Ян Баршчэўскі: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Значна пашыраны і дапоўнены падраздзел «Беларускія пераклады», дададзены спасылкі на самі творы і асоб, якія згадваюцца ў тэксце артыкула
Тэгі: першае рэдагаванне Візуальны рэдактар
Няма тлумачэння праўкі
Радок 34:
}}
 
'''Ян Баршчэ́ўскі''' (~[[179428 лютага]] [[1790]], в. [[Вёска Мурагі|Мурагі]] [[Полацкі павет|Полацкага павета]], цяпер {{МН|Расонскі раён|у Расонскім раёне|}}, [[Віцебская вобласць]], [[Беларусь]] — {{ДС|12|3|1851}}, {{МН[[Чудніў|Чуднаў||Горад Чуднаў}}]], цяпер [[Украіна]]) — беларускі літаратар, выдавец<ref>БЭ ў 18 т. Т 2. С. 325</ref>.
 
Вядомы за свой найбунейшы твор «[[Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях]]» (на [[польская мова|польскай мове]]). За жыццё напісаў таксама тры вершы на [[беларуская мова|беларускай мове]]. Лічыцца адным з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры.
Радок 55:
|isbn =
|тыраж =
}}</ref> Мурагі Полацкага павета [[Віцебская губерня|Віцебскай губерні]] (цяперашні [[Расонскі раён]] Віцебскай вобласці)<ref>[http://belarustourism.by/catalog/369_16373.html Нещердо — Реки и озера — Природа — Каталог — Туризм в Беларуси] {{ref-ru}}</ref> у сям'і [[Грэка-каталікіУніяцтва|грэкакаталіцкагагрэка-каталіцкага]] святара, якая, як мяркуецца, належала да [[шляхта|шляхетнагашляхецкага]] роду. Вучыўся ў [[Полацкі езуіцкі калегіум|Полацкім езуіцкім калегіуме]]<ref name="БСБ"/>, дзе набыў вядомасць чытальніка і вершапісца, выступаў з уласнымі арацыямі і вершамі, у [[1809]] годзе напісаў паэму ў класічным стылі «''Пояс Венеры''» (не захавалася; мова, на якой быў напісаны твор, невядоманевядомая, магчыма польская або латынь). Студэнцкія канікулы часцей за ўсё праводзіў у падарожжах па наваколлях возера [[Возера Нешчарда (возера)|Нешчарда]]. Збіраў беларускі фальклор, апісваў курганы і гарадзішчы<ref name="БСБ"/>.
 
Дзякуючы сваёй схільнасці да паэтычных экспромтаў быў жаданым госцем на сямейных урачыстасцях вясковай шляхты. Першыя вядомыя вершы, напісаныя [[Беларуская мова|па-беларуску]] — «''Дзеванька''» (прысвечаны любімай дзяўчыне, Максімовіч) і «''Бунт хлопаў''». Таксама займаўся жывапісам — маляваў пейзажы і карыкатуры, якія карысталіся папулярнасцю сярод мясцовых жыхароў.
 
Пасля заканчэння [[Полацкі езуіцкі калегіум|Полацкага калегіума]] (у [[1812]] годзе ператворанага ў акадэмію) прыблізна ў 1816 годзе, працаваў настаўнікам і гувернёрам у розных месцах на малой радзіме. Падарожнічаў па Беларусі, збіраў [[фальклор]].
 
=== Пецярбургскі перыяд ===
У сярэдзіне [[1820-я|1820-х]] (хутчэй за ўсё [[1826]] або [[1827]]) пераехаў у [[Горад Санкт-Пецярбург|Санкт-Пецярбург]], дзе выкладаў [[Грэчаская мова|грэчаскую]] і [[Лацінская мова|лацінскую]] мовы ў некалькіх дзяржаўных установах і сам вывучаў старажытную літаратуру. Выконваючы даручэнні марскога ведамства, пабываў у [[Францыя|Францыі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і [[Фінляндыя|Фінляндыі]], падарожнічаў па [[Горад Полацк|Полаччыне]] і [[Горад Мсціслаў|Мсціслаўшчыне]]. У Пецярбургу пазнаёміўся з [[Адам Міцкевіч|Адамам Міцкевічам]], у [[1839]] годзе — з [[Тарас Рыгоравіч Шаўчэнка|Тарасам Шаўчэнкам]]. Уласныя рамантычныя вершы Баршчэўскага чытачы ацэньвалі без асаблівага захаплення, аднак вядома, што Міцкевіч уласнаручна дапамог паправіць некаторыя з іх. Шаўчэнка таксама крытыкаваў вершы Баршчэўскага за недастатковую колькасць у іх народнага элемента, заклікаў беларускіх пісьменнікаў служыць [[Прыгоннае права|запрыгоненаму народу]] і развіваць маладую беларускую літаратуру ў дэмакратычным кірунку.
 
У [[1840]]—[[1844]]1840—1844 гадах Баршчэўскі разам з іншымі членамі літаратурнага гуртка, які складаўся галоўным чынам з выхадцаў з Беларусі<ref name="БСБ"/> займаўся выданнем штогадовага альманаха «Niezabudka» («Незабудка») (1840-441840—1844)<ref name="БСБ"/> на польскай мове. Падтрымліваў творчыя сувязі з членамі гуртка і яго карэспандэнтамі — пісьменнікамі Вінцэнтам Давідам, Станіславам-Аўгустам Ляховічам, журналістам і крытыкам [[Рамуальд Андрэевіч Падбярэскі|Р.Рамуальдам Падбярэзскім]], літаратуразнаўцам і гісторыкам Ю. Барташэвічам, мастакамі [[Казімір Рудольфавіч Жукоўскі|Казімірам]] і {{нп3|Рудольф Казіміравіч Жукоўскі|Рудольфам|ru|Жуковский, Рудольф Казимирович}} Жукоўскімі, фалькларыстам [[Ігнат Яўстахавіч Храпавіцкі|І.Ігнатам Храпавіцкім]], пісьменнікамі Л. Шцюрмерам, [[Вінцэнт Рэут|В.Вінцэнтам Рэутам]], [[Тадэвуш Гіляравіч Лада-Заблоцкі|Т.Тадувушам Лада-Заблоцкім]], {{нп3|Аляксандр Гроза|А. Грозай|ru|Гроза, Александр}}, Л. Грот-Спасоўскім. Сярод самых блізкіх сяброў Баршчэўскага сучаснікі называлі [[ГаўдэнтыйГаўдэнцый Шапялевіч|Г.Гаўдэнцыя Шапялевіча]], знаёмага з паэтам яшчэ з часоў вучобы ў Полацкай калегіі. Рэдкалегія часопіса мела кантакты з [[Горад Вільнюс|віленскім]] «Дэмакратычным таварыствам» ([[1836]]—[[1838]]), прапагандавала (праз Ф. Лаўцэвіча) забароненыя вершы.
 
На старонках «Незабудкі» Баршчэўскі друкаваў галоўным чынам апавяданні ў вершах. Ад [[класіцызм]]у паступова перайшоў да [[рамантызм]]у. У [[1843]] угодзе ў часопісе «Rocznik literacki» («Літаратурны штогоднік») упершыню былі надрукаваныя яго беларускія вершы — «''Дзеванька''», «''Гарэліца''», магчыма ім апрацаваная (аўтарства цалкам не даказана) народная песня «''Зязюля''».
 
У [[1844]]—[[1846]] гадах выдаў свой ​​галоўны твор — кнігу «[[Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях]]» (тамы 1-41—4, на польскай мове, гравюры {{нп3|Рудольф Казіміравіч Жукоўскі|Р. Жукоўскага|ru|Жуковский, Рудольф Казимирович}}), асобныя часткі якога раней друкаваліся ў часопісах «Rocznik literacki» і «Athenæum». Матэрыяльную дапамогу ў выданні кніг Баршчэўскага аказаў віленскі пісьменнік [[Аляксандр Здановіч|А. Здановіч]]. У часопісе «Рубон» у [[1847]] годзе выйшла другая частка аповесці «''Драўляны дзядок і мадам Інсекта''».
 
=== Апошнія гады жыцця ===
У [[1846]] годзе (або ў [[1847]] ці, магчыма, у [[1848]] годзе) па запрашэнні польскага пісьменніка {{нп3|Генрых Ржавускі|Г. Ржавускага|ru|Ржевуский, Генрих}} пераехаў у горад [[Горад ЧуднаўЧудніў|Чуднаў]] на [[Валынская губерня|Валыні]]. Пасяліўся ў доме графіні Ю. Ржавускай, дзе таксама жыў вядомы мастак-графік [[Напалеон Орда]].
 
Баршчэўскі падтрымліваў блізкія сяброўскія адносіны з польскім паэтам і перакладчыкам К. Пятроўскім і доктарам Г. Кёлерам, збіраў матэрыялы пра археалагічныя аб'ектыаб’екты, падарожнічаў. У [[1849]] годзе ў [[Горад Кіеў|Кіеве]] выдаў першую частку зборніка «''Проза і вершы''» (на польскай мове), куды ўвайшлі балады, паэма «''Жыццё сіраты''», аповесць «''Душа не ў сваім целе''». У канцы [[1840-я|1840-х]] гадоў захварэў на [[сухотыТуберкулёз лёгкіх|сухоты]] і пасля працяглай хваробы памёр. Пахаваны ў Чуднаве.
 
== Творчасць ==
[[Выява:Shljahtich Zavalnja.png|thumb|Тытульны ліст кнігі «Шляхціц Завальня» (мастак [[Рудольф Казіміравіч Жукоўскі]])]]
 
Першыя творы, верш «''Дзеванька''» (1809), напісаў будучы навучэнцам Полацкай езуіцкай калегіі.
 
Баршчэўскі як паэт склаўся пад уплывам польскага класіцызму. Захапленне паэзіяй Міцкевіча адбілася на яго польскіх творах (паэма «''Жыццё сіраты''», санеты «''Мелодыі пілігрыма''»).
 
Асноўным тварэннемтворам аўтара з'яўляеццаз’яўляецца зборнік фантастычных твораў з жыцця беларускай глыбінкі «[[Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях|''Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях'']]» у 4-х тамах ([[1844]]—[[1846]]). Творы напісаныя пад відавочным уплывам беларускага фальклору. Баршчэўскі выкарыстаў сюжэты казак і легенд «дзікага паўночнага краю Беларусі», апаэтызаваў родныя мясціны, у тым ліку і [[Нешчарда (возера)|возера Нешчарда]], каля якога знаходзілася вёска Мурагі, дзе прайшло яго дзяцінства.
Апавяданні Баршчэўскага нагадваюць папаводле сваімсвайго [[Фантастыка|містычныммістычнага настроемнастрою]] творы [[Мікалай Васільевіч Гогаль|М.Мікалая Гогаля]]. Паэма Я.Яна Баршчэўскага «''Пояс Венеры''» не захавалася.
 
Большая частка твораў напісана на польскай мове, аднак у іх пісьменнік звяртаўся да беларускіх паданняў, фальклорных сюжэтаў і вобразаў («[http://knihi.com/Jan_Barsceuski/Dzvie_biarozy.html ''Дзве бярозы'']», «[http://knihi.com/Jan_Barsceuski/Kurhany.html ''Курганы'']», «[http://knihi.com/Jan_Barsceuski/Zaroslaje_voziera.html ''Зарослае возера'']» і інш.). Захавалася толькі тры яго творы напісаныя аўтарам непасрэдна па-беларуску: «[[s:Дзеванька_(Баршчэўскі)|''Дзеванька'']]», «[[s:Гарэліца_(Баршчэўскі)|''Гарэліца'']]», «''Бунт хлопаў''» («''Рабункі мужыкоў''», прысвечаны сялянскім хваляванням на Полаччыне ў 1812<ref name="БСБ"/>).
 
Аўтар «''Нарыса паўночнай Беларусі''» (1843)<ref name="БСБ"/>.
 
== У музыцы і кіно ==
Песні «''Дзеванька''», «''Гарэліца''» пакладзены на музыку [[Антон Іванавіч Абрамовіч|А. І. Антонам Абрамовічам]]<ref name="БСА">{{кніга
|аўтар =
|частка = Абрамович Антон Иванович
Радок 110:
}}</ref>.
 
ПаПаводле кнізекнігі «[[Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях|''Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях'']]»на [[Беларусьфільм]]е [[1994]] годзе быў зняты [[Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях, фільм|аднайменны фільм]].
 
== Спадчына ==
Ян Баршчэўскі займае надзвычай важнае месца ў гісторыі мастацкай культуры [[Беларусы|беларусаў]]. На працягу ўсёй творчасці ён кіраваўся рамантычна-ўзнёслым пачуццём любові да роднага краякраю. Як рамантык аддаваў перавагу выключным, святочным і трагічным аспектам вясковага жыцця, чым тлумачацца асобныя праявы страрашляхецкагастарашляхецкага кансерватызму, ідэалізацыі мінулай вольнасці і дабрачыннасці. Яго беларускія творы напісаны ў фальклорным стылі, маюць павучальны ці бурлескна-рэалістычны характар. Творы Баршчэўскага распаўсюджваліся ў рукапісах або вусным шляхам як народныя. Верш «''Бунт хлопаў''» трапіў у фальклорныя запісы [[Аляксандр Максімавіч Семянтоўскі-Курыла|А.Аляксандра Семянтоўскага]] і [[Павел Васілевіч Шэйн|П.Паўла Шэйна]], зробленыя ў канцы [[19XIX стагоддзе|19XIX стагоддзя]]. У чытанні і перапісванні гэтага твора абвінавачваўся [[Паўлюк Багрым]].
 
== Беларускія пераклады ==
У 1916 г.годзе у віленскай газеце «[[Гоман (газета, 1916)|Гоман]]» з’явілася некалькі казак з «Шляхціца Завальні», перакладзеных на беларускую мову [[Ян Станкевіч|Янам Станкевічам]]<ref name="БСБ" />. У 1917 г.годзе дзве казкі былі надрукаваны асобнымі брашурамі — «[[s:Начэпнасьць|''Начэпнасьць'']]» і «''Чорнакніжнік і зьмея, што вылупілася с пятушынаго яйца''», — якія, аднак, не атрымалі шырокай вядомасці: згодна з загадам Галоўліта БССР № 33 ад 3 чэрвеня 1937 г.годзе гэтыя дзве брашуры, у ліку іншых кніг шкоднага зместу, падлягалі адабранню з бібліятэк і навучальных устаноў рэспублікі; прычынай, магчыма, была асоба перакладчыка.
 
У 1971 г.годзе казкі «''Пра чарнакніжніка і змяю, што вывелася з яйка, знесенага пеўнем''» у перакладзе [[Максім Іванавіч Гарэцкі|М.Максіма Гарэцкага]] і «''Белая сарока''» ў перакладзе [[Вячаслаў Пятровіч Рагойша|В.Вячаслава Рагойшы]] былі ўключаны ў хрэстаматыю «Беларуская літаратура XIX стагоддзя», а ў 1977 г.годзе уў дакументальным зборніку «Пачынальнікі: з гісторыка-літаратурных матэрыялаў XIX ст.» былі прадстаўлены тры ўводныя раздзелы («''Колькі слоў ад аўтара''», «''Нарыс Паўночнай Беларусі''», «''Шляхціц Завальня''») у перакладзе Г.[[Генадзь Васілевіч Кісялёў|Генадзя Кісялёва]]. У 1981 г.годзе за пераклад кнігі ўзяўся [[Уладзімір Іосіфавіч Мархель|Уладзімір Мархель]], які сваю працу так і не закончыў. Поўны жа пераклад «[http://knihi.com/Jan_Barsceuski/Slachcic_Zavalnia,_abo_Bielarus_u_fantastycnych_apaviadanniach.html Шляхціца Завальні]», выкананы М.[[Мікола Хаўстовіч|Міколам Хаўстовічам]], быў апублікаваны толькі ў 1990 ггодзе. У гэта выданне таксама ўвайшлі пераклады аповесцей Баршчэўскага «''Драўляны Дзядок і кабета Інсекта''» і «''Душа не ў сваім целе''». У 1998 г.годзе уў серыі «Беларускі кнігазбор» выйшаў том «''Ян Баршчэўскі. Выбраныя творы''», куды, апрача ўпамянутыхзгаданых твораў, увайшлі таксама пераклады п’есы «''Жыццё сіраты''», вершаў і лістоў пісьменніка, выкананыя [[Рыгор Іванавіч Барадулін|Р.Рыгорам Барадуліным]], [[Кастусь Цвірка|К.Кастусём Цвіркам]], [[Уладзімір Іосіфавіч Мархель|У.Уладзімірам Мархелем]], [[Уладзімір Мікалаевіч Дубоўка|У.Уладзімірам Дубоўкам]] і М.Міколам Хаўстовічам. У 2003 г.годзе быў надрукаваны зборнік вершаў Баршчэўскага «''Лісты да Юліі''» ў перакладзе А.[[Анатоль Мікалаевіч Канапелька|Анатоля Канапелькі]], а ў 2004 г.годзе — зборнік лістоў у перакладзе В. Таранеўскага.{{зноскі}}
 
== Літаратура ==