Вікіпедыя

Чэхія: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Няма тлумачэння праўкі
Радок 62:
'''Чэ́хія''', '''Чэ́шская Рэспу́бліка''' ({{lang-cs|Česká republika}}) — краіна ў [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]], не мае выхаду да мора. Чэхія мяжуе з [[Польшча]]й, [[Германія]]й, [[Аўстрыя]]й і [[Славакія]]й. Краіна складаецца з двух гістарычных рэгіёнаў — [[Багемія|Багеміі]] і [[Маравія|Маравіі]], а таксама часткі [[Чэшская Сілезія|Сілезіі]] і [[Ніжняя Аўстрыя|Ніжняй Аўстрыі]].
 
Рэльеф Чэхіі ўзгорысты, па перыметры краіну аблямоўваюць сярэдневышынныя горныя сістэмы: Судэты, Чешскі Лес, Шумава і інш. Клімат умераны, кантынентальны.
 
Дэмакратычная парламенцкая рэспубліка. Унітарная дзяржава, дзеліцца на 13 краёў. Сённяшня Чэхія ўспадкавала землі гістарычных рэгіёнаў [[Багемія]], [[Маравія]] і [[Чэшская Сілезія]].
 
Насельніцтва Чэхіі складае 10,6  млн. чалавек. 95  % жыхароў краіны  — чэхі, другі па колькасці заходнеславянскі народ.
 
Чэхія  — эканамічна развітая краіна, высокапрыбытковая (паводле класіфікацыі [[Сусветны банк|Сусветнага банку]]) сацыяльна-арыентаваная рынкавая эканоміка. Першая дзяржава Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, прынятая ў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця|Арганізацыю эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця]] (1995). З 2004 года з’яўляецца сябрам [[ЕС]]. Чэхія прызнана адной з самых бяспечных краін свету.
 
== Этымалогія ==
Назва "«Чэхія"» паходзіць ад імя славянскага племя чэхаў.
 
Афіцыйная назва краіны — Чэшская Рэспубліка, хаця ў [[1993]] годзе кіраўніцтва краіны прапанавала па-за межамі афіцыйных дакументаў ужываць назву Чэхія (Czechia), якая, напрыклад, у [[Англійская мова|англійскай мове]] не прыжылася. А ў [[Паўднёваславянскія мовы|паўднёваславянскіх мовах]], што базуюцца на [[Лацінскі алфавіт|лацінскім алфавіце]], ужываецца чэшская кароткая назва ''Česko'', такая ж назва ўжываецца і ў некаторых іншых мовах, даволі часта ў скажоных выглядзе — ''Cesko''.
Радок 77:
== Геаграфічнае становішча ==
{{main|Геаграфія Чэхіі}}
Чэхія мяжуе з [[Польшча]]й, на паўночным усходзе [[Германія]]й на паўночным захадзе і захадзе, [[Аўстрыя]]й на поўдні і [[Славакія]]й на ўсходзе. Не мае прамога выхаду да мора, аднак выгаднае становічша на скрыжаванні транспартных шляхоў, да таго ж, на водападзеле, часткова кампенсуе гэты эканоміка-геаграфічны хіб.
 
== Прырода ==
Радок 84:
Чэхія — краіна узвышшаў і сярэдняй вышыні гор. На захадзе — [[Чэшскае ўзвышша]], на паўднёвым захадзе — [[Шумава]], на паўночным захадзе — [[Рудныя горы]] (Крушнэ-Горы).
 
Па тэрыторыі чэхіі праходзіць галоўны еўрапейскі водападзел: рэкі краіны нясуць свае воды у тры моры: [[Чорнае мора|Чорнае]] (Марава), [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] (Одра) і [[Паўночнае мора|Паўночнае]] [[Мора|моры]] (Эльба). Па землях Багеміі цякуць рэкі [[Рака Эльба|Лаба]] і яе прыток [[Рака Влтава|Влтава]], на берагах якой раскінулася Прага. Найбуйнейшая рака Маравіі — [[Рака Марава, верхні прыток Дуная|Марава]], вялікі прыток Дуная. На паўночных схілах Усходніх Судэт бярэ пачатак рака Одра, што мае ў Чэхіі 112  км свайго верхняга цячэння.
 
== Гісторыя ==
Радок 90:
Першыя людзі жылі на тэрыторыі сучаснае Чэхіі ў эпоху [[неаліт]]а. У [[Антычнасць|Антычнасці]], у [[III стагоддзе да н.э.|III ст. да н.э.]], праз гэтую тэрыторыю ішла міграцыя [[кельты|кельтаў]], а крыху пазней, у [[I стагоддзе|I ст. н.э.]], тут жылі германскія плямёны маркамані і куадзі. А калі пачалося [[Вялікае перасяленне народаў]], германскія плямёны рушылі на захад, а іхняе месца занялі [[славяне]], што прыйшлі ад узбярэжжа [[Чорнае мора|Чорнага мора]] і з [[Карпаты|Карпацкіх гор]].
 
У [[VII стагоддзе|VII ст.]] франкскі гандляр [[Само]] падтрымаў тутэйшых славян у барацьбе супраць [[Авары|авараў]] і зрабіўся кіраўніком першай цэнтральнаеўрапейскай дзяржавы. У [[VIII стагоддзе|VIII ст.]] сталец захапіў мясцовы маравец, ад яго кіравання бярэ пачатак гісторыя [[Вялікая Маравія|Вялікае Маравіі]]. У канцы [[IX стагоддзе|IX ст.]] у складзе Вялікай Маравіі з’явілася княства [[Чэшскае княства|Багемія]], пад уладай дынастыі [[Пржамысловічы|Пржамысловічаў]]. Напачатку X стагоддзя [[Вялікая Маравія]] [[Бітва пры Прэсбургу|была знішчана]] [[мадзьяры|мадзьярамі]], аднак чэшскія князі, браты [[Спытыгнеў I]] і [[Ураціслаў I]] паспяхова адбілі мадзьярскае нашэсце. У 1002 годзе Багемія на правах аўтаномнага суб'ектасуб’екта ўвайшла ў склад [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай Імперыі]], у 1198 княства было пераўтворана ў каралеўства. Залатым векам [[Каралеўства Багемія|Багеміі]] стала ХIV стагоддзе, калі яе кароль [[Карл IV Люксембургскі|Карл IV]] атрымаў уладу над усёй імперыяй і заснаваў рэзідэнцыю ў [[Градчаны|Градчанах]].
 
У 1402 пражскі багаслоў [[Ян Гус]] распачаў пратэстанцкую рэфармацыю, у выніку чаго разгарнуліся [[Гусіцкія войны]] (1419–14341419—1434), якія нанеслі шкоду землям сучаснае Чэхіі. У 1526 Багемія трапіла пад уладу аўстрыйскіх [[Род Габсбургаў|Габсбургаў]]. У 1618 годзе чэхі ўзнялі антыфеадальнае і антыгабсбургскае паўстанне, якое дало пачатак [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайне]] і было жорстка задушана. У 1621 былі пакараны лідары паўстання. [[Габсбургі|Габсбургі]] канчаткова ўключылі Багемію ў склад Аўстрыйскай імперыі, і для чэшскага народа пачаліся цёмныя часы анямечвання і акаталічвання: у сярэдзіне ХІХ стагоддзя па-чэшску размаўлялі ўсяго 15  % насельніцтва краіны (якое, дарэчы, скарацілася на траціну). У канцы ХІХ стагоддзя, калі Аўстрыйская імперыя трансфармавалася ў [[Аўстра-Венгрыя|Аўтра-Венгрыю]], у Чэхіі пачынаецца перыяд [[чэшскае нацыянальнае адраджэнне|чэшскага нацыянальнага адраджэння]]. На франтах Першай сусветнай вайны ваявала каля 1,4  млн чэшскіх жаўнераў, з іх каля 90 000 змагаліся ў арміях дзяржаў [[Антанта|Антанты]].
 
[[File:Czechoslovakia II.png|thumb|Першая Чэхаславакія (1918–19381918—1938)]]
Пасля [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] была ўтвораная незалежная [[Чэхаславакія]]. У спадчыну ад Габсбургаў маладая дзяржава атрымала значны прамысловы комплекс, які паспяхова выкарыстоўвала, мадэрнізавала і развівала, у 1920-х–1930х-1930-х з'яўляючысяз’яўляючыся адной з найбольш прамыслова развітых краін свету. У новай рэспубліцы жыло шмат [[Немцы|немцаў]], [[Венгры|венграў]] і [[Палякі|палякаў]]. Для іх у Чэхаславакіі адчыняліся школы, дзе [[Адукацыя|адукацыю]] дзіця атрымлівала на сваёй роднай мове. Але далей за школы палітыка падтрымкі [[Нацыянальная меншасць|нацыянальных меншасцяў]] не пайшла, што выклікала незадаволенасць. Гэтую сітуацыю скарыстаў дзеля дасягнення сваіх мэтаў [[Адольф Гітлер]] — праз [[Мюнхенскае пагадненне]] ён далучыў да Германіі [[Судзеты]] — правінцыю, дзе большасць насельніцтва складалі немцы. Польшча, у сваю чаргу, ненадоўга далучыла да сябе т.зв. [[Чэшскі Цешын]] — тэрыторыю з польскім насельніцтвам. Працэс дэцэнтралізацыі прывёў да усталявання Другой рэспублікі, калі Славакія і Падарпацкая Русь дасягнулі ў складзе Чэхаславакіі значнай [[Аўтаномія|аўтаноміі]] і запатрабавалі, каб Чэхаславакія пісалася праз злучок: Чэха-Славакія.
 
Нягледзячы на больш за мільённую мабілізацыю і пагадненне аб узаемнай дапамозе з Францыяй, у сакавіку 1939, пасля ўварвання нямецкіх войск, аслабелая дзяржава распалася на марыянеткавы [[пратэктарат Багеміі і Маравіі]] пад кантролем Германіі, [[Першая Славацкая рэспубліка|незалежную Славакію]] і [[Карпацкая Украіна|Карпацкую Украіну]], якая адразу ж была анексавана [[Венгрыя]]й. За перыяд акупацыі на тэрыторыі Чэхіі было забіта каля 125,000 чалавек, з якіх 83,000 — [[яўрэі]]. Чэзія была вызвалена ад гітлераўцаў адной з апошніх У [[1945]]—[[1946]] гг. нямецкая меншасць была выгнаная па-за межы Чэхіі.
Радок 102:
Пасля вайны Чэхаславакія паспрабавала зрабіцца «мастом» паміж Захадам і Усходам, але [[Камуністычная партыя Чэхаславакіі|Камуністычная партыя]] ўзмацнілася і [[пераварот у Чэхаславакіі, 1948|ў лютым 1948 усталявала сацыялістычны рэжым]]. Чэхаславакія далучылася да Савецкага блока. У [[1968]] кіраўнікі краіны вырашылі змяніць тактыку Камуністычнай партыі на пабудову «сацыялізму з чалавечым тварам». Аднак войскі Арганізацыі Варшаўскага дагавора прыпынілі гэтыя спробы — рэформы і іх крывавае завяршэнне вясной [[1968]] года атрымалі назву «[[Пражская вясна|Пражскае вясны]]».
 
У [[1989]] годзе ў Чэхаславакіі здарылася бяскроўная "«[[аксамітная рэвалюцыя]]"», што паклала канец кіраванню [[Камунізм|камуністаў]]. А ў [[1993]] годзе краіна падзялілася на незалежныя Чэхію і Славакію ("«аксамітны развод"»). У [[1999]] годзе Чэхія далучылася да [[НАТА]], у [[2004]] годзе — да [[Еўрасаюз]]а, у 2007 стала часткай [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны.]]
 
== Насельніцтва ==
Радок 119:
 
=== Знешняя палітыка ===
Найбольш блізкімі сябрамі Чэхіі з'яўляюццаз’яўляюцца Польшча, Венгрыя і Славакія. Учацвярох яны утвараюць т.зв. [[Вышаградская група|Вышаградскую групу]].
 
==== Беларуска-чэшскія адносіны ====
Радок 147:
Чэшская эканоміка — [[Рыначная эканоміка|рыначная]], адна з найбольш стабільных сярод краін былога сацыялістычнага блока. Рост [[ВУП]] у [[2000]]—[[2001]] гг. быў выкліканы зніжэннем на мытных пошлін з боку [[Еўрасаюз]]а, а таксама замежнымі [[інвестыцыя]]мі, у першую чаргу нямецкімі. Але [[Хабаніцтва|хабарніцтва]] і дагэтуль трымаецца на адным з найбольш высокіх узроўняў у ЕС.
 
Рост ВУП у [[2015]], 2016, 2017 гадах склаў 5,4 %, 2,5  % і 4,3  % адпаведна; [[інфляцыя]] — 2,4 % (2017), 0,7  % (2016).<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ez.html</ref>
 
== Зброя і войска ==
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Чэхія"