вынасу і інш. Горныя схілы, якія падвергліся [[Эрозія (геалогія)|эрозіі]], мяркуецца, у прыватнасці, выкарыстоўваць пад разбіўку садоў і залужэння паміж насаджэннямі шляхам падсеву шматгадовых бабовых траў. Схема рэканструкцыі расліннасці [[Эрозія (геалогія)|эрадаваныміэрадаваных]] схілаў не толькі распрацавана, але і паспяхова выпрабаваная ў [[Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць|Шугнанском, Рушанском і Ишкашимском раёнах ГБАО]]{{sfn|Олимова, Шапошникова|1989|p=11–14}}:

{{пачатак цытаты}}''Разработаны приёмы предупреждения и борьбы с ветровой эрозией путём залужения песчаных массивов. Подобраны перспективные для улучшения пастбищ культурные и дикорастущие травы.''<br />

''Всестороннее изучение залужения путём орошения и подсева трав без обработки почвы на каменистых пустынных пастбищах с разными грунтами показало, что для осуществления этого метода требуется в 13-20 раз меньше затрат труда и средств, чем при освоении земель с обработкой почвы, а полученный с таких участков урожай не уступает урожаю, снятому с посевов люцерны на вспаханной почве.''<br />

Рэкамендацыі па комплекснай рэканструкцыі расліннасці на пясках і галечніках таксама знайшлі шырокае прымяненне ў вытворчасці. Толькі за 1965-1980 1965—1980 гг. Горна-БадахшанскаяБадахшанскім лясгасам створанызроблены таполевыхтаполевыя і абрыкосавыя насаджэнні на плошчы 1500 га{{sfn|Каландаров, Покровский|1992|p=168–176}}. У наступныя гады пасадкавыя працы на разьвяваю пясках і галечніках праводзяцца штогод на плошчы 300—350 га{{sfn|Каландаров, Покровский|1992|p=168–176}}.

Асноўныя ідэі і метады, звязаныя з раслінаводчайраслінаводчым засваеннем Паміра, выкладзены X. Ю. ЮсуфбековымЮсуфбекавым у дадатак да раней апублікаваных работ у манаграфіях «Метады вырошчвання карысных раслін на Паміры» (1972), «Терескен на Паміры» (1972), «Памір» (1973) і ў шматлікіх брашурах, зборніках і артыкулах. У цяперашні час апублікавана больш за 300 навуковых прац. Шэраг прац апублікаваныя і аблічбаваныя за мяжой у тым ліку ЗША ([[Карнельскі ўніверсітэт|Корнеллского]], [[Каліфарнійскі ўніверсітэт|Каліфарнійскі]] і [[Чыкагскі ўніверсітэт|Чыкагскі]] [[Універсітэт]]ах):

Праведзена вялікая работа па падрыхтоўцы і росту навуковых кадраў інстытута з улікам спецыфічных цяжкасцяў і аддаленасці Паміра ад буйных навуковых цэнтраў. Да канца 1975  г. персанал ПБИПБІ налічвае больш за 100 чалавек, з іх 45 навуковых супрацоўнікаў. Для працы ў інстытут ім былі запрошаны вучоныя з іншых рэгіёнаў [[СССР|Савецкага Саюза]], а таксама былі прыняты канкрэтныя меры па падрыхтоўцы кадраў на месцы праз аспірантуру і суіскальніцтва. За перыяд кіраўніцтва X. Ю. ЮсуфбековаЮсуфбекава толькі з ліку супрацоўнікаў біястанцыі і інстытута былі абаронены дзве доктарскія і больш за 30 кандыдацкіх дысертацый. Адначасова з гэтым была ўстаноўлена сувязь з многімі навукова-даследчымі інстытутамі АН СССР: Інстытутам фізіялогіі раслін імя К.  А.  Ціміразева, Інстытутам атамнай энергіі (ИАЭ) імя І.  В.  Курчатава, Інстытутам батанікі і заалогіі і паразіталогіі імя Е.  Н.  Паўлоўскага АН Таджыцкай ССР і іншымі НДІ АН СССР.

Любоў да прыроды Паміра і клопат пра яе захаваннізахаванне выявілася таксама ў тым, што пад яго кіраўніцтвам быў арганізаваны музей «Прырода Паміра». Пазней, нават знаходзячыся на пасадзе рэктара Таджыкскага Ордэна "Знак Пашаны" сельскагаспадарчага інстытута, X. Ю. ЮсуфбековЮсуфбекаў не пераставаў цікавіцца працай і развіццём музея, які і ў цяперашні час карыстаецца вялікай папулярнасцю ў наведвальнікаў, як мясцовых, так і ўзамежных замежнікаўнаведвальнікаў. Варта адзначыць, што дзе б ні працаваў Х.  Ю. Юсуфбеков Юсуфбекаў, усюды ён ствараў музеі, у якіх у наглядным выглядзе можна было пазнаёміцца з гісторыяй і дасягненнямі навукі. Ён лічыў, што ўсё гэта служыць нараджэнню наватарскіх даследаванняў і працягу развіцця навукі ў будучыні{{sfn|Олимова, Шапошникова|1989|p=11–14}}.