|
'''Беларусізацыя''' — шэраг мерапрыемстваў, які праводзіўся ў перыяд [[НЭП]]а і садзейнічаў нацыянальна-культурнаму будаўніцтву наў [[Беларусь|Беларусі]].
== Перадумовы ==
[[Лютаўская рэвалюцыя]] ў [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] прывяла да ўздыму беларускага нацыянальнага руху. Пытанні нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў Беларусі сталі яшчэ больш актыўна абмяркоўвацца ў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспубліцы]], у якой [[беларуская мова]] была абвешчана дзяржаўнай мовай.
== [[БССР]] ==
Першыя крокі беларусізацыі былі зроблены пасля заканчэння ў Расіі [[Грамадзянская вайна 1918-1922ў Расіі|грамадзянскай вайны]]. Пачынаецца перавод навучання ў школах пераважна на [[беларуская мова|беларускую мову]], ідзе арганізацыя школ для [[нацыянальная меншасць|нацыянальных меншасцей]] на іх роднай мове. У гэтай рабоце ўдзельнічалі і некаторыя дзеячы беларускага нацыянальна-вызваленчага руху: [[Усевалад Макаравіч Ігнатоўскі|У. М. Ігнатоўскі]], [[З.Зміцер Жылуновіч|З. Х. Жылуновіч]], [[Аляксандр Лаўрэнавіч Бурбіс|А. Л. Бурбіс]] і іншыя. Пад уплывам іх дзейнасці ажыццяўляецца беларусізацыя шэрагу рэспубліканскіх устаноў.
[[выдавецтва Савецкая Беларусь (выдавецтва)|Выдавецтва «Савецкая Беларусь»]] выпускаевыпускала [[газета|газеты]], [[часопіс]]ы, [[кніга|кнігі]] на беларускай мове і мовах нацыянальных меншасцей. Пачаў дзейнічаць [[Беларускі трэці дзяржаўны тэатр|Беларускі дзяржаўны вандроўны тэатр]] [[Уладзіслаў Галубок|Уладзіслава Галубка]]. Ствараецца сістэма дашкольнага выхавання і школьнай адукацыі, прафесійных вучылішчаў і тэхнікумаў. У [[1921]] г.годзе адкрыты [[Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт]]. Быў заснаваны інстытут беларускай культуры ([[Інбелкульт]]), шэраг бібліятэк. Пачалі працаваць [[Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўны музей]] і [[Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь|Цэнтральны архіў]].
II сесія ЦВК БССР ([[15 ліпеня]] [[1924]] г.) паклала пачатак беларусізацыі як афіцыйнай дзяржаўнай палітыцы. Была створана спецыяльная камісія па яе правядзенні пад кіраўніцтвам [[Аляксандр Ісакавіч Хацкевіч|А. І. Аляксандра Хацкевіча]]. Яна, сумесна з акруговымі камісіямі, абавязана была правесці шырокі комплекс мерапрыемстваў:
* перавод рэспубліканскіх устаноў і часцей [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] на беларускую мову;<ref>[http://jivebelarus.net/history/new-history/national-idea-in-belarusian-army-at-interwar-period.html Праўрацкі В. «Беларуская вайсковая акруга ў міжваенны перыяд (1921—1939). Спробы беларусізацыі.»]</ref>
* вылучэнне беларусаў на [[КПСС|партыйную]], савецкую, [[прафсаюз]]ную работу;
* арганізацыя работы навучальных устаноў на беларускай мове, развіццё беларускай літаратуры і гэтак далей. Пераход устаноў і арганізацый на беларускую мову планавалася ажыццявіць на працягу 1-3 гадоў.
У [[1924]]—[[1925]] гг.гадах праводзіццаправодзілася работа па тлумачэнні сутнасці беларусізацыі. На розных мовах выдавалася спецыяльная літаратура, выступалі агітатары і прапагандысты. Ва ўстановах і арганізацыях вывучалася беларуская мова, ажыццяўляўся перавод на яе [[справаводства]]. У [[1927]] г.годзе беларускай мовай валодалі 80 % службоўцаў.
На адказную работу вылучаюцьвылучалі не толькі беларусаў, але і часткова тых, хто вывучыў беларускую мову і добра ведаў мясцовыя ўмовы. Напрыклад, да 1927 г.года сярод кіраўнікоў акруг і раёнаў беларусаў было 48 %. Высокім узроўнем прафесіяналізму дзяржаўнага дзеяча вызначаліся палітыкі рэспубліканскага рангу, такія як Старшыня ЦВК БССР [[Аляксандр Рыгоравіч Чарвякоў|А. Чарвякоў]], Старшыня СНК БССР [[Язэп Аляксандравіч Адамовіч|Я. Адамовіч]] і іншіншыя.
Паспяхова праходзіла беларусізацыя навучальных устаноў. Да [[1928]] г.года 80 % школ было пераведзена на беларускую мову навучання. Вывучаюцца гісторыя, эканоміка і геаграфія БССР. Дзейнічалі курсы [[беларусазнаўства]], якія рыхтавалі настаўнікаў і лектараў. Беларускую мову неслі ў масы беларускія пісьменнікі [[Уладзімір Мікалаевіч Дубоўка|У. Дубоўка]], [[Міхась Чарот|М. Чарот]], [[Кузьма Чорны|К. Чорны]] і іншіншыя.
Мастацкія творы 201920-х гадоў сведчаць аб зменах, якія адбываліся ў грамадстве. Паэма [[Якуб Колас|Я.Якуба Коласа]] «[[Новая зямля, паэма|Новая зямля]]» дала цэласнае ўяўленне аб спадзяваннях беларускага сялянства, яго духоўным патэнцыяле. У рамане [[Кандрат Крапіва|К.Кандрата Крапівы]] «Мядзведзічы» і інш.іншых творах паказаны жыццё, праца, мары звычайных працаўнікоў таго часу. Развіваецца [[краязнаўства]]. На сярэдзіну 201920-х гадоў у БССР дзейнічала 240 краязнаўчых арганізацый. Краязнаўцы выступалі з дакладамі, выдавалі рукапісныя зборнікі, збіралі [[фальклор]]ныя творы.
У ходзе беларусізацыі развівалася новая галіна ў навуцы — [[беларусазнаўства]].
Беларусізацыя прадугледжвала культурнае развіццё іншых нацыянальнасцей, якія жылі ў рэспубліцы. Былі створаны нацыянальныя Саветысаветы ў месцах іх кампактнага пражывання. Выкладанне ў школах вялося на 8 нацыянальных мовах. Нацыянальна-культурнае будаўніцтва ў 201920-я гады ажыццяўлялася ў сутычках розных сіл. Адны спрабавалі прыпыніць беларусізацыю, другія — фарсіраваць. Пытанні барацьбы з [[шавінізм]]ам і [[нацыяналізм]]ам абмяркоўваліся на з’ездах [[КП(б)Б]] і Пленумах ЦК. У 201920-я гады партыйныя органы спрабуюць адыгрываць вядучую ролю ў правядзенні беларусізацыі, пачынаюць цягнуць навуку пад свой кантроль, руйнаваць яе нацыянальныя формы. Гэта асабліва праявілася ў адносінах да Інбелкульта, які страціў сваё першапачатковае прызначэнне.
Але нягледзячы на цяжкасці, плённа працавалі на ніве беларускага адраджэння паэт, празаік Цішка Гартны; пісьменнік М. Гарэцкі; гісторыкі [[Вацлаў Ластоўскі|В. Ластоўскі]], [[У.Усевалад Ігнатоўскі]], [[У.Уладзімір Пічэта]]; жывапісец і графік [[Міхаіл Мацвеевіч Філіповіч|М. Філіповіч]]; стваральнік першага беларускага кінафільма «[[Лясная быль]]» Ю.[[Юрый Тарыч]]; аўтар п’есы на беларускай мове «[[Машэка, п'еса|Машэка]]» [[Еўсцігней Афінагенавіч Міровіч|Е. Міровіч]]; кампазітар, аўтар [[Гімн БССР|Дзяржаўнага гімна БССР]] [[Н.Нестар Сакалоўскі]] і іншіншыя.
Вялікую ролю ў ажыццяўленні беларусізацыі адыгралі беларусы з заходнебеларускіх зямель, якія прыеязжалі ў БССР, гнаныя, з аднаго боку, антыбеларускай палітыкай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]], а з другога — натхнёныя верай у адраджэнне беларускага нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў тагачаснай БССР.
Да 1928 г. беларусізацыя дасягнула значных поспехаў. Яна палегчыла барацьбу з непісьменнасцю, садзейнічала ажыццяўленню асветніцкай работы, стварыла перадумовы для разгортвання нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў БССР. ▼
▲Да 1928 г.года беларусізацыя дасягнула значных поспехаў. Яна палегчыла барацьбу з непісьменнасцю, садзейнічала ажыццяўленню асветніцкай работы, стварыла перадумовы для разгортвання нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў БССР . За адносна кароткі час беларусізацыі адбыліся значныя зрухі: дзякуючы беларусіфікацыйным мерам (разам з камерцыйнымі іншымі сацыяльна-эканамічнымі працэсамі) у школе, установах культуры, прэсе і г. д. і наплыву беларускага насельніцтва з вёскі, гарады БССР пачалі набіраць беларускі дух.
Беларусізацыя датычылася толькі ідэалагічна карысных сфер. Таму ініцыятыва часткі беларускіх кзяндзоў па беларусізацыі касцёла сустрэла пэўнае спачуванне ўладаў, але падрымкі не атрымала. У канцы 20-х — пачатку 30-х гг. ксяндзы-рэфарматары былі арыштаваныя. ▼
▲Беларусізацыя датычылася толькі ідэалагічна карысных сфер. Таму ініцыятыва часткі беларускіх [[Ксёндз|кзяндзоў ]] па беларусізацыі касцёла сустрэла пэўнае спачуванне ўладаў, але падрымкі не атрымала. У канцы 201920-х — пачатку 301930-х гг.гадоў ксяндзы-рэфарматары ([[Карл Лупіновіч]] і іншыя) былі арыштаваныя.
== Смаленшчына ==
У 20-301920—1930-я гг. XX стагоддзягады гэты працэс ахапіў і некаторую частку беларускіх зямель Смаленшчыны. У гэты час значная частка тутэйшага насельніцтва яшчэ належала да беларускамоўнай меншасці. У першыя гады савецкай улады актыўна выкарыстоўваліся мовы нацыянальных меншасцей для развіцця адукацыі, сродкаў масавай інфармацыі і літаратуры. Гэта дазволіла бальшавікам умацаваць уладу ў краіне ў час пасля [[грамадзянская вайна|грамадзянскай вайны]]<ref>Судьбы национальных меньшинств на Смоленщине 1918—1938 гг. Документы и материалы. Смоленск, 1994. С. 6.</ref>.
Беларусізацыя на Смаленшчыне ў параўнанні з гэтым працэсам у БССР мела шэраг асаблівасцей: ▼
▲Беларусізацыя на Смаленшчыне ўтаксама параўнанніправодзілася «зверху», згодна з гэтымуказаннямі працэсампартыйных уорганаў, але ў параўнанні з БССР мела шэраг асаблівасцей:
1) ніколі не ахоплівала ўсіх беларусаў у Смаленскай і Заходняй абласцях. ▼
▲1 ). ніколі не ахоплівала ўсіх беларусаў у [[Смаленская вобласць|Смаленскай ]] і [[Заходняя вобласць|Заходняй абласцях .]];
2) асноўнай формай была арганізацыя беларускіх школ. Для такіх навучальных устаноў існавалі адмыслоыя падручнікі і праграмы. У 1926—1927 гг. у Мінску былі праведзены курсы перападрыхтоўкі для 40 настаўнікаў са Смаленшчыны<ref>Яновіч С. Аб перападрыхтоўцы настаўнікаў беларускіх школ у Смаленшчыне // Педагагічны зборнік № 1. [Масква], 1929. С. 84-86.</ref>. ▼
▲2 ). асноўнай формай была арганізацыя беларускіх школ. Для такіх навучальных устаноў існавалі адмыслоыя падручнікі і праграмы. У 1926—1927 гг. у Мінску былі праведзены курсы перападрыхтоўкі для 40 настаўнікаў са Смаленшчыны<ref>Яновіч С. Аб перападрыхтоўцы настаўнікаў беларускіх школ у Смаленшчыне // Педагагічны зборнік № 1. [Масква], 1929. С. 84-86.</ref> .;
3) была канчаткова згорнута ў [[1934]]—[[1938]] г. разам з ліквідацыяй беларускіх устаноў асветы<ref>[http://sites.google.com/site/rodnyemesta/derevna-v-20-e-gody Веб-сайт Кочаненкова С. С. Очерки по истории родных мест. Жизнь смоленской деревни. Деревня в 20-е годы., 3 ліпеня, 2011 г. ]</ref>. ▼
3 ). вельмі часта мела фармальны характар .;▼
▲3)4. была канчаткова згорнута ў [[1934]]—[[1938]] г. разам з ліквідацыяй беларускіх устаноў асветы<ref>[http://sites.google.com/site/rodnyemesta/derevna-v-20-e-gody Веб-сайт Кочаненкова С. С. Очерки по истории родных мест. Жизнь смоленской деревни. Деревня в 20-е годы., 3 ліпеня, 2011 г. ]</ref> .;
{| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;"
|}<noinclude>
разам з тым, існуе і шэраг падабенстваў:
2)5. падтрымлівалася абмежаванай групай інтэлектуалаў і не карысталася значнай падтрымкай насельніцтва<ref>Корсак А. Беларускія школы на Смаленшчыне // Беларускі гістарычны часопіс, 1998, № 3. С. 56.</ref>. ▼1) праводзілася «зверху», згодна з указаннямі партыйных органаў.
▲2) падтрымлівалася абмежаванай групай інтэлектуалаў і не карысталася значнай падтрымкай насельніцтва<ref>Корсак А. Беларускія школы на Смаленшчыне // Беларускі гістарычны часопіс, 1998, № 3. С. 56.</ref>.
{| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;"
|}<noinclude>
▲3) вельмі часта мела фармальны характар.
Беларусізацыя ў гэтай частцы беларускага этнічнага абшару мела такі цікавы аспект, як дзейнасць [[Беларускае студэнцкае зямляцтва (Смаленск)|Беларускага студэнцкага зямляцтва]] ў Смаленску[[Смаленск]]у, [[Беларуская секцыя пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы|Беларускай секцыі пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы]], Смаленскага таварыства краязнаўства<ref>Беррашэд Ф. Беларускі культурна-асветніцкі рух на Смаленшчыне (1920-30-я гг.) // Романовские чтения-7: сб. статей международной науч. конференции. Могилёв: УО "МГУ им. А. А. Кулешова", 2011. С. 114 - 116; Васілеўскі Ю. Беларускае студэнцкае зямляцтва ў Смаленску // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Мн.: БелЭН, 1993, С. 358 - 359.</ref>.
== Згортванне ==
У другой палове 1920-х поспехі ў ажыццяўленьні палітыкі беларусізацыі пачалі разглядацца як умацаванне і пашырэнне беларускага нацыяналізму. Так, на ХІ з'ездзе КП(б)Б (лістапад 1927) заяўлялася, што неабходна пашыраць беларусізацыю і той жа час весці рашучую барацьбу з нацыянал-дэмакратызмам, які ў мінулым быў прагрэсіўнай з'явай, але ва ўмовах дыктатуры пралетарыяту набыў контррэвалюцыйны характар.
У маі 1929 года ЦК ВКП(б) накіраваў у БССР камісію, якая 27 чэрвеня 1929 года зрабіла крытычны даклад на адрас беларускай творчай інтэлігенцыі, таксама ў ім нэгатыўна ацэньвалася дзейнасць кіраўнікоў рэспублікі. Даклад камісіі быў накіраваны ў ЦК і ЦКК ВКП(б) і асабіста [[І. Сталін]]у.
Апагеем барацьбы з нацыянал-дэмакратызмам стала сфабрыкаваная прысланым з Масквы старшынёй ДПУ БССР Р. Рапапортам справа г.зв. «[[Саюз вызвалення Беларусі (справа)|Саюза вызвалення Беларусі]]» па якой увясну-ўлетку 1930 года былі арыштаваныя больш за 110 дзеячаў навукі і культуры Беларусі, у 1931 годзе многія з іх былі асуджаныя ў выніку закрытых судовых працэсаў. З гэтага часу пачалася палітыка абмежавання мовы тытульнай нацыі Беларусі, працягам якой стала [[Рэформа беларускай граматыкі 1933|рэформа беларускага правапісу 1933 года]], якая штучна наблізіла беларускую мову да расійскай.
== Гл. таксама ==
| 