Вікіпедыя

Польская Рэспубліка (1918—1939): Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др аўтаматычны перанос катэгорыі
вікіфікацыя, арфаграфія
Радок 96:
|заўв =
}}
[[File:Polska-ww1-nation.png|thumb|right|290px|Межы Польшчы ў 1920 годзе, 1923-19391923—1939 гадах і з 1947 года]]
 
'''Польская рэспубліка''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska, II Rzeczpospolita}})  — польская нацыянальная дзяржава, якая існавала ў перыяд паміж [[Першая сусветная вайна|Першай]] і [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнымі войнамі]]. Уключала часткі сучасных дзяржаў [[Польшча|Польшчы]], [[Рэспубліка Беларусь|Беларусі]], [[Літва|Літвы]], [[Украіна|Украіны]] і [[Чэхія|Чэхіі]].
 
Пасля ўстанаўлення межаў у 1922 годзе Польшча межавала з: [[Чэхаславакія]]й, [[Веймарская рэспубліка|Германіяй]], [[Вольны горад Данцыг|Вольным горадам Данцыгам]], [[Літва|Літвой]], [[Латвія]]й, [[Каралеўства Румынія|Румыніяй]] і [[СССР|Савецкім Саюзам]]. Акрамя таго, мела невялікі ўчастак узбярэжжа [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] вакол [[Горад Гданьск|Данцыга]].
 
== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя Польшчы#Міжваенная Польшча}}
 
=== Пачатак ===
За сімвалічны пачатак Другой Польскай рэспублікі прынята 11 лістапада 1918, калі [[Юзаф Пілсудскі]] прыняў ваенную ўладу з рук Рэгентскага савета [[Каралеўства Польскае, 1916—1918|Каралеўства Польскага]]. Тры дні пазней (14 лістапада 1918 года) прыняў таксама грамадзянскую ўладу, а сам Рэгентскі савет і Часовы Народны Урад Польскай Рэспублікі вырашылі надзяліць Пілсудскага паўнамоцтвамі часовага кіраўніка.
Радок 137 ⟶ 138:
Пачатак [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] паклаў канец II Рэчы Паспалітай. [[Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Украіну, 1939|Агрэсія ў Польшчу]] пачалася 1 верасня 1939 года, праз тыдзень пасля падпісання таемнага [[Пакт Молатава-Рыбентропа|пакту Молатава-Рыбентропа]], і скончылася 6 кастрычніка 1939, калі [[Нацысцкая Германія|Германія]] і [[СССР|Савецкі Саюз]] акупавалі цалкам Польшчу (за выключэннем [[Віленшчына|Віленскага рэгіёна]], які быў далучаны да [[Літва|Літвы]]).
 
У канцы верасня 1939 было сфарміравана і да 6 ліпеня 1945 прызнавалася многімі краінамі законным прадаўжальнікам Польскай Рэспублікі [[Урад Польшчы ў выгнанні]], а таксама падпарадкаваная яму адміністрацыя ў акупаванай Польшчы - — [[Польская падпольная дзяржава]] і яе палітычныя і ваенныя структуры ([[Армія Краёва]]). Спыненне дыпламатычнага прызнання польскага ўрада ў выгнанні [[Вялікабрытанія|Злучаным Каралеўствам]] і [[ЗША]] 6 ліпеня 1945 і пасля іншымі краінамі свету варта лічыць фактычным канцом Другой Польскай Рэспублікі як суб'ектасуб’екта міжнароднага права.
 
== Тэрыторыя і межы ==
 
=== Плошча ===
На 1 студзень 1938 складала 388.634 км², а пасля анексіі Заольззя ў кастрычніку 1938 года - — 389.720 км².
 
=== Вызначэнне межаў ===
Межы II Рэчы Паспалітай былі ўсталяваныя наступнымі дагаворамі: [[Версальскі дагавор|Версальскім]], [[Рыжскі мірны дагавор 1921|Рыжскім]] (без удзелу [[БССР]]), Сен-Жерменскім, Трыанонскім, а таксама рашэннем Савета паслоў [[Антанта|Антанты]] (у дачыненні да межаў Польшчы з [[Чэхаславакія]]й і з [[Літва|Літвой]]). У 1921 годзе ў выкананне [[Версальскі дагавор|Версальскага мірнага дагавора]], вынікаў плебісцыту і трох сілезскіх паўстанняў да Польшчы была далучаная ўсходняя частка [[Верхняя Сілезія|Верхняй Сілезіі]]. Апольская Сілезія засталася за [[Веймарская рэспубліка|Веймарскай рэспублікай]]. У 1922 годзе да Польші была далучана [[Рэспубліка Сярэдняй Літвы]].
 
=== Суседзі ===
* [[Германія]]
* [[Чэхаславакія]]  — да 1938 года
* [[Першая Славацкая рэспубліка|Славакія]]  — з 1939 года
* [[СССР|Савецкі Саюз]]
* [[Літва]]
* [[Латвія]]
* [[Каралеўства Румынія|Румынія]]
* [[Каралеўства Венгрыя, 1920—1944|Венгрыя]]  — з 1938 года
 
=== Залежныя і аўтаномныя тэрыторыі ===
* [[Сілезскае ваяводства]]  — польская частка [[Верхняя Сілезія|Верхняй Сілезіі]], ўключая Цешынскую Сілезію
* [[Вольны Горад Гданьск]]  — [[Гданьск]] і аколіца
 
=== Крайнія кропкі ===
* Поўнач: N55*51'851’8,45" (N55,852250*)  — вёска Соміна на рацэ Пшасвята, [[Браслаўскі павет, 1921—1940|Браслаўскі павет]], [[Віленскае ваяводства, 1926—1939|Віленскае ваяводства]]
* Поўдзень: N47*43'3143’31,8" (N47,725492*)  — наваколлі паўднёвай крыніцы ручая Менчыль, [[Косаўскі павет]], [[Станіславаўскае ваяводства]]
* Усход: E28*21'4421’44,3" (E28,362371*)  — вёска Спасіберкі каля чыгуначнай галінкі на [[Полацк]], [[Дзісенскі павет, 1921—1940|Дзісенскі павет]], [[Віленскае ваяводства, 1926—1939|Віленскае ваяводства]]
* Захад: E15*47'1247’12,4" (E15,786773*)  — пасёлак Мухачынак на [[Рака Варта|Варце]], недалёка ад возера Мешын, [[Мендзыхудскі павет]], [[Пазнаньскае ваяводства]]
 
=== Лёс межаў II Рэчы Паспалітай ===
У адпаведнасці з падпісаным 28 верасня 1939 Дагаворам аб дружбе і мяжы паміж СССР і Германіяй, тэрыторыя Польскай РеспублікіРэспублікі была падзедена наступным чынам.
 
Да Трэцяга Рэйха адыходзілі тэрыторыі: Паморскае ваяводства, Сілезскае ваяводства, Пазнаньскае ваяводства, Лодзьскае ваяводства з горадам [[Лодзь]], [[Сувалкія]], паўночная і заходняя часткі Мазовіі, а таксама заходнія часткі ваяводстваў Кракаўскага і Келецкого.
Радок 175 ⟶ 177:
Астатнія тэрыторыі на ўсход ад савецка-нямецкай межавай лініі ўстаноўленай на тэрыторыі Польскай Рэспублікі адыходзілі СССР. Фармальнай падставай для заняткі гэтых тэрыторый Савецкім Саюзам паслужылі выбары ў Народныя сходы Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія прайшлі 22 кастрычніка 1939 года, а пасля анексія ў выглядзе пастановы Вярхоўнага Савета СССР.
 
У адпаведнасці з пастановамі канферэнцыі ў [[Тэгеран]]е, [[Ялцінская канферэнцыя|ялцінскай канферэнцыі]] і канферэнцыі ў [[Патсдам]]е, па заканчэнні [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] Польская Рэспубліка (з 1952 года завецца [[Польская Народная Рэспубліка]]) атрымала цэнтральную і заходнюю часткі Другой Рэчы Паспалітай, а таксама прызнаныя іншымі дзяржавамі Вернутыя землі і стала прызнаным на міжнароднай арэне правапрыемнікам Другой Польскай Рэспублікі. У той жа час, землі на ўсход ад Буга, Усходнія ўскраіны, а менавіта, [[Віленскае ваяводства|Віленскае]], [[Навагрудскае ваяводства, Польшча|Навагрудскае]], [[Палескае ваяводства|Палескае]], [[Валынскае ваяводства|Валынскае]], [[Тарнопальскае ваяводства|Тарнопальскае]] і [[Станіславаўскае ваяводства|Станіславаўскае]] ваяводства, а таксама часткі [[Беластоцкае ваяводства|Беластоцкага]] і [[Львоўскае ваяводства|Львоўскага]] ваяводстваў былі далучаны да [[СССР]].
 
<center><gallery caption="Тэрыторыя Польскай Рэспублікі (1919-1939)" widths=150 heights=150 perrow=3>
Радок 186 ⟶ 188:
[[File:Pilsudski 1910 1920 LOC hec 14263 restored.jpg|thumb|right|200px|[[Юзаф Пілсудскі]]]]
 
Палітычны лад Польскай Рэспублікі з 1919 па 1926 гады можна ахарактарызаваць як парламенцкую дэмакратыю з прэзідэнтам, які меў абмежаваную ўладу. Парламент выбіраў яго і ён мог прызначаць Прэм'ерПрэм’ер-міністра і ўрад з адабрэння Сейма (ніжняя палата), але распускаць Сейм ён мог толькі са згоды Сената. Больш за тое, яго магчымасць выдаваць указы была абмежавана патрабаваннем, згодна з якім указ павінны запэўніць сваімі подпісамі адпаведны міністр і Прэм'ерПрэм’ер-міністр.
 
Найбуйнейшымі палітычнымі партыямі ў той час з'яўлялісяз’яўляліся Нацыянальна-дэмакратычная і іншыя правыя руху, розныя сялянскія партыі, сацыяльна-дэмакратычная партыя, а таксама палітычныя партыі нацыянальных меншасцей (галоўным чынам, яўрэяў і немцаў). Часта якое змяняецца ўрад і іншыя негатыўныя з'явыз’явы, якія атрымалі агалоску (такія, як абвінавачванні ў карупцыі) рабілі дэмакратычных палітыкаў усё меней папулярнымі. Вядомыя палітыкі гэтага перыяду былі Вінцэнты Вітос і [[Раман Дмоўскі]].
 
Юзаф Пілсудскі насупраць вёў у гэты час вельмі сціплае жыццё, адхінуўся ад палітыкі і займаўся напісаннем гістарычных кніг, знаходзячыся ў сябе на віле ў Сулеювке з другой жонкай і дзецьмі. Аднак пагаршэнне палітычнай абстаноўкі ў краіне і збег акалічнасцей спрыялі вяртанню Пілсудскага да ўлады, якое ён ажыццявіў падчас [[Майскі пераварот|майскага перавароту 1926 года]].
 
Пасля ваеннага перавароту 1926 фактычная ўлада ў краіне належала [[Юзаф Пілсудскі|Юзафу Пілсудскаму]]<ref>[http://en.poland.gov.pl/Ignacy,Moscicki,(1867–1946),1971.html Ignacy Mościcki (1867–19461867—1946)] (Official promotional website of the Republic of Poland)</ref>, які займаў пасаду Ваеннага міністра, а ў 1926-19281926—1928 і 1930 гадах займаў таксама пасаду [[прэм'ер-міністр]]а. Усталяваўся аўтарытарны рэжым, які абапіраецца на войска і прыхільнікаў Пілсудскага, вядомы як «санацыя» (sanacja, «аздараўленне») - — мелася на ўвазе аднаўленне маральнага здароўя грамадства. [[Парламенцкія выбары ў Польшчы, 1928|Парламенцкія выбары 1928]] усё яшчэ былі свабоднымі і на іх атрымаў перамогу [[Беспартыйны блок супрацоўніцтва з урадам]], які складаўся пераважна з прыхільнікаў Пілсудскага. Наступнымі выбарамі (1930, 1935 і 1938 гадоў) маніпулявалі і пра-ўрадавыя партыі заўсёды атрымлівалі большасць у парламенце. У красавіку 1935 года была прынята новая канстытуцыя Польшчы, якая стварыла аўтарытарны рэжым.
 
Абавязкі прэзідэнта Польскай Рэспублікі з чэрвеня 1926 выконваў выбраны па рэкамендацыі Пілсудскага [[Ігнацы Масціцкі]]. Да смерці Пілсудскага ў 1935 годзе фактычна выконваў прадстаўнічую функцыю. Аднак захаваў сваю пасаду аж да савецкай акупацыі, пасля якой уцёк з краіны ў Румынію.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Польская_Рэспубліка_(1918—1939)"