Віцебск: Розніца паміж версіямі

'''Ві́цебск'''<ref name="NNP"/> ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007){{Lang-be-trans|афіц. транс.]]: ''Viciebsk''}}) — [[горад]] абласнога падпарадкавання ў [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Віцебскі раён|Віцебскага раёна]] і [[Віцебская вобласць|Віцебскай вобласці]], на рацэ [[Рака Заходняя Дзвіна|рацэ Заходняя Дзвіна]] пры ўпадзенні ў яе рэк [[рака Віцьба|Віцьба]] і [[рака Лучоса|Лучоса]]. За 300 км ад [[Мінск]]а. Вузел чыгунак на [[Масква|Маскву]], [[Санкт-Пецярбург]], [[Орша|Оршу]], [[Полацк]] і аўтамабільных дарог, самая буйная {{таблічка-by|М|8}}{{таблічка-eu|95}} (у тым ліку рэспубліканская магістраль [[Магістраль М3|М3]] {{таблічка-by|М|8}}). [[Порт]] на рацэ [[Рака Заходняя Дзвіна|рацэ Заходняя Дзвіна]]. [[Аэрапорт Віцебск|Аэрапорт]] (пункт пропуску праз дзяржаўную мяжу). Непадалёк ад мяжы з [[Расія]]й. Насельніцтва 369&nbsp;933 чал. (2017)<ref name="2017-Estimate"/>.

У летапісах называецца ''Видбеск'', ''Видебск'', ''Витепеск'', ''Витьбеск'', у {{comment|ням.|нямецкіх}} летапісах — ''Вітэнбеке'' ({{lang-la|Vitenbeke}})<ref name="Wartberge"/>.

Тапонім «Віцебск» утварыўся ад ракі [[рака Віцьба|Віцьба]] па самай старажытнай мадэлі — уласная назва [[Рака|ракі]] + -ск<ref name="Прадмова" />. Існуе некалькі версій паходжання гідроніма «Віцьба».

На думку беларускага географа [[Вадзім Андрэевіч Жучкевіч|В.Вадзіма Жучкевіча]], у аснове назвы рэчкі паняцце «віць» — вільготнае месца, багна — у спалучэнні з фармантам -ба, што надае прыналежнасць да месца<ref name="KTSB" />. Гісторык [[Аляксей Парфенавіч Сапуноў|А.Аляксей Сапуноў]] сцвярджаў, што Віцьба атрымала назву ад уласных лукавін, паміж якімі яна мусіла «віцца»<ref name="sapunov" />.

Лінгвіст акадэмік Ул. Тапароў аспрэчваў славянскую версію паходжання назвы Віцьбы і апеляваў да густога балцкага гідранімічнага фону на Падзвінні. На яго думку, назва Віцьбы (і Віцебска) - балцкая, а найбольш аўтэнтычнымі формамі трэба лічыць найбольш рана засведчаныя "«Відба"» і "«Відбеск"». Балцкую першакрыніцу ён рэканструяваў у выглядзе ''Vid-up-'' "«Сярэдняя рака"» і параўноўваў з балцкімі назвамі тыпу ''Vidupe'' (у Латвіі) і ''Выцебець'' (на Павоччы, каля Выцебеці шмат назваў-"«дубляў"» тыпу рэчка Сярэдняя)<ref>B. H. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. II // Балтославянские исследования 1987. - М., 1989. - С. 63-64.</ref>.

У [[айканімія|айканіміі]] [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх зямель]] [[суфікс]] -ск (-цк) з'яўляеццаз’яўляецца глыбока традыцыйнай рэліктавай з'явайз’явай, якая падкрэслівае самабытнасць беларускага народа і старажытнасць тэрыторыі яго рассялення. Такі суфікс адзначаецца з [[IX стагоддзе|IX]]—[[X стагоддзе|X]] стст., у тым ліку ў назвах двух старажытнейшых гарадоў [[Полацк]] і [[Смаленск]], засведчаных летапісамі пад [[862]] і [[863]] гг. Звыш паловы гарадоў з назвамі на -ск, згаданых у летапісах [[XI стагоддзе|XI ст.]], прыпадае менавіта на зону фармавання [[беларусы|беларусаў]], дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасць і ў наступныя стагоддзі. Кожны трэці [[Гарады Беларусі|беларускі горад]] з ліку тых, што занесены ў «[[Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]» канца [[XIV стагоддзе|XIV ст.]], заканчваецца на -ск (-цк)<ref name="Прадмова"/>.

Першае пасяленне чалавека на тэрыторыі сучаснага Віцебска можна аднесці да эпохі [[каменны век|каменнага веку]]. Яно размяшчалася ўздоўж левага берага [[рака Віцьба|Віцьбы]], недалёка ад вусця, на тэрыторыі колішняга [[Верхні замак, (Віцебск)|Верхняга замка]]. Падчас археалагічных раскопак тут знойдзены каменная сякера тыпу «пальштаб» з закраінамі і каменная сякера са свідраванай адтулінай, а таксама ножападобныя крамянёвыя пласціны — рэшткі крэмнеапрацоўчай вытворчасці. Гэтыя матэрыялы адносяцца да [[неаліт]]у, або ранняга перыяду [[бронзавы век|бронзавага веку]]<ref name="Археалогія Беларусі">{{крыніцы/Археалогія Беларусі|1|Віцебск}}</ref>. {{Няма АК 2|<!--Каменныя сякеры знойдзены і на тэрыторыі колішняга Дольнага замка, але ў больш позні час (12—13 ст.). Іх выкарыстоўвалі ў якасці засцярэгаў ад [[Пярун|Перуна]] (або пажараў) пры збудаванні жытла.-->

У раннім жалезным веку рэльеф Віцебска быў зусім іншы, чым цяпер. Ён уяўляў сабой некалькі ўзвышшаў, якія знаходзіліся ў забалочанай даліне Віцьбы. На адным з такіх узвышшаў на левым беразе Віцьбы, за 100—150 м ад яе вусця, узнікла гарадзішча ранняга жалезнага веку т. зв. днепрадзвінскай археалагічнай культуры. У пісьмовых крыніцах 16 ст. гэтая гара з-за стромкасці схілаў вядома пад назвай Ламіха (пазней Замкавая гара). Гарадзішча ўяўляла сабой гару ў выглядзе ўсечанай піраміды з роўнай пляцоўкай зверху. Памеры пляцоўкі 60 х 130 м (0,7 га). У 1928 годзе вядомы беларускі археолаг [[Аляксандр Мікалаевіч Ляўданскі|А. М. Ляўданскі]] даследаваў культурны пласт паселішча. У культурным слоі, таўшчыня якога дасягала 1 м, знойдзены рэшткі ляпнога посуду [[Культура штрыхаванай керамікі|культуры штрыхаванай керамікі]] і тыпу сярэдняга пласта Тушамлі, ткацкі грузік.

У Дзяржаўным археалагічным музеі ў [[Варшава|Варшаве]] захоўваецца бронзавая ручка [[Скіфы|скіфскага]] мяча, якая была знойдзена ў Віцебску на гарадзішчы. Гэта яшчэ адзін доказ, што на тэрыторыі гістарычнага цэнтра Віцебска існавала паселішча ранняга жалезнага веку (не пазней 3 ст. н. э.).

У 6-86—8 ст. на Замкавай гары і на Дзвінскім узвышшы, якое размешчана на левым беразе Заходняй Дзвіны, паміж вусцем [[рака Віцьба|Віцьбы]] і Пілатавым ручаём існуюць паселішчы носьбітаў культуры тыпу верхняга пласта [[Банцараўшчына|Банцараўшчыны]]. Ад гэтай пары знойдзены фрагменты посуду, гліняныя грузікі, праселкі.

На паўночнай ускраіне Віцебска за 3 км ад Ніжняга замка (за 1 км ад левага берага Заходняй Дзвіны) у мясцовасці Пескавацік, каля сучасных Мазурынскіх могілак, ёсць невялікае гарадзішча. 3 паўднёвага і ўсходняга бакоў яно акружана балотам. Некалі тут былі возера і рака. Пляцоўка гарадзішча ўтварае круг дыяметрам 35 м. Уваход на гарадзішча знаходзіцца з паўночнага боку. Вышыня гары 15 м. Амаль уся пляцоўка гарадзішча пашкоджана траншэямі. У 1972 годзе на гарадзішчы праводзіліся раскопкі. Было даследавана 16 м² культурнага слоя. Яго таўшчыня складала 0,5 — 05—0,6 м. Пласт чорнага колеру, бедны на знаходкі. Знойдзена некалькі кавалкаў ляпной керамікі днепра-дзвінскай культуры, косці жывёлы і клык мядзведзя.

Для вывучэння гісторыі насельніцтва важнае значэнне маюць раскопкі курганных могільнікаў. У наваколлі Віцебска каля [[вёска Лятохі|в. Лятохі]] ў лесе ўздоўж дарогі захаваўся могільнік, які налічвае 14 курганоў вышынёй 1,5—2,5 м, дыяметрам 12—14 м. Адзін курган валападобны, мае даўжыню 70 м, шырыню 8—9 м. Каля асновы насыпу захаваліся глыбокія вузкія раўкі. Адсюль бралі грунт для насыпання кургана. У [[1924]] г. [[Лятохі, (археалагічны помнік)|2 курганы]] каля [[Вёска Лятохі|в. [[Лятохі]] даследаваў А. К. Супінскі. Выяўлены рэшткі напалавіну спаленага нябожчыка. У [[1965]] і [[1972]] гг. былі даследаваны яшчэ 3 курганы. Адзін з іх быў пусты, у другіх пад насыпам знойдзена трупаспаленне. У трэцім, падоўжаным кургане, пад насыпам было выяўлена вогнішча і ляпны гаршчок [[банцараўская культура|банцараўскай культуры]]. Гэты курган датуецца 6—8 ст|27|02|2018}}<ref name="Rusiecki"/>{{няма ў крыніцы|27|02|2018}}.

Паводле падання з [[Віцебскі летапіс|Віцебскага летапісу]], заснаваны [[Вольга, (княгіня Кіеўская)|вялікай княгіняй Вольгай]] у [[974]] годзе, але Вольга памерла 11.7. ліпеня 969 года. Калі заснаванне Віцебска звязана з дзейнасцю Вольгі, то паводле [[Аповесць мінулых часоў|«Аповесці мінулых часоў»]] у [[947]] годзе Вольга наведвала міжрэчча [[Рака Заходняя Дзвіна|Заходняй Дзвіны]] і [[Рака Дняпро|Дняпра]] і заснавала тут [[пагост,Пагост (тып паселішча)|пагосты]] для збору даніны, у т.л. на рэках Мста і Луга, магчыма тады быў заснаваны пагост і на Віцьбе — Віцебск. Гэта не выключана, бо заснаванне пагостаў Вольгай было яе агульнадзяржаўнай праграмай пасля забойства яе мужа Ігара падчас збору празмернай даніны з драўлян, а віцебскае месца знаходзілася на важнейшых гандлёвых шляхах, што было ўдалым месцам для збору як даніны з тутэйшых плямёнаў, так і мытаў. Магчыма, складальнік [[Віцебскі летапіс|Віцебскага летапісу]] пераблытаў лічбы, перапісваючы з больш ранняй крыніцы і атрымаў [[974]] замест [[947]], магчыма блытаніну ўнеслі яшчэ да яго ранейшыя перапісчыкі, але і магчыма, што гэта проста неверагоднае паданне. Сустракаюцца варыянты падання, дзе заснаванне Віцебска адносяць да [[914]] г.)<ref name="Šyšanaŭ"/>.

Упершыню згадваецца ў [[1021]] годзе, калі разам з Усвятам быў перададзены вялікім князем кіеўскім [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраславам Уладзіміравічам]] полацкаму князю [[Брачыслаў Ізяславіч|Брачыславу Ізяславічу]] пры заключэнні міру. [[Горад]] атрымаў назву ад ракі Віцьбы, на беразе якой узнік. З [[1101]] года — цэнтр [[Віцебскае княства|Віцебскага княства]], першы князь [[Святаслаў Усяславіч]], пазней горадам і княствам валодалі яго нашчадкі Васількавічы. У 12—13 ст. цэнтр на [[Гандаль|гандлёвым]] шляху па Заходняй Дзвіне. З [[1321]] года ў складзе [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], адзін з сыноў вялікага князя [[Гедзімін]]а [[Альгерд]] ажаніўся ([[1318]]) з адзінай дачкой апошняга віцебскага князя [[Марыя Віцебская|Марыяй]], а пасля смерці цесця ([[1321]]) сам стаў віцебскім князем. Да [[1351]] года у Віцебску пабудаваныя каменныя Верхні і Ніжні замкі, княжацкі палац. У 15—16 ст. — буйны [[Гандаль|гандлёвы]] і рамесны цэнтр; у [[1441]] годзе названы ў ліку 15 найбуйнейшых гарадоў [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]]. У пач. 16 ст. — цэнтр [[Віцебскае ваяводства|Віцебскага ваяводства]]. У выніку [[Вайна|войнаў]] 16—18 ст. неаднаразова спалены і зруйнавы. У [[1597]] горад атрымаў [[магдэбургскае права]] і [[герб]]. Пасля [[Віцебскае паўстанне, 1623|Віцебскага паўстання]] ([[1623]]) пазбаўлены магдэбургскага права (адноўлена ў [[1644]]) і іншых прывілеяў. У 14—18 ст. у Віцебску пры [[Праваслаўе|праваслаўных]], [[Каталіцызм|каталіцкіх]] і [[Пратэстантызм|пратэстанцкіх]] храмах і [[манастыр]]ах дзейнічалі школы. У 2-й пал. 18 ст. стаў 2-ім па велічыні (пасля [[Магілёў|Магілёва]]) горадам на тэрыторыі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]]. З [[1772]] года у складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], [[1772]]—[[1777]] цэнтр Віцебскай правінцыі, з [[1796]] года цэнтр [[Беларуская губерня|Беларускай]], з [[1802]] — [[Віцебская губерня|Віцебскай губерні]]. У [[1781]] годзе зацверджаны новы [[герб]] Віцебска з [[Пагоня|«Пагоняй»]]. У 19 ст. паскорылася развіццё рамяства. У 1825 г. у ім 16,9 тыс. жыхароў. Тут працавалі 10 прадпрыемстваў, 135 крам, 8 корчмаў, 150 шынкоў, 6 навучальных устаноў. 24 царквы ўпрыгожвалі горад купаламі. У 1826 г. створана Беларускае вольнае эканамічнае таварыства<ref name="Varonič"/>, у 1834 г. — Віцебскае таварыства ўрачоў. Адчынена настаўніцкая семінарыя. У 1838 г. пачала выдавацца газета «[[Віцебскія губернскія ведамасці (1838)|Витебские губернские ведомости]]». У 1845 г. адкрыўся гарадскі тэатр, у 1845—1847 гг. тут з'явіўсяз’явіўся [[Віцебскі балет Піёна|балет Піёна]], а з канца 19 ст. пры тэатры дзейнічаў прафесійны сімфанічны аркестр. Віцэ-губернатарам Віцебска ў 1853—1854 гг. быў рускі пісьменнік [[Іван Іванавіч Лажэчнікаў|І. Лажэчнікаў]].

[[File:Витебская мещанка 1844.jpg|thumb|left|100px|Віцебская мяшчанка (1844).]]

У [[1866]] праз Віцебск пракладзена [[Рыга-Арлоўская чыгунка]], пазней чыгуначныя лініі злучылі горад з [[Горад Масква|Масквой]], [[Брэст]]ам, [[Горад Санкт-Пецярбург|Пецярбургам]] і [[Кіеў|Кіевам]]. У [[1898]] годзе у Віцебску пушчаны першы ў Беларусі трамвай<ref name="vt"/> (гл.: [[Віцебскі трамвай]]). У 1913 г. у Віцебску 109 тыс. жыхароў. Гэта — адзін з самых значных прамысловых цэнтраў. У ім дзейнічала 45 фабрык і заводаў. Усяго ў прамысловасці ў той час было занята каля 8 тыс. чалавек, у т.л. 40 % у тэкстыльнай і каля 20 % у металаапрацоўчай галінах<ref name="Paliatajeva"/>. Працавалі першы на Беларусі настаўніцкі інстытут, які быў адкрыты ў 1910 г., рэальнае вучылішча. У 1911 г. адкрылася Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута.

У 50-6050—60-ыя гады ўладамі ў горадзе метадычна былі знішчаны шэраг старажытных храмаў Віцебска ([[Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Віцебск)|Касцёл Найсвяцейшай Тройцы]], [[Касцёл Святога Антонія Падуанскага (Віцебск)|Касцёл Святога Антонія Падуанскага]], [[Дабравешчанская царква (Віцебск)|Дабравешчанская царква]], [[Касцёл Святога Іосіфа і калегіум езуітаў (Віцебск)|Касцёл Святога Іосіфа і калегіум езуітаў]], [[Свята-Васкрасенская (Заручаўская) царква (Віцебск)|Свята-Васкрасенская (Заручаўская) царква]]).

З 27 ліпеня 1990 года Віцебск у складзе незалежнай Рэспублікі Беларусь. У 1999 годзе створана свабодная эканамічная зона «Віцебск». У горадзе пабудаваны [[Віцебскі лядовы палац спорту|Лядовы палац спорту]], з'явіўсяз’явіўся характэрны комплекс пірамід гандлёва-забаўляльнага цэнтра Марка-сіці, рэканструяваны Цэнтральны стадыён і [[Летні амфітэатр (Віцебск)|Летні амфітэатр]] знакавага для горада міжнароднага фестывалю мастацтваў «[[Славянскі базарБазар у Віцебску]]», рэканструяваны чыгуначны вакзал і іншыя аб'ектыаб’екты, аднаўляюцца гістарычныя помнікі, збудаваны шэраг новых храмаў і іншых грамадскіх аб'ектаўаб’ектаў, будуюцца новыя жылыя раёны.

Выява:Viciebsk-carkva.jpg|[[Свята-Троіцкая царква на Пескаваціку(Віцебск)|Троіцкая (Чорная) царква]]

Выява:Uniate Church of Resurrection (Zaručaŭskaja) in Viciebsk.jpg|[[Свята-Васкрасенская (Заручаўская) царква, (Віцебск)|Царква Уваскрэшання Хрыстова (Заручаўская)]]

Выява:Viciebsk, Piatra i Paŭła. Віцебск, Пятра і Паўла.jpg|[[Віцебская ПетрапаўлаўскаяСвята-Петра-Паўлаўская царква (Віцебск)|Царква Свв. апп. Пятра і Паўла]]

Выява:St. Anthony Catholic Church in Viciebsk.jpg|[[Касцёл Святога Антонія, Падуанскага (Віцебск)|Касцёл Св. Антонія]]

Тэрыторыя горада размешчана на ўзгорыстай мясцовасці на заходніх адгор'яхадгор’ях [[Віцебскае ўзвышша|Віцебскага ўзвышша]], прарэзанага ярамі, глыбіня якіх 10-1210—12, месцамі да 40 м. Заходняя Дзвіна працякае ў межах горада ў выглядзе падковы з паўночнага захаду на паўднёвы захад па даліне, якая глыбока ўразаецца і дзеліцца на левабярэжную ўзгорыстую, з глыбокімі ярамі частку і правабярэжную — з больш роўным рэльефам. Максімальныя ваганні вышынь у межах горада каля 80 м, найбольш характэрныя да 20 м. Абсалютная вышыня ад 125 м над узроўнем мора (урэз Заходняй Дзвіны ў месцы сутокі з Лучосай), да 204 м (на ўсходняй ускраіне горада). У рэльефе горада і наваколля выдзяляюцца глыбока ўрэзаныя даліны Заходняй Дзвіны, Віцьбы, Лучосы. У заходняй частцы горада на адносна плоскім рэльефе правабярэжжа вылучаецца [[Юр'еваЮр’ева горка]] з абсалютнай вышынёй больш за 175 м<ref name="Viciebsk"/>.

У наваколлях Віцебска знаходзіцца самае буйное ў Беларусі месцазнаходжанне [[даламіт]]у Руба (распрацоўваецца [[Даламіт, (прадпрыемства)|вытворчым аб'яднаннемаб’яднаннем «Даламіт»).]] Маюцца значныя запасы [[гліна|глін]] і суглінкаў (больш за 42 млн м³); найбольш буйных пяскоў, пяскоў і пясчана-гравійнага матэрыялу (9 млн м³); найбольш буйныя: Журжаўскае 2-е радовішча глін, Кальцовае радовішча глін (распрацоўваецца вытворчым аб'яднаннемаб’яднаннем «Кераміка»), Асецкае радовішча глін, Пушчанскае радовішча глін; Максюткаўскае радовішча пясчана-гравійнага матэрыялу, Астроўскае радовішча пяскоў<ref name="Vysocki"/>.

{{няма АК 2|<!--Тэрыторыя горада размешчана ў межах Аршанскага ваданапорнага басейна. Ваданосныя гарызонты адносяцца да карбанатнай тоўшчы франскага яруса верхняга [[дэвон]]у. Для водазабеспячэння горада выкарыстоўваюцца артэзіянскія крыніцы, якія валодаюць вялікімі запасамі пітной вады. Вада прэсная (мінералізацыя 0,1 — 0,5 г/л), але змяшчае павялічаную колькасць жалеза і солей кальцыю, што прыдае ёй жорсткасць. Для паляпшэння смакавых і іншых якасцей праводзіцца абезжалезванне вады.-->

У межах горада і яго наваколлі працякае [[Заходняя Дзвіна]] і яе прытокі [[Лужаснянка]] і [[Рака Шэвінка|Шэвінка]] (правыя), [[Віцьба]] і [[Лучоса]] (левыя, упадаюць у межах горада). Гушчыня рачной сеткі складае 0,45 км./км². Па воднаму рэжыму рэкі адносяцца да раўнінных з перавагай снегавога жыўлення, маюць невялікія схілы (каля 1,2 %) і хуткасці цячэння.

Заходняя Дзвіна, якая працякае па глыбока ўрэзанай даліне, перасякае горад шырокай дугой. У цэнтральнай частцы горада рака цячэ з поўначы на поўдзень. Шырыня Заходняй Дзвіны ў межах горада горада 110—150 м, шырыня даліны — 200—300 м, схілы крутыя, якія прарэзаны крутымі ярамі.{{няма ў крыніцы|28|02|2018}}

У Віцебску, яго парках, скверах, у поймах Заходняй Дзвіны, Віцьбы, Лучосы сустракаецца 27 відаў [[сысуныМлекакормячыя|млекакормячых]], каля 100 відаў [[птушкі|птушак]] і 10 відаў [[земнаводныя|земнаводных]], 4 віды [[паўзуны|паўзуноў]], [[насякомыя|насякомых]], [[ракападобныя|ракападобных]].

Найбольш разнастайны састаў птушак: [[дамавы верабей|верабей]], [[шызы голуб]], [[грак]], [[Каўка]], [[чорны стрыжсвіргуль]], [[Шпак звычайны|шпак]], [[вялікая сініца]], [[гарадская ластаўка]]. У парках і скверах жывуць [[берасцянка]], [[рабіннік]], [[зелянушка]], [[мухалоўка-пярэстаўка]], [[садовая валасянка]], [[салавей]], [[пеначка-веснічка]], [[вялікі дзяцел]] і інш. У зімні час у горадзе з’яўляюцца [[амялушка]], [[чыж]], [[чачотка]], [[снягір]]. На ўчастках Заходняй Дзвіны, якія не замярзаюць, іншы раз зімуюць [[крыжанка]], [[лебедзь-шыпун]], [[вялікаякоўра паганкавялікая]]. На пустках сустракаюцца паўзуны — [[яшчарка жвавая]], [[вуж звычайны]], у [[поймаАбалона (геаграфія)|поймах]]х рэк, ручаёў, старых [[кар'еркар’ер]]ах земнаводныя — [[жабы]], [[рапухі]], [[жарлянка чырванабрухая]] і інш<ref name="Prudnikava"/>.

З жывёл, якія ахоўваюцца і занесены ў [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь]], у зялёнай зоне горада сустракаюцца [[беркут]], [[дзербнік]], [[пугач]], [[звычайны зімародак]], [[шэрыгрычун саракушвялікі]]; матылькі — [[Бражнік мёртвая галава|мёртвая галава]], [[блакітная ордэнская стужка]], [[чорны апалон]], [[махаон]], [[жаўтушка тарфянікавая]], [[пераліўніца вялікая]], адмірал; асобныя віды [[Чмялі|чмялёў]]; у Заходняй Дзвіне — [[сом]] і [[рыбец]]; у Лучосе, Віцьбе і інш. прытоках Заходняй Дзвіны — [[рак шыракапальцы]]<ref name="BSB"/>.

[[Файл:Frunze-park-vitebsk.JPG|thumb|[[Парк культуры і адпачынку імя Фрунзэ (Віцебск)|Парк культуры і адпачынку імя Фрунзэ]].]]

У горадзе маецца ([[2010]]) 7 [[парк]]аў (103,8 [[Гектар|га]]), 35 [[сквер]]аў (40,7 га), 2 [[бульвар]]ы (2,9 га), 15 азелянёных тэрыторый грамадскіх цэнтраў (11,8 га)<ref name="Экбюл2010"/>, добраўпарадкаваныя азелянёныя тэрыторыі ўздоўж р. [[Заходняя Дзвіна]]<ref name="Кравчук"/>, а таксама гарадскія лясы, лесапаркі і іншыя азелянённыя тэрыторыі (332,0 га)<ref name="Экбюл2010">[http://www.minpriroda.gov.by/uploads/files/000632_410797_10.doc Экалагічны бюлетэнь за 2010 год. Глава 10. Зялёныя насаджэнні і прыродныя экасістэмы ў гарадах]</ref>.

[[Віцебскі заапарк|Віцебскі заалагічны парк]] заснаваны ў 1992 годзе. Старая частка заапарка (1,3 га) размешчана ў самым цэнтры горада. З [[2010]] года вядзецца будаўніцтва новага заапарка (87 га) ў лесапарку на ўсходняй ускраіне горада ў мікрараёне [[Білева]]<ref name="gov">[http://www.vitebsk.gov.by/ru/new_url_639385612-ru/ Витебский зоологический парк]</ref><ref name="vitebskЗоа">[https://news.vitebsk.cc/2013/04/14/zoopark-na-trasse-voskresnyiy-fotoreportazh-nnv/ Зоопарк на трассе: воскресный фоторепортаж «ННВ»]</ref>. У заапарку ўтрымліваецца 71 [[Від,Біялагічны біялогіявід|від]] жывёл, 6 з якіх занесены ў [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь]]. Агульная колькасць жывёл — 231 асобіна<ref name="gov"/>.

[[Файл:Jurjeva Hill in Viciebsk - panoramio.jpg|міні|злева|400пкс|[[Юр’ева Горка (лесапарк)горка|Лесапарк «Юр’ева Горка»]].]]

[[Файл:Karatkievič Park in Viciebsk (with sofa back leaned to the tree -) - panoramio.jpg|thumb|[[Парк Партызанскай славы імя Міная Шмырова]].]]

Электронная прамысловасць прадстаўлена [[Віцязь, (прадпрыемства)|ААТ «Віцязь»]], якое выпускае тэлевізары, [[Маналіт, (прадпрыемства)|ААТ "«ВЗРД «Маналіт„Маналіт“»]], якое выпускае радыёдэталі, [[Электравымяральнік, (прадпрыемства)|ААТ «Віцебскі прыборабудаўнічы завод»]], РУВП "«Завод «Эвістар„Эвістар“» і інш.

На лёгкую прамысловасць працуюць [[КІМ, (прадпрыемства)|Віцебскае панчошна-трыкатажнае прадпрыемства імя «КІМ»]], РУП «Вітэкс», РУП "«Фабрыка мастацкіх вырабаў «Купава„Купава“», ААТ «[[Сцяг індустрыялізацыі]]», «Чырвоны Кастрычнік», «Віцебскія дываны», [[Белвест|СТАА «Белвест»]] па вытворчасці абутку, сумеснае таварыства з абмежаванай адказнасцю «Марка» і інш.

Працуюць таксама прадпрыемствы хімічнай (Віцебскае абласное ўнітарнае прадпрыемства «Вітпласт»), харчовай (ААТ «Малако», «Віцебскі мясакамбінат», «Маслаэкстракцыйны завод», унітарнае вытворчае прадпрыемства "«Віцебскі кандытарскі камбінат «Віцьба„Віцьба“» і інш.), дрэваапрацоўчай і будматэрыялаў («Віцебскдрэў», «[[Віцебскмэбля]]», «Завод зборнага жалезабетону № 3» і інш.) галін прамысловасці.

3 малых і сярэдніх прадпрыемстваў горада найбольш паспяхова працуюць: «Марка» і «Ірвіт» (вытворчасць абутку), АТ «Рагнеда» (вытворчасць трыкатажу), АТ «Дзвіна» (пашыў вопраткі), ЗАТ «Факел» (вытворчасць вогнетушыцеляў), БелСофт, БелФорт (продаж і абслугоўванне камп'ютарнайкамп’ютарнай і аргтэхнікі) і іншыя прадпрыемствы. У малым і сярэднім бізнесе занята каля 35 тыс. чалавек ці звыш 9 % агульнай колькасці жыхароў горада.

Паслугі [[Пошта|паштовай]] сувязі ў Віцебску аказваюць 29 паштовых аддзяленняў і 6 паштовых кіёскаў, якія ўваходзяць у структуру Рэспубліканскага ўнітарнага прадпрыемства паштовай сувязі «Віцебскаблпошта». Усе паштовыя аддзяленні забяспечаны камп'ютарнайкамп’ютарнай тэхнікай, прапаноўваюць шырокі спектр прадуктаў і паслуг насельніцтву не толькі ў аддзяленнях сувязі, але і на даму. Увесь час укараняюць новыя паслугі (абслугоўванне банкаўскіх пластыкавых картак, аплата паслуг мабільнай сувязі, электронныя паслугі сувязі).

Гарадская [[тэлефон]]ная сетка налічвае 8 буйных АТС і 14 падстанцый ёмістасцю 125 тыс. нумароў. Абаненты маюць выхад на аўтаматычную міжгароднюю сетку, могуць падключыцца да сеткі Інтэрнэт, карыстацца паслугамі даведачна-інфармацыйнай службы па телефоне. У горадзе працуе 15 пунктаў калектыўнага карыстання УП «Віцебскаблтэлекам», дзе кліентам прадастаўляецца ўвесь спектр паслуг, у тым ліку Інтэрнэта. Паслугі сотавай сувязі ў Віцебску прапануюць усе беларускія аператары — [[VelcomВэлком]], Diallog, [[БелСел]], [[Мабільныя ТэлеСістэмы, (Беларусь)|МТС]].

У межах горада размешчана свабодная эканамічная зона «Віцебск». Яе вытворчая тэрыторыя забяспечана ўсімі інжынернымі камунікацыямі, уключаючы пад'язныяпад’язныя аўтамабільныя і чыгуначныя шляхі. Будынкі, збудаванні і зямельныя ўчасткі здаюцца рэзідэнтам на ўмовах доўгатэрміновай арэнды. Сумесна з адміністрацыяй СЭЗ «Віцебск» праводзіцца работа па прыцягненні новых рэзідэнтаў.

Сярэдняя колькасць удзельнікаў знешнегандлёвых аперацый у горадзе больш за 500, з іх каля 45 — буйныя прамысловыя прадпрыемствы. Суб'ектыСуб’екты гаспадарання ажыццяўляюць знешнеэканамічныя сувязі з 40 дзяржавамі свету. Экспартныя пастаўкі ідуць на рынкі больш 30 краін бліжняга і далёкага замежжа. Асноўнымі гандлёвымі партнёрамі з'яўляюццаз’яўляюцца Расійская Федэрацыя, Германія, Польшча, Латвія, Літва, Украіна і Малдова<ref name="pravo"/>.

За 5 км на ўсход праходзіць [[магістраль]] {{таблічка-by|М|8}}{{таблічка-eu|95}}. У самім горадзе знаходзіцца скрыжаванне наступных аўтамабільных дарог: [[магістраль]] {{таблічка-by|М|3}} ([[Мінск]] — Віцебск), дарогі: {{таблічка-by|Р|20}} (Віцебск — [[Полацк]] — пункт пропуску [[Бігосава]] ([[Беларуска-латвійская граніца|мяжа]] [[Латвія|Латвіі]])), {{таблічка-by|Р|21}} (Віцебск — [[Лёзна]] — [[вёска Завольша (вёска)|Завольша]]), {{таблічка-by|Р|25}} (Віцебск — [[Сянно]] — [[Талачын]]), {{таблічка-by|Р|87}} (Віцебск — [[Орша]]), {{таблічка-by|Р|112}} (Віцебск — [[ГарадскіСураж пасёлак(Віцебскі Суражраён)|Сураж]] — [[вёска Стайкі, (Віцебскі раён)|Стайкі]]), {{таблічка-by|Р|115}} (Віцебск — [[Гарадок]]). У наш час вядзецца будова заходняга ўчастка аб'язнойаб’язной кальцавой аўтамабільнай дарогі.

[[Выява:Vokzal v Vitebske posle rekonstrukcii.jpg|thumb|200px|Віцебскі вакзал пасля рэканструкцыі.]]

Віцебск з'яўляеццаз’яўляецца чыгуначным вузлом на [[Смаленск]], [[Санкт-Пецярбург]], [[Гомель]], [[Полацк]]. Чыгуначны вакзал абслугоўвае пасажыраў як далёкага, так і прыгараднага напрамкаў. У [[2010]] годзе завяршылася рэканструкцыя будынка чыгуначнага вакзала і Прывакзальнай плошчы.

[[File:Yury Pen - Portrait of Marc Chagall.jpg|thumb|[[Іегуда Пэн]]. Партрэт [[Марк Шагал|Марка Шагала]] (1914).]]

У 1919—1923 гг. працавала створаная па ініцыятыве [[Марк Шагал|Марка Шагала]] народная мастацкая школа «новага рэвалюцыйнага ўзору», у якой выкладалі [[Мсціслаў Валяр’янавіч Дабужынскі|Мсціслаў Дабужынскі]], [[Іегуда Пэн|Юдэль Пэн]], [[Казімір Севярынавіч Малевіч|Казімір Малевіч]], Роберт Фальк, [[Абрам Маркавіч Бразер|Абрам Бразер]], [[Саламон Барысавіч Юдовін|Саламон Юдовін]] і інш. У 1919—1921 гг. пры школе існаваў музей сучаснага мастацтва, створаны па ініцыятыве Марка Шагала. Фонд складаўся з 120 твораў [[АвангардызмАвангард|авангардысцкага]] характару. У 1925 г. частка работ перададзена ў Віцебскі абласны краязнаўчы музей. У хуткім часе школа ператварылася ў вышэйшыя мастацка-практычныя майстэрні, пазней — у мастацка-практычны інстытут (існаваў да 1922 г.), з 1923 г. — [[Віцебскае народнае мастацкае вучылішча]], пры якім у 1927 г. створана аб'яднаннеаб’яднанне моладзі Асацыяцыі мастакоў рэвалюцыі (кіраўнік [[Павел Нічыпаравіч Гаўрыленка|Павел Гаўрыленка]]). Аб'яднаннеАб’яднанне ў 1928—1930 гг. наладжвала ў горадзе мастацкія выстаўкі.

У 1920—1923 гг. дзейнічала арганізацыя «Сцвярджальнікі новага мастацтва», якая мела на мэце замяніць выяўленчае мастацтва абстрактнымі формамі вытворча-мастацкага канструявання. У 1920 выйшлі кнігі Малевіча «Бог не скінуты», «Мастацтва, царква, фабрыка», «Супрэматызм» (у апошняй аўтар выклаў тэорыю новага авангардысцкага кірунку). Выдаваліся часопісы [[МастацтваИскусство (1921часопіс)|«Мастацтва»]] (1921—1922 гг.) і «Журнал ВИТРОСТА» (Віцебскага аддзялення РОСТА, 1921 г.), плакаты Віцебскія «Окна РОСТА» (1919—1922 гг.) і інш. На іх старонках публікаваліся матэрыялы пра мастацкае жыццё горада.

Члены мастацкай секцыі таварыства пры мастацкім вучылішчы збіралі ўзоры народнага мастацтва, рабілі замалёўкі помнікаў архітэктуры і г. д. Таварыствам выдадзены брашуры «Крашаніна» (1925 г.) і «Віцебск у гравюрах [[Саламон Барысавіч Юдовін|Саламона Юдовіна]]» (1926 г.) Івана Фурмана, «Беларуская архітэктура» Міколы Каспяровіча (1925 г.). Артыкулы [[Мікалай Іванавіч Каспяровіч|Міколы Каспяровіча]], [[Мікалай Мікалаевіч Шчакаціхін|Міколы Шчакаціхіна]], Івана Гаўрыса, [[Яфім Сямёнавіч Мінін|Яфім Мініна]], Я. Васілевіча па праблемах мастацтва змяшчаліся ў зборніку «Віцебшчына» (т. 1—2, 1925— 281925—1928 гг.)<ref name="ReferenceA"/>.

12.07. ліпеня 1939 г. у Віцебску адкрыта мастацкая галерэя Ю. Пэна (экспанавалася каля 100 яго работ). Усяго ў фондах галерэі было каля 800 твораў (асноўная частка перададзена ў Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, асобныя творы — у Віцебскі абласны краязнаўчы музей).

У пачатку 1950-х г. пачала складвацца [[Віцебская школа акварэлі]].

[[File:mastatskae-zytsio-vitsebsk.jpg|thumb|left|Афіша мастацкай выстаўкі віцебскіх мастакоў (2012).]]

Сёння віцебская арганізацыя Беларускага саюза мастакоў налічвае больш за 100 чалавек, якія працуюць у розных жанрах і відах мастацтва. У асноўным — гэта выпускнікі мастацка-графічнага факультэта [[ВДУВіцебскі дзяржаўны ўніверсітэт імя П. М. Машэрава|ВДУ імя П. Машэрава]], тэхналагічнага ўніверсітэта і Беларускай акадэміі мастацтваў.

У пачатку 1990-х у горадзе працавала галерэя [[Алесь Пушкін|Алеся Пушкіна]]. У Віцебску праведзены 1-ы Міжнародны пленэр памяці М. Шагала (1994 г.), 1-ы і 2-і Міжнародныя пленэры «Малевіч. УНОВИС. Сучаснасць» (1994 г., 1996 г.). Традыцыйным стаў дзіцячы Рэпінскі пленэр.

Перыядычна адбываюцца выстаўкі твораў самадзейных мастакоў і майстроў народнага мастацтва. Створаны творчыя аб'яднанніаб’яднанні «Квадрат» (1987 г.), «УБІКУС» (1992 г.), «Віцебская акварэль» (1995 г.).

Першы музей у Віцебску быў адкрыты ў [[1868]] г. пры губернскім статыстычным камітэце. У [[1893]] г. па ініцыятыве гісторыкаў [[Еўдакім Раманавіч Раманаў|Е. Р. Раманава]] і [[Аляксей Парфенавіч Сапуноў|А. П. Сапунова]] ў архірэйскім доме заснаваны царкоўна-археалагічны музей. Неўзабаве пасля стварэння [[Віцебская губернская вучоная архіўная камісія|Віцебскай вучонай архіўнай камісіі]] (1909 г.) яе члены пачалі камплектаваць уласны музей, у аснову якога была пакладзена калекцыя статыстычнага камітэта.

У 1915 г. у Віцебск прыехаў чарцёжнік інжынернага кіраўніцтва Віленскай ваеннай акругі, калекцыянер [[Антон Рафаілавіч Брадоўскі|Антон Брадоўскі]] (1859—1928). Асабліва каштоўнай часткай яго збору з'яўляласяз’яўлялася нумізматычная калекцыя (у 1918 г. падаравана губернскаму аддзелу асветы). У 1918 г. у Віцебску створаны губернскі музей (сучасны абласны краязнаўчы музей).

* [[Віцебскі гарадскі музей воінаў-інтэрнацыяналістаў]]

[[File:litaraturny-muzey-vitsebsk.jpg|thumb|Віцебскі літаратурны музей.]]

Горад наведалі [[Аляксандр Сяргеевіч Пушкін|А. Пушкін]] (1820 г.,і 1824 г.), [[Мікалай Васільевіч Гогаль|М. Гогаль]] (1828 г.), [[Тарас Рыгоравіч Шаўчэнка|Т. Шаўчэнка]] (1843 г.,і 1847 г.), [[Іван Аляксеевіч Бунін|І. Бунін]] (1889 г.), збіраў матэрыялы для нарысаў Г. Успенскі (1890 г.).

У 1924—1928 гг. у Віцебску дзейнічала акруговае аддзяленне літаратурнага аб'яднанняаб’яднання «[[Маладняк (літаратурнае аб’яднанне)|Маладняк]]». Частымі гасцямі Віцебска былі [[Янка Купала|Я. Купала]], [[Якуб Колас|Я Колас]], [[Кузьма Чорны|К. Чорны]], іх п'есып’есы ставіліся на сцэне Віцебскага тэатра.

У горадзе жывуць і працуюць пісьменнікі [[ПятроПётр Аляксандравіч Ламан|П. Ламан]], [[Уладзімір Антонавіч Папковіч|У. Папковіч]], [[Алег Уладзіміравіч Салтук|А. Салтук]], [[Давід Рыгоравіч Сімановіч|Д. Сімановіч]], [[Вольга Іванаўна Русілка|В. Русілка]], [[Сяргей Васілевіч Рублеўскі|С. Рублеўскі]], [[Франц Іванавіч Сіўко|Ф. Сіўко]] і інш<ref name="BE-2">[Літаратурнае жыццё] // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. — Мн., 1997. — Т. 4. — С. 211.</ref>.

[[File:Віцебск. 38.JPG|thumb|Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа.]]

[[File:Витебск. Летний Амфитеатр.jpg|thumb|Летні амфітэатр — асноўная пляцоўка «Славянскага Базару».]]

Акрамя [[Славянскі Базар у Віцебску|«Славянскага базару»]] Віцебск з'яўляеццаз’яўляецца радзімай многіх міжнародных культурных праектаў. Гэта і міжнародны фестываль сучаснай харэаграфіі, міжнародны фестываль «Пурымшпіль у Віцебску», міжнародны фестываль аўтарскай песні «Віцебскі лістапад», міжнародны конкурс мадэльераў і манекеншчыц агенцтваў мадэляў Рэспублікі Беларусь «Белая амфара». «Адраджэнне вялікіх традыцый», — пад такім дэвізам праходзіць традыцыйны міжнародны музычны фестываль імя І. І. Салярцінскага.

Выдаецца [[Ідыёт, (часопіс)|часопіс «Ідыёт»]].

[[File:VDU-1.JPG|thumb|Адзін з карпусоў Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта.]]

У [[XIV стагоддзе|XIV]]—[[XVIII стагоддзе|XVIII]] ст. пры праваслаўных, каталіцкіх і пратэстанцкіх храмах і манастырах існавалі школы, езуіцкі і піярскі ([[1775]] г.) калегіумы, дзейнічалі праваслаўныя брацтвы, базыльянскія школы і інш. У 2-й палове [[XVI стагоддзе|XVI]] ст. кальвіністамі было заснавана вучылішча. З [[1641]] да [[1820]] гг. дзейнічаў [[Касцёл Святога Іосіфа і калегіум езуітаў (Віцебск)|Віцебскі езуіцкі калегіум]]<ref name="EHB-1"/>. Пры ім быў [[Віцебскі школьны тэатр]].

У канцы [[XVIII стагоддзе|XVIII]]—пачатку [[XIX стагоддзе|XIX]] стст. рымска-каталіцкія ордэны адкрывалі жаночыя школы і пансіянаты. Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі ў канцы [[XVIII стагоддзе|XVIII]] ст. у Віцебску былі адкрыты рускія школы, вучылішчы, гімназіі. Першая руская школа адкрыта ў канцы 1770-х г. (у [[1784]] г. у ёй навучалася 76 дзяцей). Першая [[Віцебская мужчынская гімназія|мужчынская гімназія]] адкрыта ў [[1808]] г.<ref name="EHB-2">Віцебская мужчынская гімназія // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: Б. І. Сачанка [і інш.]. — Мн., 1994. — Т. 2. — С. 326.</ref>, у [[1834]] г. — [[Віцебская настаўніцкая семінарыя]], у [[1870]] г. — [[Марыінская жаночая гімназія (Віцебск)|Віцебская Марыінская жаночая гімназія]]<ref name="EHB-3"/>. Медыцынскіх работнікаў сярэдняй кваліфікацыі рыхтавала з [[1872]] г. Віцебская фельчарская школа. У [[1890]] г. адкрыта духоўная семінарыя, а ў 1902 г. — епархіяльнае жаночае вучылішча. У [[1891]] г. у Віцебску 22 навучальныя ўстановы, у якіх займалася каля 3500 навучэнцаў, у т.л. павятовыя вучылішчы: двухкласнае (145 навучэнцаў) і аднакласнае (148 навучэнцаў), прыходскае (60 навучэннаў); 5 бібліятэк, чытальня. У [[1905]] г. адкрыта таксама жаночая аляксееўская, у [[1906]] г. — прыватная мужчынская гімназія Неруша.

У 1906-19131906—1913 гг. існавала прыватная Віцебская фельчарска-акушэрская школа. У 1910 г. адкрыты першы на Беларусі настаўніцкі інстытут, пераўтвораны ў 1918 г. у педагагічны інстытут, Віцебскае рэальнае вучылішча. У 1911 г. створана Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута. У 1913 г. дзейнічала [[Адукацыя, (таварыства)|таварыства «Адукацыя»]]. У 1920 г. заснаваны механіка-будаўнічы тэхнікум, у 1921 г. — вышэйшы сельскагаспадарчы тэхнікум (з 1924 г. ветэрынарны інстытут), мастацкае вучылішча. З 1921 па 1924 год працавала [[Беларуская секцыя пры Віцебскім губернскім аддзеле народнай асветы]].

Сістэма дашкольнага выхавання і агульнай сярэдняй адукацыі горада складаецца з 98 дашкольных устаноў (у тым ліку 3-х цэнтраў развіцця дзіцяці), 42 агульнаадукацыйных школ, ліцэя, 9 гімназій, 3 школ-інтэрнатаў для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця. Дзейнічае абласное аб'яднаннеаб’яднанне пазашкольнай работы.

У горадзе 12 каледжаў, 11 сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў, у т. л. [[Віцебскі дзяржаўны станкаінструментальны каледж|Віцебскі станкаінструментальны тэхнікум]], [[Віцебскі дзяржаўны політэхнічны каледж]], Віцебскі індустрыяльна-педагагічны тэхнікум, [[Віцебскі дзяржаўны тэхналагічны каледж|Віцебскі індустрыяльна-тэхналагічны тэхнікум]], [[Віцебскі філіял ВышэйшагаБеларускай дзяржаўнай каледжаакадэміі сувязі]].

* [[Віцебскі дзяржаўны ўніверсітэт імя П. М. Машэрава]]

[[File:Bundesarchiv Bild 183-L0830-0217, XX. Olympiade, DDR-Turnerinnen, Karin Janz, Silbermedaille.jpg|thumb|left|Тамара Лазаковіч (справа).]]

У Віцебску жыў першы ў Беларусі майстар спорту СССР па [[шахматы|шахматах]] [[Уладзіслаў Іванавіч Сіліч]]. Горад даў свету чэмпіёнаў і прызёраў Алімпійскіх гульняў, Еўропы такіх як: [[Рамуальд Іосіфавіч Клім|Рамуальд Клім]] (молат), [[Ларыса Леанідаўна Петрык|Ларыса Петрык]] і [[Тамара Васілеўна Лазаковіч|Тамара Лазаковіч]] (выхаванцы заслужанага трэнера СССР [[Вікенцій Дзмітрыевіч Дзмітрыеў|Вікенція Дзмітрыевіча Дзмітрыева]]), Аляксандр Туміловіч, Юрый Балабанаў, Таццяна Аржанікава, Аляксей Сінкевіч (спартыўная гімнастыка), [[Вячаслаў Яўгенавіч Яноўскі|Вячаслаў Яноўскі]] і [[Сяргей Пятровіч Ляховіч|Сяргей Ляховіч]] ([[бокс]]), [[Ігар Уладзіміравіч Каныгін|Ігар Каныгін]] (барацьба), [[Таццяна Міхайлаўна Івінская|Таццяна Івінская]] ([[баскетбол]]), Іван Лапшын і Аляксандр Каваленка (патройны скачок), Аляксандр Паташоў (спартыўная хадзьба), Віктар Куранцоў і Мікалай Кастылёў ([[цяжкая атлетыка]]), Ігар Сумнікаў і [[Зінаіда Уладзіміраўна Стагурская|Зінаіда Стагурская]] (веласпорт), Таццяна Палюх, Лілія Іванова, Галіна Лебедзева, Дзмітрый Паляруш, Яўген Бяляеў, Мікалай Казак (батут), [[Вадзім Леанідавіч Сашурын|Вадзім Сашурын]], [[Аляксей Пятровіч Айдараў|Аляксей Айдараў]], [[Пётр Анатольевіч Івашка|Пётр Івашка]] (біятлон). Паспяхова выступалі на алімпійскіх арэнах А. Паташоў (хадзьба), У. Котаў (марафон), Т. Шляхто (скачкі ў вышыню), Т. Мцута (бег на 400 м з бар'ерамібар’ерамі), Л. Караткевіч (кіданне дыска). Дванаццаці віцяблянам прысвоена званне «Заслужаны майстар спорту СССР».

{{main|Віцебская і Аршанская епархія|Віцебская дыяцэзія|Спіс храмаў Віцебска}}

У [[2009]] г. Віцебск наведаў Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі [[Кірыл, (Патрыярх Маскоўскі)|Кірыл]]<ref name="Miadzviedzieva"/>.

[[1838]] год стаў годам нараджэння першай віцебскай газеты — «[[Віцебскія губернскія ведамасці (1838)|Віцебскія губернскія ведамасці]]», якая выдавалася да 1918 года. У ёй былі афіцыйны і неафіцыйны аддзелы. Прычым апошні набыў статус самастойнай газеты і ў далейшым, пачынаючы з 1901 года, выдаваўся асобна. У ім асвятляліся мясцовае жыццё, падзеі за мяжой, друкаваліся матэрыялы па пытаннях эканомікі, культуры, народнай асветы.

Прыкметнай з'явайз’явай у другой палове XIX стагоддзя стала выданне «[[Полацкія епархіяльныя ведамасці|Полацкіх епархіяльных ведамасцей]]» (Віцебск, 1874—1916 гг.). Буржуазны грамадска-палітычны друк прадстаўлялі газеты «[[Віцебскі лісток]]» (1898—1899 гг.) і «Віцебскае жыццё» (1906 г.).

У 1919—1923 гг. выходзіў часопіс «Камуністычная праца», які з'яўляўсяз’яўляўся органам губернскага камітэта РКБ(б) і губпрафсаюза, а ў 1920—1921 гг. выдаваўся часопіс «Голас працы», заснавальнікам якога стаў губсавет прафсаюзаў.

У 1924—1927 гг. з'явіласяз’явілася першае выданне для вясковых жыхароў — «Віцебская сялянская газета».

У часы гітлераўскай акупацыі выходзіла газета «[[Беларускае слова (1941)|Беларускае слова]]». У снежні 1990 года з'явіўсяз’явіўся першы нумар абласной газеты «[[Народнае слова]]», а ў сакавіку 1991 года пачала выходзіць газета Віцебскага гарвыканкама і гарадскога Савета дэтутатаў «Віцьбічы». Выходзілі таксама незалежныя газеты «Выбар» і «[[Витебский Курьер|Віцебскі кур'еркур’ер]]» (зачынены).<ref name="BE-3"/>.

Шэраг газет з'яўляюццаз’яўляюцца ведамаснымі. Гэта «02» (УУС), «Наша жизнь» (газета ВДУ імя П. М. Машэрава — зараз «Мы і час»), «Медвузовец» (ВДМУ) і інш.

Буйнейшым аператарам кабельнага тэлебачання з'яўляеццаз’яўляецца ААТ "«Тэхна-гандлевы цэнтр «Гарант„Гарант“» (г. Віцебск).

{{main|Адміністрацыйны падзелРаёны Віцебска}}

[[Выява:Vitebsk map.gif|thumb|150px|Карта Віцебска.]]

* [[вуліцаВуліца Кірава, (Віцебск)|Вуліца Кірава]], [[вуліцаВуліца Леніна, (Віцебск)|вуліца Леніна]], [[Замкавая вуліца Замкавая, (Віцебск)|вуліца Замкавая]], [[вуліцаВуліца Камісара Крылова, (Віцебск)|вуліца Камісара Крылова]], [[вуліцаВуліца Дзімітрава, (Віцебск)|вуліца Дзімітрава]], [[Кастрычніцкая вуліца Кастрычніцкая, (Віцебск)|вуліца Кастрычніцкая]], [[Вуліца Камуністычная, (Віцебск)|Вуліца Камуністычная]], [[вуліцаВуліца Энгельса, (Віцебск)|вуліца Энгельса]].

* [[Плошча Перамогі, (Віцебск)|Плошча Перамогі]], [[Прывакзальная плошча, (Віцебск)|Прывакзальная плошча]].

У Віцебску 11 мастоў, сярод іх: [[Кіраўскі мост]], [[Пушкінскі мост, (Віцебск)|Пушкінскі мост]], [[Кастрычніцкі мост]], [[мост Блахіна]], [[Юбілейны мост]], [[мост Тысячагоддзя]], [[мост Баўмана]], [[мост Шмырова]].

Першаасновай горада было гарадзішча (Замкавая гара) на высокім узгорку, вакол якога ў [[IX стагоддзе|IX]] — пачатку [[X стагоддзе|X ст.]] ўзніклі тры паселішчы. У [[X стагоддзе|X]]—[[XIII стагоддзе|XIII]] стст. горад фармаваўся паводле прынцыпаў старажытнага горадабудаўніцтва: уяўляў сабой умацаваны [[віцебскіВіцебскія замакзамкі|замак]] ([[дзядзінец]]), да якога далучаўся [[Вакольны горад (Віцебск)|навакольны горад]] ([[пасад]]). У [[XII стагоддзе|XII ст.]] цэнтр Віцебскага княства. Са збудаванняў таго часу вядомы [[гасціны двор (Віцебск)|гасціны двор]], [[Дабравешчанская царква (Віцебск)|Дабравешчанская царква]]. У 2-й палове [[XIII стагоддзе|XIII]] — пачатку [[XIV стагоддзе|XIV]] стст. планіровачная структура складалася з двух умацаваных замкаў: [[Верхні замак (Віцебск)|Верхні]] (былы дзядзінец) і [[Ніжні замак (Віцебск)|Ніжні]] (былы пасад), да якіх далучаліся неўмацаваныя слабоды — [[Узгорская слабада|Узгорская]] (поўнач), [[Заручаўская слабада|Заручаўская]] (поўдзень), [[Задунаўская слабада|Задунаўская]] (усход), [[Задзвінская слабада|Задзвінская]] (захад). У пачатку [[XVI стагоддзе|XVI ст.]] Узгорская слабада была абкружаная драўлянымі [[сцяна|сценамі]], пераўтварылася ў трэці замак — [[Узгорскі замак (Віцебск)|Узгорскі]]. Кожны замак меў замкнёную планіровачную структуру са сваім кампазіцыйным цэнтрам, усе тры замкі былі цесна звязаныя паміж сабой. Уяўленне аб планіроўцы і забудове гораду дае унікальны графічны дакумент — [[Чарцёж места Віцебска 1664 года|«Чарцёж»]] [[1664]] года. Сярод будынкаў [[XVII стагоддзе|XVII ст.]] вядомы гасціны двор, [[Святадухаўская царква (Віцебск)|Святадухаўская царква]], [[Міхайлаўская царква (Віцебск)|Міхайлаўская царква]], [[Сімяонаўская царква (Віцебск)|Сімяонаўская царква]], [[Спаса-Праабражэнская царква (Віцебск)|Спаса-Праабражэнская царква]], [[Увядзенская царква (Віцебск)|Увядзенская царква]], [[палац Агінскага (Віцебск)|палац Агінскага]] і інш. У драўляным грамадзянскім і культавым дойлідстве сфармавалася [[Віцебская школа дойлідства]]<ref name="ДБ">{{крыніцы/Дойлідства Беларусі|Віцебск}}</ref>.

[[Рэгулярная планіроўка|Рэгулярныя планы]] для Віцебску распрацоўваліся ў канцы [[XVIII стагоддзе|XVIII]] — пачатку [[XIX стагоддзе|XIX ст.]], да канца XIX ст. былі часткова рэалізаваныя. Планіровачна горад падзяляўся на тры часткі: Узгорскую (паміж Заходняй Дзвіной і Віцьбай), Заручаўскую (паміж Віцьбай і Ручаём), Задзвінскую (на процілеглым правым беразе Заходняй Дзвіны). Сфармаваўся развіты грамадскі цэнтр горада, які складаўся з дзвюх плошчаў: [[Рыначная плошча (Віцебск)|Рыначнай]] і [[Саборная плошча (Віцебск)|Саборнай]]. У ансамбль Саборнай плошчы ўваходзілі [[Касцёл Святога Іосіфа і калегіум езуітаў (Віцебск)|касцёл і калегіум езуітаў]], [[Будынак акруговага суда (Віцебск)|будынак акруговага суда]]. Рыначную плошчу фарміравалі [[Віцебская ратуша|ратуша]], [[Васкрасенская царква (Віцебск)|Васкрасенская царква]], [[Касцёл Святога Антонія Падуанскага (Віцебск)|касцёл і кляштар бернардзінцаў]]. На высокім беразе Заходняй Дзвіны ў стылі [[класіцызм]]у пабудаваны [[Палац губернатара (Віцебск)|палац губернатара]]. У розных частках гораду знаходзіліся [[Мікалаеўская царква (Віцебск)|Мікалаеўская царква]], [[Траецкая царква (Віцебск)|Траецкая царква]], [[Успенскі сабор і манастыр базыльян (Віцебск)|Успенская царква і манастыр базыльян]], [[КазанскаяСвята-Троіцкі царква,Маркаў Віцебскманастыр|Казанская царква]], [[ВарварынскіКасцёл касцёлСвятой Варвары (Віцебск)|Варварынскі касцёл]].

З пракладкай лініі чыгункі была створаная [[Прывакзальная плошча (Віцебск)|Прывакзальная плошча]], дзе ўзведзены [[БудынакВіцебскі чыгуначнагачыгуначны вакзала (Віцебск)вакзал|будынак чыгуначнага вакзала]] (1866 г.) і пракладзеная новая [[Вуліца Кірава (Віцебск)|вул. Вакзальная]] (сучасная вул. Кірава), якая падыходзіла да моста (першапачаткова драўлянага, з 1867 г. — мураванага) цераз Заходнюю Дзвіну і звязала левабярэжную і правабярэжную часткі горада. У [[1897]] г. пабудавана электрастанцыя, у 1898 г. у цэнтры пракладзеныя две лініі [[Віцебскі трамвай|трамвая]] на электрычнай цязе (першы на Беларусі). Новая жылая забудова ўзнікала за лініяй чыгункі, што значна пашырыла Задзвінскую частку. У горадзе былі ўзведзеныя будынкі чыгуналіцейных майстэрняў (1877 г.), фабрык тытунёвай (1878 г.), акулярнай (1892 г.), кардоннай (1898 г.), ільнопрадзільнай «Дзвіна» (1900 г., пабудаваная Бельгійскім акцыянерным таварыствам у слабадзе [[Маркаўшчына (Віцебск)|Маркаўшчына]]). У 1890 г. пад кіраўніцтвам галоўнага архітэктара горада [[Ц.Ціхан Васілевіч Кібардзін|Ц. В. Кібардзіна]] быў распрацаваны новы праектны план Віцебска. Сярод грамадскіх будынкаў вылучаліся: мужчынская гімназія (1880 г., разбураная ў 1975 г.), [[Будынак былога жаночага епархіяльнага вучылішча (Віцебск)|будынак жаночага епархіяльнага вучылішча]], [[Будынак пазямельна-сялянскага банка (Віцебск)|будынак пазямельна-сялянскага банка]], [[Будынак былога мужчынскага духоўнага вучылішча (Віцебск)|будынак духоўнага вучылішча]]. У цэнтральнай частцы горада ў 1912 г. пастаўлены [[Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года (Віцебск)|помнік героям Айчыннай вайны 1812 года]]<ref name="ДБ"/>.

У 1-я пасляваенныя дзесяцігоддзі горад аднаўляўся і развіваўся па генпланах 1946 г. (аблпраект, г. Харкаў), яго карэкціроўкі 1956 г. ([[Віцебскграмадзянпраект|Віцебскі філіял інстытута «Белдзяржпраект»]]), новым генплане 1966 г. (інстытут «[[Віцебскграмадзянпраект]]»). Былі адноўленыя і ўзведзеныя новыя прамысловыя прадпрыемствы такія як [[станкабудаўнічы завод імя Кірава (Віцебск)|станкабудаўнічы завод імя Кірава]], фабрыкі панчошна-трыкатажная імя «КІМ», абутковая [[Чырвоны Кастрычнік (фабрыка)|«Чырвоны Кастрычнік»]], швейная [[Сцяг індустрыялізацыі (фабрыка)|«Сцяг індустрыялізацыі»]], хлебазавод, маслазавод, дывановы камбінат, дрэваапрацоўчы камбінат і інш.). Праводзілася рэканструкцыя гарадскога цэнтру — вул. Кірава з Прывакзальнай плошчай; [[Вуліца Леніна (Віцебск)|вул. Леніна]] з плошчамі Леніна, Свабоды, Перамогі. У гэты перыяд узведзеныя: [[ЧыгуначныВіцебскі вакзалчыгуначны (Віцебск)вакзал|чыгуначны вакзал]], [[Дзвіна (гасцініца, Віцебск)|гатэль «Дзвіна»]] (архітэктары [[В. Ладыгіна]], [[Я. Заслаўскі]]), Палац культуры на пл. Леніна (архітэктар А. Ефрамянак), будынак Беларускага Дзяржаўнага акадэмічнага тэатра, Усходні прамысловы вузел на [[праспект Фрунзэ (Віцебск)|праспекце Фрунзэ]] і інш. У 1970—80-я гады развіццё горада ажыццяўлялася па генпланам 1975 г. і 1982 г. (Мінскі філіял ЦНДІПгорадабудаўніцтва)<ref name="ДБ"/>.

3 28 культавых будынкаў, якія фарміравалі унікальныя панарамныя віды горада, захаваліся толькі два храмы, «заціснутыя» новай забудовай. Некаторыя разбураны ў [[1930-я|1930-ых]] гг., многія пацярпелі ў час Вялікай Айчыннай вайны і пасля не былі адноўлены, іншыя — знесены ў працэсе пасляваеннай рэканструкцыі горада. Знішчаны помнікі барока, які складалі ансамбль ратушнай і адміністрацыйнай плошчаў — езуіцкі касцёл і карпусы калегіума, бернардзінскі касцёл з кляштарнымі будынкамі, што існавалі яшчэ ў канцы 1950-ых гг., а таксама Васкрасенская царква. Знішчаны гасціны двор, які прымыкаў да бернардзінскага касцёла. Цалкам разбурана галоўная дамінанта горада — базыльянскі касцёл і размешчаная насупраць, на правым беразе Дзвіны Богаяўленская царква, ад якой засталася толькі магутная падпорная сцяна ў берагавым схіле. Ад своеасаблівай групы з трох храмаў на тэрыторыі Ніжняга замка — Благавешчанскай царквы, парафіяльнага і дамініканскага касцёлаў захаваліся толькі руіны царквы, прыстасаваныя для агляду і падвергнутыя кансервацыі. Да найбольш істотных у горадабудаўнічых адносінах страт адносіцца таксама знос Святадухаўскай царквы на высокім плато, якая цудоўна ўспрымалася з розных бакоў, здвоеных дамінантаў у Задзвінні — Мікалаеўскай царквы і піярскага касцёла. Не засталося і праваслаўных і каталіцкіх храмаў — калісьці шматлікіх у розных раёнах горада<ref name="СС"/>.

У 1970-х гг. знесена вялікая група жылых і грамадскіх будынкаў XVIII — начатку XX ст. паблізу ратушнай плошчы з усходняга боку вуліцы Леніна, чыя недастатковая шырыня ўскладняла рух грамадскага транспарту. Такім чынам традыцыйна замкнёная прастора вуліцы апынулася раскрытай на ландшафтную зону, што неправамерна ва ўмовах гістарычнага горада<ref name="СС"/>.

Як помнік горадабудаўніцтва 16—18 ст. захоўваецца гісторыка-архітэктурная зона з фрагментамі забудовы вуліц, жылымі дамамі, будынкамі грамадзянскіх устаноў 18 — пач18—пач. 20 ст.

[[Выява:Viciebsk._Віцебск_(1873).jpg|thumb|300px|10 рымска-каталіцкіх храмаў, з якіх захаваліся касцёл [[Касцёл Святой Барбары, Віцебск|Св. Барбары]] (у цэнтры), касцёл трынітарыяў і капліца ў Батанічным садзе (правая калонка, трэцяя зверху).]]

* [[Віцебскі Верхні замак (Віцебск)|Верхні замак]], [[Ніжні замак, (Віцебск)|Ніжні замак]], [[Узгорскі замак (Віцебск)|Узгорскі замак]], [[Задунаўская слабада]], [[Заручаўская слабада]] — помнікі археалогіі

* [[Дом-камуна (Віцебск)|Віцебскі дом-камуна]]

* [[Будынак былога жаночага епархіяльнага вучылішча (Віцебск)|Віцебскае епархіяльнае жаночае вучылішча]]

* [[Палац губернатара (Віцебск)|Віцебскі палац губернатара]]

* [[Дом-Віцебскі музей Марка Шагала, Віцебск|Дом-музей Марка Шагала]]

* [[Свята-Духаўскі жаночы манастыр (Віцебск)|Свята-Духаў манастыр]]

* [[Будынак Віцебскага акруговага суда (Віцебск)|будынак Акруговага суда]]

* будынак [[ВіцебскіБудынак пазямельна-сялянскісялянскага банкбанка (Віцебск)|будынак Віцебскага банка]]

* [[Дом спецыялістаў, (Віцебск)|Дом спецыялістаў]]

* [[Успенская царква (Віцебск)|Успенскі сабор і манастыр базыльян (Віцебск)]]

* [[Пакроўскі сабор (Віцебск)|Пакроўскі сабор у Віцебску]]

* [[Касцёл Святой Варвары, (Віцебск)|Касцёл Святой Варвары]]

* [[Дабравешчанская царква ў Віцебску(Віцебск)|Віцебская Дабравешчанская царква]]

* [[Свята-Георгіеўская царква (Віцебск)|Віцебская Свята-Георгіеўская царква]]

* [[Царква ў імя роўнаапостальных Кірыла і Мяфодзія, (Віцебск)|Царква ў імя роўнаапостальных Кірыла і Мяфодзія]]

* [[Царква ў імя святога дабравернага князя Аляксандра Неўскага, (Віцебск)|Царква ў імя святога дабравернага князя Аляксандра Неўскага]]

* [[Свята-Васкрасенская (Рынкавая) царква, (Віцебск)|Свята-Васкрасенская царква (Рынкавая)]]

* [[Свята-Духаўскі жаночы манастыр, (Віцебск)|Свята-Духаўскі жаночы манастыр]]

* [[Віцебскія замкі|Замкі]] ([[10Х стагоддзе|Х]], [[14XIV стагоддзе|XIV]] стст.)

* [[Касцёл Святога Антонія, Падуанскага (Віцебск)|Касцёл Святога Антонія]] (18 стагоддзе)

* [[Касцёл Найсвяцейшай Тройцы, (Віцебск)|Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (Фарны)]] ([[1749]])

* [[Касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар дамініканцаў, (Віцебск)|Касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар дамініканцаў]] ([[1771]])

* [[Касцёл Святога Іосіфа і калегіум езуітаў, (Віцебск)|Касцёл Святога Іосіфа і калегіум езуітаў]] ([[1716]]—[[1751]])

* [[Палац Агінскіх, (Віцебск)|Палац Агінскіх]] ([[17XVII стагоддзе|XVII ст.]])

* [[Сімяонаўская царква (Віцебск)|Віцебская Сімяонаўская царква]]

* [[Спаса-Праабражэнская царква (Віцебск)|Віцебская Спаса-Праабражэнская царква]]

* [[Свята-Троіцкая царква (Віцебск)|Віцебская Троіцкая царква]]

* [[Увядзенская царква (Віцебск)|Віцебская Увядзенская царква]]

* [[Свята-Васкрасенская (Заручаўская) царква, (Віцебск)|Свята-Васкрасенская царква (Заручаўская)]]

* [[Мікалай Іванавіч Каспяровіч|Мікалай Каспяровіч]] (1900—1937), краязнавец, лексікограф, мастацтвазнавец і літаратуразнавец

* [[Пётр Міронавіч Машэраў|Пётр Машэраў]] (1918—1980), дзяржаўны дзеяч, Герой Савецкага Саюза

* [[Сцяпан Антонавіч Жабінскі|Сцяпан Жабінскі]] ([[1894]]— ?), рэдактар [[Газета|газеты]] [[Звязда (1917газета)|«Звязда»]], грамадскі дзеяч, ахвяра рэпрэсій сталінізму

* [[Леў Юльянавіч Лазарэвіч-Шапялевіч|Леў Шапялевіч]] ([[1863]]—[[1909]]), гісторык літаратуры і археолаг

* [[Пётр Максавіч Явіч|Пётр Явіч]] ([[1918]]—[[2008]]) мастак, вучань І. Пэна

* {{Сцяг Малдовы}} [[БельцыБэлць]]

* {{Сцяг Расіі}} [[Горад Самара|Самара]]

* {{Сцяг Швецыі}} [[Готланд (востраў)|востраў Готланд]]

<ref name="Wartberge">[[Хроніка Лівоніі (Вартберг)|Хроніка Вартберга]].</ref>

* ''{{кніга|аўтар = Алексеев Л. В.''|частка = |загаловак = По Западной Двине и Днепру в Белоруссии: [путеводитель]|арыгінал /= |спасылка = |адказны = Л. В. Алексеев.|выданне —= |месца = М.:|выдавецтва = Искусство,|год = 1974.|том = |старонкі —= 143 с.: ил.|старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}

* ''{{кніга|аўтар = Алексеев Л. В.''|частка = |загаловак = Полоцкая земля в IX—XIII вв.: (Очерки истории Северной Белоруссии)|арыгінал /= |спасылка = |адказны = Л. В. Алексеев; АН СССР, Институт археологии.|выданне = |месца —= М.:|выдавецтва = Наука,|год = 1966.|том = |старонкі = |старонак —= 295 с., 3 л. карт.: ил., карт.|серыя = |isbn = |тыраж = }}

* {{кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Любезный мне город Витебск…. Мемуары и документы. Конец XVIII — начало XIX в.|арыгінал /= Вступ.|спасылка ст.,= науч., коммент., сост., публ. В. А. Шишанова. Мн.: Асобны Дах, 2005. 40 с.''[http://vash2008.mylivepage.ru/file/1774/16226_%D0%9B%D1%8E%D0%B1%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BC%D0%BD%D0%B5_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4_%D0%92%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%B1%D1%81%D0%BA.pdf]''|адказны = Вступ. ст., науч., коммент., сост., публ. В. А. Шишанова|выданне = |месца = Мн.|выдавецтва = Асобны Дах|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = 40 с.|серыя = |isbn = |тыраж = }}

* {{кніга|загаловак=Памяць: Гіст.-дакументальная хроніка Віцебска: У 2-х кн. Кн. 1-я|адказны=Рэд. кал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=2002|старонак=648|isbn=985-11-0246-6|тыраж=5000}}

* ''{{артыкул|аўтар= Сцяпунін І. Г.''|загаловак= І. Успенкі шў Віцебску|спасылка= //|мова= |выданне= Помнікі гісторыі і культуры БЕларусі.|тып= —|год= 1971.|том= — №|нумар= 1.|старонкі= |doi= |issn=}}

* ''{{артыкул|аўтар= Шибеко З.''|загаловак= Из истории Витебских археологических «курсов»|спасылка= //|мова= |выданне= Неман.|тып= —|год= 1980.|том= — №|нумар= 6.|старонкі= |doi= |issn=}}

* ''{{кніга|аўтар = Шишанов В. А.''|частка = |загаловак = Витебский музей современного искусства история создания и коллекции. 1918—1941.|арыгінал —= Минск:|спасылка Медисонт,= 2007. — 144 с.[http://www.eastview.com/xq/ASP/sku=805251B/f_locale=/Shishanov/Valerii/Alekseevich/Минск/Belarus/Russian/qx/russian/books/product.asp]|адказны = |выданне = |месца = Мн.|выдавецтва = Медисонт|год = 2007|том = |старонкі = |старонак = 144 с.|серыя = |isbn = |тыраж = }}

* ''{{артыкул|аўтар= Шишанов В.''|загаловак= Основание Витебска: ещё одна версия|спасылка= http://www.oli-art.com|мова= |выданне= Витебский курьер.|тып= |год= 1998.|том= |нумар= № 33. 5 мая.|старонкі= С.1.|doi= Текст на сайте http://www.oli-art.com|issn=}}

* ''{{артыкул|аўтар= Шишанов В.''|загаловак= 974, 947 или 914?|спасылка= // Витебский проспект. 2005. № 45. 10 нояб. С.3.''[http://vash2008.mylivepage.ru/wiki/1306/422_%D0%A8%D0%B8%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D0%92._974%2C_947_%D0%B8%D0%BB%D0%B8_914%3F_]''|мова= |выданне= Витебский проспект|тып= |год= 2005|том= |нумар= № 45. 10 нояб.|старонкі= С.3|doi= |issn=}}

* ''{{артыкул|аўтар= Шишанов В.''|загаловак= Последний император на Витебщине|спасылка= http://vash2008.mylivepage.ru/wiki/1306/412_Шишанов_В._ПОСЛЕДНИЙ_ИМПЕРАТОР_НА_ВИТЕБЩИНЕ|мова= |выданне= Витебский проспект.|тып= |год= 2008.|том= |нумар= № 27. 4 июля.|старонкі= С.3.|doi= [http://vash2008.mylivepage.ru/wiki/1306/412_Шишанов_В._ПОСЛЕДНИЙ_ИМПЕРАТОР_НА_ВИТЕБЩИНЕ].|issn=}}

* {{кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Изобразительное искусство Витебска 1918—1923 гг. в местной периодической печати : библиограф. указ. и тексты публ.|арыгінал = |спасылка = http://vash2008.mylivepage.ru/file/1774_Общие/18081_ШишановИЗОВитебск2010_demo.pdf|адказны = сост. В. А. Шишанов.|выданне —= Минск|месца := Мн.|выдавецтва = Медисонт,|год = 2010.|том = |старонкі = |старонак —= 264 с.[http://vash2008.mylivepage.ru/file/1774_Общие/18081_ШишановИЗОВитебск2010_demo.pdf]|серыя = |isbn = |тыраж = }}