Албанія: Розніца паміж версіямі

'''Алба́нія''' ({{lang-sq|Shqipëria}}), '''Рэспу́бліка Алба́нія''' ({{lang-sq|Republika e Shqipërisë}}) — краіна, якая знаходзіцца ў заходняй частцы [[Балканскі паўвостраў|Балканскага паўвострава]] ў паўднёва-ўсходняй [[Еўропа|Еўропе]]. Краіна мае сухапутныя межы з [[Чарнагорыя]]й на паўночным захадзе, з часткова прызнанай Рэспублікай [[Рэспубліка Косава|Косава]] на паўночным усходзе, з [[Рэспубліка Македонія|Паўночнай Македоніяй]] на ўсходзе і з [[Грэцыя]]й на поўдні і паўднёвым усходзе. Ад [[Італія|Італіі]] краіну аддзяляе [[праліў Атранта]] шырынёй у 72 км. Албанія абмываецца [[Адрыятычнае мора|Адрыятычным морам]] на захадзе і [[Іанічнае мора|Іанічным морам]] на паўднёвым захадзе.

Большую частку тэрыторыі Албаніі займаюць сярэдневысокія горы. Клімат узбрэжжа субтрапічны міжземнаморскі, у гарах — умераны кантынентальны. Памежныя азёры — [[Скадарскае возера|Скадарскае]], [[Ахрыдскае возера|Ахрыдскае]], [[Прэспа]] — маюць вялікія памеры і славяцца сваёй прыгажосцю. ПрыродныПрыродныя раслінны і жывёльны свет захаваўсязахаваліся лепш, чым у іншых міжземнаморскіх краінах. Уражвае разнастайнасць ландшафтаў у краіне плошчай (28 748 км²) меншай нават за [[Магілёўская вобласць|Магілёўскую вобласць]].

Сучасная тэрыторыя Албаніі, заселеная ілірыйцамі, у I тыс. да н.э. зведала ўплыў старажытнагрэчаскай цывілізацыі, затым ўваходзіла ў склад [[Рымская імперыя|Рымскай Імперыі]], далей — [[Візантыйская імперыя|Візантыі]], пад уладай якой у ХІІ стагоддзі ўзнікла першае менавіта албанскае княства, з ХV ст. уваходзіла ў склад [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]], а пасля [[Балканскія войны|Першай Балканскай войнаўвайны]] ў 1912 годзе абвясціла сваю незалежнасць. У 1939 годзе [[Албанскае каралеўства, 1928–1939|Албанскае каралеўства]] было захоплена фашысцкай [[Каралеўства Італія, 1861—1946|Італіяй]], якая стварыла дзяржаву «[[Італьянская акупацыя Албаніі|Вялікая Албанія]]», а ў 1943 годзе краіна стала [[Албанскае каралеўства, 1943–1944|пратэктаратам Нацысцкайнацысцкай Германіі]]. У наступным1944 годзепасля выгнання фашыстаў была створанаабвешчана [[Сацыялізм|сацыялістычная]] [[Народная Сацыялістычная Рэспубліка Албанія|Албанская народная рэспубліка]] пад кіраўніцтвам [[Энвер Ходжа|Энвера Ходжы]] і [[Партыя працы Албаніі|Партыі працы]]. У эпоху [[камунізм]]у Албанія перажыла шырокія сацыяльныя і палітычныя пераўтварэнні, а таксама ізаляцыю ад большай часткі міжнароднай супольнасці. У 1991 годзе аўтарытарны сацыялістычны рэжым [[Падзенне камуністычнага рэжыму ў Албаніі|быў зрынуты]], іпасля чаго створанапаўстала сучасная албанская рэспубліка.

Монаэтнічная краіна, 95 % насельніцтва складаюць албанцы. Адна з дзвюх еўрапейскіх краін з пануючай роляй ісламу. Сталіца краіны, [[Горад Тырана|Тырана]], — фінансава-прамыловы цэнтр дзяржавы з насельніцтвам у 800 тысяч з агульных 2,9 млн жыхароў Албаніі. Яшчэ з сацыялістычных часоў дзяржава дае сваім грамадзянам магчымасцідоступ карыстаццада бясплатнымбясплатнай медыцынскім абслугоўваннеммедыцыны і атрымаць сярэднююсярэдняй ды вышэйшуювышэйшай адукацыюадукацыі.

АдносіццаАлбанія адносіцца да ліку найбяднейшых краін Еўропы. Насельніцтва занята большай часткай у сельскай гаспадарцы. Тым не менш, у апошнюю чвэрць стагоддзя адбыліся істотныя пазітыўныя зрухі. Албанія перайшла ад планавай да рынкавай эканомікі. [[Свабодны рынак|Рынкавыя рэформы]] адкрылі краіну для замежных інвестыцый, асабліва ў энергетычны сектар і, транспартную інфраструктуру і турызм. Албанія мае высокі [[індэкс чалавечага развіцця]], які забяспечвацца ўніверсальнай сістэмай аховы здароўя і бясплатнай пачатковай і сярэдняй адукацыі.

Назва краіны з’яўляецца [[экзонім]]ам і паходзіць ад ілірыйскага «olba» — «паселішча». Упершыню назва з падобным коранем — Albanopolis — сустракаецца на карце [[Клаўдзій Пталемей|Пталемея]] (150 н.э.), дзе яна маркіруе паселішча на паўночны ўсход ад сучаснага [[Дурэс]]а. Самі ж албанцы называюць сваю краіну ''Шкіперыяй'', што паводле [[народная этымалогія|народнай этымалогіі]] азначае "зямля арлоў".

Плошча Албаніі складае 28,7 тыс. км² — трохі меншаяменш за [[Бельгія|Бельгію]] і [[Арменія|Арменію]] і крыху большаябольш за Паўночную Македонію. Размешчана ў заходняй частцы [[Балканскі паўвостраў|Балканскага паўвострава]]. Албанія выцягнутая на 340 км з поўначы на поўдзень і на 150 км з захаду на ўсход. Мае сухапутныя межы з [[Чарнагорыя]]й на паўночным захадзе, з часткова прызнанай Рэспублікай [[Рэспубліка Косава|Косава]] на паўночным усходзе, з [[Рэспубліка Македонія|Паўночнай Македоніяй]] на ўсходзе і з [[Грэцыя]]й на поўдні і паўднёвым усходзе. Ад [[Італія|Італіі]] краіну аддзяляе [[праліў Атранта]] шырынёй у 72 км у самым вузкім месцы. Албанія абмываецца [[Адрыятычнае мора|Адрыятычным морам]] на захадзе і [[Іанічнае мора|Іанічным морам]] на паўднёвым захадзе. Агульная даўжыня марскога ўзбярэжжа 362 км. У Адрыятычным моры Албаніі належыць востраў Сазані.

Цэнтральная частка ўзбярэжжа — раўніна; астатняя тэрыторыя (каля 70 %) занятая гарамі — Паўночнымі Албанскімі Альпамі, хрыбтомхрыбтамі [[Таморы]], [[Карабі]]. НаДа паўднёвымапошняга захадзеналежыць размешчаны [[Акракераўнскія горы]], што спускаюцца адхонамі прота ў Іанічнае мора. Найвышэйшаянайвышэйшая кропка краіны — гара [[Кораб (гара)|Кораб]] (або па-албанску Карабі, 2764 м) на мяжы з Македоніяй. На паўднёвым захадзе размешчаны [[Акракераўнскія горы]], што спускаюцца адхонамі проста ў Іанічнае мора.

Клімат субтрапічны, на ўзбярэжжы міжземнаморскі, на ўсходзе — кантынентальны. У гарах клімат умераны. Сярэдняя тэмпература студзеня 8—9°С, ліпеня 24—25°С. Ападкаў 800—2000 мм у год, што болей чым у сярэднім па Міжземнамор’і.

НайбуйнейшыяСамая азёрывялікая рака — [[Рака Дрын|Дрын]], што свае 148 км цячэ з усходу на захад (у Албанііпаўночнай часткова)частцы краіны. Найбуйнейшыя азёры: [[Скадарскае возера|Скадарскае]] (памежнае з Чарнагорыяй), [[Ахрыдскае возера|Ахрыдскае]], [[Прэспа]]; самая(на вялікаямяжы раказ —Паўночнай [[Рака Дрын|Дрын]]Македоніяй). Ахрыдскае возера занесена ў спіс [[Сусветная спадчына|Сусветнай спадчыны]]. На Дрыне маецца нізка вадасховішчаў.

Звыш 2/5 тэрыторыі Албаніі пакрыта [[Лес|лясамі]] і [[хмызняк]]амі, каля 1/4 — [[луг]]амі. Лясы захаваліся ў гарах. На месцы зведзеных лясоў ўтварылісяутварыліся фармацыі тыпу [[маквіс]]у. Жывёльны свет даволі багаты, сустракаюцца буйныя млекакормячыя: мядзведзь, алень.

У старажытнасці тэрыторыя сучаснай Албаніі ўваходзіла ў склад [[Ілірыя|Ілірыі]], заселенай індаеўрапейскімі плямёнамі ілірыйцаў. Таксама на гэтай зямлі жылі фракійцы і грэкі. Пазней [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], якія пазней перамяшаліся са [[славяне|славянамі]] і [[Фракійцы|фракійцамі]]. У [[168]] годзе да н.э. Ілірыя была заваявана [[Рымская імперыя|Рымскай імперыяй]] і была падзелена між правінцямі правінцый [[Далмацыя, рымская правінцыя|Далмацыя]], [[Македонія, рымская правінцыя|Македонія]] і [[Мёзія|Мёзія]]. З [[395]] года тэрыторыя будучай Албаніі ўвайшла ў склад [[Візантыйская імперыя|Усходняй Рымскай імперыі]]. У канцы [[6 стагоддзе|VI]] — пачатку [[7 стагоддзе|VII]] стагоддзяў сюды пачалі прыбываць славяне. З [[9 стагоддзе|ІХ]] па [[11 стагоддзе|ХІ]] стагоддзя тэрыторыя Албаніі ўваходзіла ў склад [[БалгарыяПершае Балгарскае царства|БалгарыіПершага Балгарскага царства]], пасля крушэння якога ўлада Візантыі аднавілася.

Першая албанская дзяржава ўзнікла ў канцы [[12 стагоддзе|XII стагоддзі]], калі архон Прагон заснаваў васальнае ад Візантыі княства Арбанон (Арберыя) з цэнтрам у Круі. У 1272 кароль [[Каралеўства Сіцылія|Сіцылійскага каралеўства]] [[Карл I Анжуйскі]], прагнучы стварыць міжземнаморскую імперыю, зваяваў Арберыю і абвясціў сябе каралём Албаніі, паабяцаўшы албанскім князям адстойваць іх старажытныя свабоды. Яго Албанія ў сваіх максімальных памерах прасціралася ад сучаснага Дурэса на поўначы да [[Бутрынці]] на поўдні. У [[14 стагоддзе|XIV]] Албанія была на кароткі час заваявана [[Сербія]]й. Каля [[1435]] года АлбаніяАлбанскія княствы, следам за ўсёй Сербіяй, былазведалі нашэсце заваяваназ боку [[Атаманская імперыя|Атаманскай імперыяйімперыяі]]. Некаторы час незалежнасць Албаніі атрымлівалася адстойваць Лежскай лізе на чале з князем Георгам Кастрыёці ([[Скандэрбег]]ам), што стаў нацыянальным героем краіны. Пасля гібелі Скандэрбега надышлі пяць стагоддзяў турэцкага панавання. У гэты час албанскія феадалы актыўна пераходзілі ў [[іслам]], каб захаваць свае маёнткі і багацце. Дзякуючы гэтаму албанскія арыстакраты часта займалі адказныя пасады на заваяваных славянскіх тэрыторыях Атаманскай імперыі. На некаторы час незалежнасць Албаніі была адроджана князем Георгам Кастрыёці ([[Скандэрбег]]ам).

Большую частку [[электрычнасць|электрычнасці]] краіна выпрацоўвае на гідраэлектрастанцыях. Тры найбуйнейшых ГЭС пабудаваны на Дрыне.