Бактэрыі: Розніца паміж версіямі

Гэта мікраскапічныя, часцей за ўсё аднаклетачныя арганізмы, якія маюць клеткі рознай формы і памераў. Вядома некалькі асноўных форм бактэрыяльных клетак. Акруглыя або авальныя клеткі  — гэта [[кокі]]. Кокі могуць быць злучаны папарна або ў ланцужкі, а іх групы могуць мець выгляд шчыльных пачкаў або вінаграднай гронкі. Прамыя, выцягнутыя ў даўжыню бактэрыі  — палачкі, [[бацылы]], [[кластрыдыі]], [[псеўдаманады]]. Падобныя на палачкі, але з адным выгнутым канцом  — гэта [[вібрыёны]], а выгнутыя па ўсёй даўжыні  — [[спірылы]], [[спірахеты]]. Дыяметр бактэрый 0,1—10 мкм, даўжыня 1—20 мкм, а ніткаватыя шматкяетачныя бактэрыі дасягаюць 50—100 мкм.

[[Файл:Average prokaryote cell numbered.svg|thumb|250px|left|Будова бактэрыі – — 1. Пілі, 2. Плазмід, 3. [[Рыбасомы]], 4. [[Цытаплазма]], 5. [[Плазмалема]], 6. [[Клетачная сценка]], 7. Капсула, 8. Нуклеоід, 9. Жгуцік]]

Цытаплазма ўяўляе сабой вязкую вадкасць, якая складаецца з [[вада|вады]] і раствораных у ёй рэчываў. У ёй адсутнічаюць арганоіды, у састаў якіх уваходзяць мембраны. Ёсць толькі дробныя немембранныя арганоіды, якія служаць месцам утварэння найбольш важных для жыцця клеткі рэчываў  — бялкоў. У адной бактэрыяльнай клетцы знаходзіцца некалькі дзясяткаў тысяч такіх арганоідаў.

Частка гетэратрофных бактэрый селяцца побач і выкарыстоўваюць арганічныя рэчывы, якія яны выдзяляюць. Калі такое сумеснае пражыванне пэўнага віду бактэрый з арганізмамі іншых відаў з’яўляецца пастаянным, яно называецца сімбіёзам. Бактэрыі-сімбіёнты могуць выкарыстоўваць арганічныя рэчывы іншых арганізмаў і наносіць ім шкоду. Такія бактэрыі называюцца паразітамі. Прыкладамі бактэрый-паразітаў з’яўляюцца ўсе віды хваробатворных бактэрый. Часам абодва ўзаемадзейныя арганізмы могуць атрымліваць карысць ад сімбіёзу. Прыкладам гэтаму могуць быць узаемаадносіны бактэрый з некаторымі раслінамі. Бактэрыі, якія жывуць у каранях гароху або канюшыны, атрымліваюць ствараемыя гэтымі раслінамі арганічныя рэчывы; у сваю чаргу, бактэрыі ператвараюць атмасферны [[азот]] у рэчывы, карысныя для раслін.

Некаторыя аўтатрофы выкарыстоўваюць энергію, што вызваляецца пры акісленні неарганічных рэчываў. Такія бактэрыі насяляюць глебу, дно балот, азёр і мораў, а таксама гарачыя крыніцы, якія б’юць з-пад зямлі побач з вулканамі. Значна шырэй распаўсюджаны ў прыродзе аўтатрофныя бактэрыі, якія, падобна да раслін, выкарыстоўваюць для свайго існавання сонечнае святло. Таму яны насяляюць не дно, а верхнія слаі вадаёмаў. Найбольш распаўсюджанымі сярод іх з’яўляюцца [[цыянабактэрыі]].

Размнажаюцца бактэрыі пры дапамозе бінарнага дзялення. Клеткі бактэрый вельмі маленькія і маюць простую будову, таму яны размнажаюцца хутчэй за ўсіх арганізмаў. Калі неабходныя для жыцця ўмовы максімальна спрыяльныя, кожная бактэрыя можа ператварацца ў дзве такія ж клеткі кожныя 20 мін. За гэты час клетка дасягае сваіх максімальных памераў, і ў ёй падвойваецца [[храмасома]]. Адначасова з гэтым у клетцы назапашваюцца рэчывы, неабходныя для фарміравання перагародкі ў цэнтральнай частцы.

Некаторыя бактэрыі ўтвараюць [[бактэрыяльныя споры|споры]], калі ўмовы для жыцця бактэрый у месцах іх рассялення пагаршаюцца (становіцца занадта холадна або суха ці расходуюцца ўсе пажыўныя рэчывы). Для гэтага ўнутры іх клетак вакол храмасомы і невялікай колькасці цытаплазмы, якая да яе прылягае, утвараецца вельмі тоўстая абалонка. Пасля гэтага клетка разбураецца, а пакрытая абалонкай храмасома застаецца. У стане споры бактэрыі не дыхаюць і не жывяцца, але пры гэтым застаюцца жыццяздольнымі сотні гадоў. Трапіўшы ва ўмовы, спрыяльныя для жыцця бактэрый, такія споры зноў становяцца звычайнымі клеткамі. Бактэрыяльныя споры (гл. таксама [[споры]]) не з’яўляюцца прыстасаваннем для размнажэння: з адной актэрыяльнай клеткі атрымліваецца адна спора, а з адной споры  — толькі адна бактэрыяльная клетка. Спораўтварэнне ў бактэрый  — гэта спосаб выжывання ў неспрыяльных умовах і адзін са спосабаў рассялення.

Бактэрыі  — гэта вельмі старажытныя арганізмы. Яны, напэўна, з’явіліся на Зямлі каля 3  млрд. гадоў таму.

Часцей за ўсё бактэрый можна сустрэць там, дзе многа адмерлага арганічнага рэчыва. Узровень кіслароду ў такіх месцах можа быць вельмі нізкім або ўвогуле нулявым. Перш за ўсё гэта [[глеба]]. Бактэрыям для жыцця падыходзіць толькі вільготная глеба. Дзякуючы малым памерам бактэрыі могуць існаваць у найтанчэйшых плеўках вады, якія пакрываюць камячкі глебы. Менавіта тут умовы для жыцця бактэрый-сапратрофаў найбольш спрыяльныя. У некаторых выпадках колькасць бактэрый можа дасягаць 100  млн. клетак у 1 г глебы.

Вельмі многа бактэрый у вадаёмах, куды з патокамі дажджавой вады трапляюць арганічныя рэчывы з глебы. Тут таксама назапашваюцца арганічныя рэчывы водных арганізмаў. У вадаёмах колькасць гетэратрофных бактэрый залежыць ад колькасці пажыўных рэчываў, а аўтатрофных цыянабактэрый  — ад колькасці святла, якое пранікае ў ваду. Як правіла, у вадзе адкрытага прыроднага вадаёма бактэрый у 10—100 разоў менш, чым у глебе.

* Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / В.  М.  Ціхаміраў [і інш.]; пад рэд. В.  М.  Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г.  І.  Кулеш.  — Мн.: Нар. асвета, 2010.  — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9