|
}}
'''Ніўхі''' (саманазва ''нивгу'', "«людзі"») — народ у [[Расія|Расіі]], карэнныя насельнікі Усходняйніжняга [[СібірРака Амур|Амура]]ы. Жывуць пераважна ў ([[Хабараўскі край|Хабараўскім крае]]) і на [[Востраў Сахалін|востравевострава Сахалін]] ([[Расія]]).
== Рассяленне ==
Тэрытарыяльна ніўхі падзяляюцца на кантынентальных (амурскіх) і астраўных. Кантынентальныя насяляюць ніжнюю частку [[Рака Амур|р. Амур]], землі ўздоўж Амурскага лімана, [[Ахоцкае мора|Ахоцкага мора]] і Татарскага праліва ([[Хабараўскі край]]). Астраўныя месцяццапражываюць на ўсёй тэрыторыі [[Востраў Сахалін|Сахаліна]], але галоўным чынам на поўначы і на ўсходзе каля р. Тым. Некаторыя прадстаўнікі ніўхаў таксама жывуць у іншых месцах [[Расія|Расіі]], асабліва ў [[Горад Хабараўск|Хабараўску]] і [[Горад Масква|Маскве]].
== Колькасць ==
Згодна перапісу 1897 г., у [[Расійская імперыя|Расіі]] налічвалася 4642 ніўха - — 2673 кантынентальных, 1969 астраўных. У 2010 г. расійскімі перапішчыкамі было зафіксавана 4652 чал., якія вызнавалі сябе як ніўхі.
''Агульная дынаміка колькасці ніўхаў у Расіі ў XX ст.:''
</timeline>
== Паходжанне ==
Ніўхі з'яўляюццаз’яўляюцца карэнным народам, які здаўна насяляў ніжнюю частку [[Рака Амур|р. Амур]] і ўзбярэжжа [[Ахоцкае мора|Ахоцкага мора]]. Некаторыя даследчыкі імкнуцца звязаць паходжанне мовы і культуры ніўхаў з палеазіяцкімі народамі, асабліва [[ітэльмены|ітэльменамі]], і нават з абарыгенным насельніцтвам [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкі]]. Аднак пакуль найбольш верагоднай версіяй з'яўляеццаз’яўляецца тая, што далёкія продкі ніўхаў мелі азіяцкае паходжанне і з'явілісяз’явіліся ва Ўсходняй [[Сібір]]ы ў [[палеаліт|палеаліце]], 30 - — 20 тысяч гадоў таму. Міграцыя на [[Востраў Сахалін|Сахалін]] адбывалася пазней некалькімі хвалямі. У 3 - — 4 тысячагоддзях да н. э. сфарміравалася адзіная Вазнясенаўская археалагічная культура, якая належыла ніўхам.
== Гісторыя ==
[[File:Nivkh canoe.jpg|thumb|Лодка ніўхаў]]
Ніўхі здаўна мелі кантакты з іншымі тутэйшымі народамі, перш за ўсё амурскімі - — [[нанайцы|нанайцамі]], [[ульчы|ульчамі]], [[орачы|орачамі]] і [[оракі|оракамі]]. Першыя кантакты сахалінскіх ніўхаў з [[Айны|айнамі]] адбыліся прыкладна ў 1 тысячагоддзі да н. э.
Пісьмовыя звесткі аб насельніках Прыамур'яПрыамур’я і Ахоцкага ўзбярэжжа з'явілісяз’явіліся ў сяр. 1 тысячагоддзя да н. э. Кітайскія крыніцы апавядалі, што яны нікому не падпарадкоўваліся, карысталіся лодкамі і насілі вопратку з тканіны, здабытай у моры. Відавочна, ніўхі былі ўцягнутыя ў гандлёвыя сувязі з прадстаўнікамі [[Ахоцкая археалагічная культура|Ахоцкай археалагічнай культуры]] VII - XVII—X ст. н. э., створанай меркавана прадстаўнікамі народа [[махэ]] - — мігрырантаў з поўдня. Кітайская хроніка гэтага часу ўзгадвае сярод суседзяў махэ племя ''цзылемі'', якое, як лічаць, было ніўхамі. У XII - — кан. XIII ст. н. э. землі ніўхаў сталі ахвярай экспансіі спачатку чжурчжэняў (кітаеў), а потым манголаў, якія згодна кітайскім пісьмовым крыніцам сустрэлі супраціўленне тубыльцаў ў Ніжнім Прыамур'іПрыамур’і. Рэшткі чжурчжэньскіх земляных крэпасцяў былі знойдзены археолагамі на Сахаліне.
У XVII - — перш. пал. XIX ст. Ніжняе Прыамур'еПрыамур’е і Сахалін фармальна належылі [[Кітай|Кітаю]]. З XVII ст. яны таксама ўваходзілі ў сферу каланіяльных інтарэсаў [[Рускія|рускіх]] і [[Японцы|японцаў]]. У 1850 г. Прыамур'еПрыамур’е і Сахалін былі далучаны да [[Расійская імперыя|Расіі]], там з'явілісяз’явіліся рускія перасяленцы. Ніўхі не былі абкладзены [[ясак]]ом, але выплочвалі іншыя [[падатак|падаткі]] і абмяжоўваліся ў лове марской рыбы. Зверабойны промысел, які вялі ў прыбярэжных водах караблі розных краін, а таксама інтэнсіўная эксплуатацыя рыбных рэсурсаў на моры і на р. Амур выклікалі голад сярод ніўхаў у 1898 г. Адначасова, расійскія ўлады намагаліся прыцягваць карэннае насельніцтва да гандлю і працы на прадпрыемствах.
Палітыка савецкага ўрада мела супярэчлівыя наступствы. У 1920 - — 1950-ых гг. правы ніўхаў як тубыльцаў былі значна пашыраны, аднак адмоўнае ўздзеянне мелі [[калектывізацыя]] і [[Рэпрэсіі ў СССР|палітычныя рэпрэсіі]]. У 1960-ыя гг. ніўхі былі пераселены ў вёскі і гарады, што спрыяла іх хуткай русіфікацыі. Ужо ў 1989 г. 50,7 % ніўхаў жылі ў гарадах. З пач. 1980-ых гг. рабіліся пэўныя захады для адраджэння ніўхскай культуры і мовы, але доўгатэрміновых станоўчых змен не назіралася. Пасля 1991 г. пачалі адраджацца традыцыйныя абшчыны. Дзейнічаюць Саюз Ніўхаў Сахаліна, аддзелы Асацыяцыі карэнных малых народаў і іншыя арганізацыі.
== Традыцыйная культура ==
[[Выява:V.M. Doroshevich-Sakhalin. Part II. Nivkh Yurt-1.png|thumb|Сям'яСям’я ніўхаў каля летняй хаціны, 1903]]
Асноўны гаспадарчы занятак - — лоў рыбы з дапамогай сетак, невадаў, гаплікаў, астрог. Асабліва важнае значэнне меў летні промысел ласосевых, якіх вялілі і нарыхтоўвалі да наступнай пуціны. Рыбу ўжывалі таксама варанай, сырой, пячонай, замарожанай. З рыбных скур шылі вопратку, з вантробы вытаплівалі [[тлушч]]. Паляванне на марскіх звяроў, у першую чаргу на [[Ластаногія|ластаногіх]], забяспечвала мясам і скурай, якая ішла на абутак, адзежу і рамяні. Ніўхі трымалі шмат [[Сабака свойскі|сабак]], у тым ліку на мяса. Збіралі ядомыя травы, карэнні, ракавіны і [[малюскі|малюскаў]]. З XIX ст. развіваецца агародніцтва. На далёкія дыстанцыі перамяшчаліся з дапамогай лыж, сабачых запрэжак, дашчаных лодак-пласкадонак, на р. Тым - — лодак, выдзеўбаных у ствале таполі.
Паселішчы ніўхаў звычайна месціліся ля вусцяў нераставых рэк ці на марскім узбярэжжы і складаліся з 2 - — 3 зімовых жытлаў - — чатырохвугольных паўзямлянак са сферычным дахам. Уздоўж трох сценак рабілі абаграваемыя нары. Вялікі драўляны комін знаходзіўся звонку. Улетку ля месцаў промыслу будавалі летнія хаціны, сферычныя і з двумя пахіламі, на драўляных палях або пнях.
Мужчыны і жанчыны апраналіся ў штаны і халаты накшталт [[кімано]], вырабленыя са скур рыбы, марскіх жывёл ці сабак. У халодную пару апраналі адразу некалькі халатаў, якія сашчэплівалі рамянём. Узімку таксама насілі сабачае або ласінае футра без капелюша.
Асновай сацыяльнага ладу быў род, які аб'ядноўваўаб’ядноўваў мужчын - — кроўных родзічаў, меўшых адзіную родавую назву. Жанчыны пасля шлюбу пераходзілі ў род мужа, але фармальна заставаліся ў складзе свайго. Шлюб унутры аднаго роду быў забаронены. Класічная форма шлюбу - — жаніцьба на дачцы брата маці. Роды складаліся з пашыраных і нуклеарных [[сям'я|сем'яўсем’яў]].
Ніўхі захавалі багаты фальклор - — казкі, паданні, лірычныя спевы, прыказкі і г. д. Сярод свят гадавога цыклу асобнае месца займала свята [[Буры мядзведзь|мядзведзя]], калі вырашчанага ў няволі звера забівалі ў рытуальных мэтах. Свята суправаджалася песнямі, музычнымі і спартыўнымі спаборніцтвамі. Да сёй пары развітыа разьбярства па дрэве, косці, выраб скульптур і арнаментальных кампазіцый.
На [[Востраў Сахалін|Сахаліне]] дзейнічае некалькі фальклорных калектываў, разьбярская майстэрня, цэнтр традыцыйных культур і нацыянальны музей (г. Паранайск).
== Мова ==
Ніўхская мова ізаляваная, адносіцца да так званых палеазіяцкіх моў. Яна падзяляецца на 3 асноўныя [[дыялект]]ы (амурскі, паўночнасахалінскі, усходнесахалінскі). У [[1932]] г. для амурскага дыялекта была створана [[пісьмо]]васць на аснове [[Лацінскі алфавіт|лацінкі]]. На ёй друкаваліся кнігі, выдавалася газета. У [[1937]] г. адбыўся пераход пісьмовасці да [[кірыліца|кірыліцы]], аднак выкладанне новага правапісу і друк на ім пачаліся толькі ў [[1953]] г. У [[1979]] г. была распрацавана пісьмовасць для ўсходнесахалінскага дыялекта на аснове кірыліцы. На ёй (фактычна на рускай і ніўхскай) з [[1996]] г. выдаецца малатыражная газета "«Нивх диф"». Ніўхская літаратура развіваецца пераважна на [[Руская мова|рускай мове]].
== Рэлігія ==
У кан. XIX ст. ніўхі былі ахрышчаныя ў [[праваслаўе]], але да сёй пары прытрымліваюцца [[анімізм|анімістычных культаў]] і памятаюць святыя для іх мясціны.
== Літаратура ==
* Grant B. M. Memory and forgetting among the Nivkhi of Sakhalin Island. - — Rice University, 1993
* Mattissen J. Dependent-Head Synthesis in Nivkh: A Contribution to a Typology of Polysynthesis. - — John Benjamins, 2004
* Народы России: Энциклопедия. / Главный редактор В. А. Тишков. - — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994
* История и культура нивхов: Историко-этнографический очерки. - — Спб: Наука, 2008.
== Знешнія спасылкі ==
* [http://www.philology.ru/linguistics4/gruzdeva-97.htm Ніўхская мова]
* [http://www.kykhkykh.org Сайт ніўхскай арганізацыі "«Кыхкых"»]
* [http://kins07-oremif-nikol.narod.ru Школьны праект вывучэння ніўхаў і іншых карэнных народаў у Хабараўскім крае]
[[Катэгорыя:Народы Азіі]]
| 