Карл Маркс: Розніца паміж версіямі

| Месца нараджэння = {{Сцяг|Прусія}} {{Месца нараджэння|Трыр}},<br />[[Каралеўства Прусія|Прусія]]

| Месца смерці = {{Месца смерці|Лондан}}<br />[[Вялікабрытанія]]

| Альма-матэр = [[Берлінскі ўніверсітэт]]

'''Карл Маркс''' ({{lang-de|Karl Marx}}; {{ДН|5|5|1818}}, {{МН|Трыр||}}, [[Германія]] — {{ДС|14|3|1883}}, {{МС|Лондан||}}, [[Вялікабрытанія]]) — [[філосаф]]{{sfn|Грицанов|1998|c=401-402}}{{sfn|Грицанов|2002|c=}}, грамадскі дзеяч{{sfn|Степанов|2012|c=54}}, палітычны журналіст{{sfn|Степанов|2012|c=54}}, сацыёлаг{{sfn|Грицанов|1998|c=401-402}}{{sfn|Грицанов|2002|c=}}, эканаміст{{sfn|Грицанов|1998|c=401-402}}{{sfn|Грицанов|2002|c=}}. Яго працы сфармавалі ў філасофіі [[дыялектычны матэрыялізм|дыялектычны]] і [[гістарычны матэрыялізм]], у эканоміцы  — тэорыю [[дададзены кошт|дададзенага кошту]], у палітыку  — тэорыю [[Класавае змаганне|класавага змагання]]{{sfn|Глезерман|1973|c=}}. Гэтыя кірункі сталі грунтам камуністычнага і сацыялістычнага руху і ідэалогіі, атрымаўшы назву «[[марксізм]]». Аўтар такіх прац, як «[[Маніфест камуністычнай партыі]]» (1848 год), «[[Капітал, Маркс|Капітал]]» (1867 год). Некаторыя яго працы напісаны ў суаўтарстве з аднадумцам [[Фрыдрых Энгельс|Фрыдрыхам Энгельсам]].

Нарадзіўся ў яўрэйскай сям'ісям’і ў нямецкім горадзе [[Трыр]]. Яго бацька, спадар Мардэхай, пры хрышчэнні змяніў прозвішча на Маркс, каб пазбегнуць уціску на праўніцкай працы ў сувязі з [[іўдаізм|іўдаісцкім]] веравызнаннем.

У 1867 апублікаваны 1-ы том «Капітала» — асноўны твор Маркса, у якім дадзены аналіз развіцця капіталізму і абгрунтавана непазбежнасць яго рэвалюцыйнай змены камуністычнай фармацыяй. Працу над 2-м і 3-м тамамі «Капітала» Маркс не завяршыў, іх падрыхтаваў да выдання [[Ф. Энгельс]]. У працы «Грамадзянская вайна ў Францыі» (1871) К. Маркс зрабіў вывад аб тым, што не парламентарная рэспубліка, а палітычная арганізацыя тыпу Парыжскай камуны з'яўляеццаз’яўляецца найбольш мэтазгоднай формай дыктатуры пралетарыяту. У «Крытыцы Гоцкай праграмы» (1875) ён сфармуляваў тэзіс аб 2 фазах (стадыях) камунізму.

Карл Маркс з'яўляеццаз’яўляецца заснавальнікам дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму, пралетарскай палітычнай эканомікі, тэорыі класавай барацьбы і сацыяльнай рэвалюцыі. Асноўныя палажэнні гэтых і іншых тэарэтычных канцэпцый марксізму выкладзены таксама ў працах «Святая сям'ясям’я» і «Нямецкая ідэалогія» (абедзве разам з Энгельсам), «Убоства філасофіі», «Васемнаццатага брумера Луі Банапарта», «Эканамічна-філасофскія рукапісы 1844 года», «Тэзісы аб Феербаху» і інш.

Яшчэ пры жыцці Маркса адны аўтары аб'яўляліаб’яўлялі яго ідэі геніяльнымі, іншыя паддавалі іх жорсткай крытыцы{{sfn|Басовская, Венедиктов|02.09.2007|loc=Басовская: Люди все ещё, — вот какова была все-таки сила этой личности, его учения, событий, связанных с его жизнью, — до сих пор полярно его оценивают. Одни идеализируют так, как нам с вами хорошо знакомо. Но у него столь же пламенные недруги, и они чёрной, настолько чёрной краской его рисуют, что сразу возникает недоверие. }}. Значная частка прац самага Маркса была прысвечана палеміцы з апанентамі. Пройдучы істотную нацыянальную мадэрнізацыю, ідэі Маркса сталі ядром шэрага ідэалогій рэвалюцыйных рухаў XX стагоддзя і зрабілі велізарны ўплыў на ход сусветнай гісторыі XIX—XX стагоддзяў{{sfn|Грицанов|1998|c=401-402}}{{sfn|Грицанов|2002|c=}}.

Паводле дадзеных інтэрнэт-апытання, праведзенага ў [[1999]] годзе «[[Бі-бі-сі]]», Маркс быў названы найвялікшым мысляром [[Тысячагоддзе|тысячагоддзя]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/461545.stm . Marx the millennium’s 'greatest thinker'] // [[BBC News]]</ref>. Паводле дадзеных каталога [[бібліятэка Кангрэса|Бібліятэкі Кангрэса ЗША]], Марксу прысвечана больш навуковых прац, чым любому іншаму чалавеку<ref>''Громский А.'' [http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Hu-iz-mister-Marks Ху из мистер Маркс?]</ref>.

<blockquote>«''Ніводны чалавек не зрабіў на свет большага ўплыву, чым Карл Маркс у XX стагоддзі''»  — [[Жак Атталі]]<ref>[http://www.pravda.ru/culture/cultural-history/personality/266307-1/ Неизвестный Карл Маркс в исполнении Жака Аттали  — 2  — Личность в культуре] // [[Правда.ру]]</ref>.</blockquote>

<blockquote>«''Сам Маркс уяўляў з сябе тып чалавека, складзенага з энергіі, волі і нязломнага пераканання. Ён меў выгляд чалавека, які мае права і ўлада патрабаваць павагі, якім бы не з'яўляўсяз’яўляўся перад вамі і што б ні рабіў. Усе яго рухі былі адважныя і саманадзейныя. Усе прыёмы былі ганарлівыя і неяк пагардлівыя, а рэзкі голас, што гучаў як метал, ішоў дзіўна да радыкальных прысудаў над асобамі і прадметамі, якія ён прамаўляў''». ([[Павел Васільевіч Аненкаў|П.  В.  Анненков]], «Замечательные десятилетия»){{sfn|Басовская, Венедиктов|02.09.2007}}</blockquote>

[[Васіль Васільевіч Леонцьеў|В.  В.  Леонцьеў]] адзначае ўнёсак Маркса ў эканамічную навуку па трох асноўных кірунках: тэорыя цэн, тэорыя дзелавога цыкла і эканамічнай дынамікі ў цэлым, метадалогія эканамічнай навукі<ref name="Leon">[[Васіль Васільевіч Леонцьеў|Леонтьев В.]] Современное значение экономической теории К. Маркса // Экономические эссе. Теории, исследования, факты и политика.  — М.: Политиздат, 1990.  — С. 99—111.  — ISBN 5-250-01257-4.</ref>. З нагоды тэорыі цэн Леонцьеў адзначае, што марксісцкі варыянт працоўнай тэорыі кошту не зрабіў на яе ніякага ўплыву. Асноўны ўнёсак Маркса ў тэорыю дзелавога цыкла, на думку Леонцьева, складаецца ў агульнапрызнаных схемах узнаўлення капіталу, якія ўпершыню ўведзеныя ў эканамічную навуку Марксам і апісваюць эканамічныя ўзаемасувязі паміж галінамі эканомікі, што выпускаюць сродкі вытворчасці і прадметы спажывання. Леонцьеў адзначае бліскучы аналіз Маркса асноўных тэндэнцый даўгачаснага развіцця капіталізму: {{пачатак цытаты}}Павелічэнне канцэнтрацыі багацця, хуткае скарачэнне ліку дробных і сярэдніх прадпрыемстваў, паступовае змяншэнне канкурэнцыі, бесперапынны тэхнічны прагрэс, што суправаджаецца павелічэннем ролі асноўнага капіталу, і, што, не менш важна, незмяншальная амплітуда рэгулярна паўтаральных дзелавых цыклаў  — выбітны шэраг прагнозаў, якія спраўдзіліся, якім сучасная эканамічная навука з усім яе складаным апаратам супрацьставіць нічога не можа<ref name = "Leon" />{{Канец цытаты}} і тое, што тры тамы «Капіталу» ўтрымваюць больш рэалістычную і якасную інфармацыю з першакрыніцы па такіх эканамічных катэгорыях, як прыбытак, заработная плата, капіталістычнае прадпрыемства, чым многія статыстычныя выданні і падручнікі.

[[Аляксандр Аляксеевіч Грыцанаў|А.  А.  Грыцанаў]], ацэньваючы ўнёсак Маркса, адзначаў, што выходзячы з гістарычнага досведу ва ўмовах [[Індустрыйнае грамадства|індустрыйнага грамадства]], а асабліва планаванага, «неймаверная рэдукцыя палітычнай арганізацыі да эканамічнай сістэмы». Грыцанаў мяркуе, што сама «ідэя „ператварэння пралетарыяту ў панавальны клас“ не можа выступіць мадэллю аналагічнай перабудовы ўладных і кіраўніцкіх інстытутаў, абавязкова заснаваных на падзеле працы». Дакранаючыся тэмы рэвалюцыйнага імператыў ізму «няўхільнага самаразбурэння буржуазнага ладу», які Маркс разглядаў ва ўсёнарастальнай [[люмпен]]ізацыі насельніцтва разам з узростам прадукцыйных сіл грамадства, Грыцанаў заўважае, што дадзеная ідэя Маркса, дапоўненая «тэзамі пра [[Тэхналагічнае беспрацоўе|„тэхналагічнаму“ беспрацоўю]] і ўзросце „рэзервовага войска“ працы, апынулася не цалкам карэктнай як у эканамічным, так і ў гістарычных аспектах». Пры гэтым ён адназначна прызнае, што «вядучыя „болевыя кропкі“ буржуазнага грамадства менавіта 19 ст. М. пазначыў дакладна». Разглядаючы ўплыў ідэй Маркса на наступную гісторыю Грыцанаў адзначыў, што нягледзячы на нязначнасць аўтарытэта іх стваральніка пры жыцці, спадчыну Маркса «пройдучы рэгіянальную і нацыянальную адаптацыю і мадэрнізацыю (часцяком вельмі кардынальную): [[Антоніа Лабрыёла|А. Лабрыёла]] ў Італіі, [[Георгій Валянцінавіч Пляханаў|Г. Пляханаў]] і [[Уладзімір Ільіч Ленін|У. Ленін]] у Расіі, [[Карл Каўцкі|К. Каўцкі]] і [[Роза Люксембург|Р. Люксембург]] у Германіі і інш.  — сталі сэнсавым, дактрынальным і маральным ядром ідэалогій, тэорый і праграм дзейнасці практычна ўсіх рэвалюцыянісцкіх рухаў 20 у., якія абвяшчалі ўласныя месіянізм і сацыяльную вылучнасць»{{sfn|Грицанов|1998|c=401-402}}{{sfn|Грицанов|2002|c=}}. Поспех ідэй Маркса сярод падобных арганізацый Грыцанаў бачыць у таемнасці, для якой вылучае наступныя прыкметы:{{sfn|Грицанов|1998|c=401-402}}{{sfn|Грицанов|2002|c=}}

Існуюць і іншыя ацэнкі яго ролі ў навуцы. Крытыцы падпадалі не толькі эканамічныя высновы і цверджанні Маркса, пад сумнеў ставілася і агульная метадалогія (гл. [[Карл Раймунд Попер|Карл Попер]] [[Адкрытае грамадства і яго ворагі]]). Так, адзначаюць абскурантысцкую пазіцыю К. Маркса па дачыненні да т.зв. «буржуазнай палітычнай эканоміі»<ref>{{пачатак цытаты}}прабіла смяротная гадзіна для навуковай буржуазнай палітычнай эканоміі.{{Канец цытаты}}''К. Маркс'' Предисловие ко второму изданию I тома «Капитала» // ''К. Маркс, Ф. Энгельс'' Сочинения, т. 23, М., Политиздат, 1957, стр. 17-18</ref> якая была ўспадкавана, у прыватнасці, У.  І.  Леніным<ref>{{пачатак цытаты}}пасля Маркса гаварыць пра якую іншую, немарксавую палітычную эканомію можна толькі для абдурэння мяшчан, хоць б і «высокацывілізаваных» мяшчан{{Канец цытаты}}''В.  И.  Ленин Сочинения, т. 45, М., Политиздат, стр. 268</ref>.