Чэхія: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Іван Булва (размовы | уклад) др →Прырода |
Іван Булва (размовы | уклад) Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 38:
|Шчыльнасць насельніцтва = 134
|Месца па шчыльнасці =
|ВУП (
|Год разліку ВУП (
|Месца па ВУП (
|ВУП (
|Месца па ВУП (
|ВУП (
|Год разліку ВУП (
|Месца па ВУП (
|ВУП (
|Месца па ВУП (
|ІРЧП = {{рост}}0,878<ref>[http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf UNDP: Human Development Report 2016] {{ref-en}}</ref>
|Год разліку ІРЧП = 2016
Радок 62:
'''Чэ́хія''', '''Чэ́шская Рэспу́бліка''' ({{lang-cs|Česká republika}}) — краіна ў [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]], не мае выхаду да мора. Чэхія мяжуе з [[Польшча]]й, [[Германія]]й, [[Аўстрыя]]й і [[Славакія]]й. Краіна складаецца з двух гістарычных рэгіёнаў — [[Багемія|Багеміі]] і [[Маравія|Маравіі]], а таксама часткі [[Чэшская Сілезія|Сілезіі]] і [[Ніжняя Аўстрыя|Ніжняй Аўстрыі]].
Рэльеф Чэхіі ўзгорысты, па перыметры краіну аблямоўваюць сярэдневышынныя горы: [[Чешскі Лес]], [[Шумава]], [[Судэты]]. Да апошніх належыць найвышэйшы пункт — гара [[Снежка]] (1603 метры). Чэхія багатая на паклады [[Каменны вугаль|каменнага]] і [[Буры вугаль|бурага]] вугалю. Клімат умераны, з выразнымі кантынентальнымі рысамі. Рэкі Чэхіі належаць да трох мораў: Чорнага ([[Морава (верхні прыток Дуная)|Марава]]), Балтыскага ([[Одра]]) і Паўночнага ([[Эльба]] і [[Влтава]]). Лясы займаюць 35 % плошчы краіны і добра захаваліся ў гарах: ніжэй — дубавыя і букавыя, вышэй — хваёвыя.
Першая на чэшскіх землях дзяржава ўзнікла ў VII стагоддзі і неўзабаве стала часткай [[Вялікая Маравія|Вялікай Маравіі]]. У пачатку ХІ стагоддзя Багемія (гістарычная назва чэшскіх земляў) увайшла ў склад [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай імперыі]]. Залатым векам [[Каралеўства Багемія|Багеміі]] стала ХIV стагоддзе, калі яе кароль [[Карл IV Люксембургскі|Карл IV]] атрымаў уладу над усёй імперыяй і заснаваў рэзідэнцыю ў [[Градчаны|Градчанах]]. Пачатак наступнага стагоддзя быў адзначаны Чэшскай рэфармацыяй і [[Гусіцкія войны|гусіцкімі войнамі]]. У ХVI стагоддзі Багемія трапляе пад уладу аўстрыйскіх [[Род Габсбургаў|Габсбургаў]]. 1618 годзе чэхі ўзнялі антыфеадальнае і антыгабсбургскае паўстанне, якое дало штуршок да[[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайны]]. Паўстанне было жорстка задушана і для чэшскага народа пачаліся цёмныя часы анямечвання і акаталічвання: У пачатку ХІХ стагоддзя ў Чэхіі пачынаецца перыяд [[чэшскае нацыянальнае адраджэнне|чэшскага нацыянальнага адраджэння]]. У Першай сусветнай вайне чэхі ваявалі не толькі на баку [[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]], але і ў арміях [[Антанта|Антанты]]. У 1918 была абвешчана незалежная [[Чэхаславакія]], а яе прэзідэнтам стаў [[Томаш Масарык]]. У Другую сусветную вайну Чэхія была акупавана фашысцкай Германіяй. У 1948 адроджаная Чэхаславакія абрала камуністычны шлях развіцця. [[Пражская вясна|Рэформы, распачатыя вясной 1968]], выклікалі ўвядзенне войскаў дзяржаў Варшаўскага дагавора ў жніўні таго ж года, акупацыю краіны і скасаванне ўсіх ліберальных заваёў. У 1989 Чэхаславакія мірна развіталася з камуністычным ладам у выніку [[Аксамітная рэвалюцыя|акамітнай рэвалюцыі]], 1 студзеня 1993 Чэхія і Славакія афіцыйна разышліся (у адрозненні ад распаду [[Югаславія|Югаславіі]], [[аксамітавы развод|гэтаксама аксамітна — без крыві]]). У [[1999]] годзе Чэхія далучылася да [[НАТА]], у [[2004]] годзе — да [[Еўрасаюз]]а, у 2007 стала часткай [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны.]]
Радок 68:
Дэмакратычная парламенцкая рэспубліка. Унітарная дзяржава, дзеліцца на 13 краёў. Сённяшня Чэхія ўспадкавала землі гістарычных рэгіёнаў [[Багемія]], [[Маравія]] і [[Чэшская Сілезія]]. Уваходзіць у ЕС, [[НАТА]], [[Шэнгенскае пагадненне]], [[АБСЕ]], [[Савет Еўропы]].
Насельніцтва Чэхіі складае 10,6 млн чалавек. 95 % жыхароў краіны — [[чэхі]], другі па колькасці заходнеславянскі народ. У рэлігійным складзе пераважаюць каталікі, але іх усяго 20 %, паколькі Чэхія вядомая як адна з найбольш [[атэізм|атэістычных]] краін свету. Урбанізацыя складае 71 %
Чэхія — эканамічна развітая краіна, высокапрыбытковая (паводле класіфікацыі [[Сусветны банк|Сусветнага банку]]) сацыяльна-арыентаваная рынкавая эканоміка. Першая дзяржава Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, прынятая ў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця|Арганізацыю эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця]] (1995). З 2004 года з’яўляецца сябрам [[ЕС]]. Чэхія прызнана адной з самых бяспечных краін свету.
Радок 80:
{{main|Геаграфія Чэхіі}}
[[File:Czechia-mapa-be.png|thumb|Карта Чэхіі]]
Тэрыторыя Чэхіі складае 78 866 км² (у т.л. 77 276 км² зямной паверхні і 1 590 км² воднай). Чэхія ляжыць паміж 48° і 51° пн.ш., 12° і 19° у.д., што прыпадае, бадай, на самы цэнтр Еўропы (без [[Расія|Расіі]]). Агульная працягласць мяжы — 1 880 км. Мяжуе з [[Польшча|Польшчай]] на поўначы (даўжыня мяжы 658 км)
== Прырода ==
{{main|Геаграфія Чэхіі}}
[[File:Kralicky-Sneznik-03.jpg|thumb|left|Краліцкі Снежнік, частка [[Судэты|Судэтаў]] — гор на поўначы Чэхіі]]
Чэхія — краіна ўзвышшаў і гор сярэдняй вышыні
[[Выява:Smrk a rameno Šance 1.jpg|thumb|left|[[Вадасховішча Шанцэ]]. [[Мараўска-Сілезскія Бяскіды]]]]
[[Клімат]] Чэхіі [[умераны клімат|
[[File:CHKO+NP Czech map.png|thumb|Прыродаахоўныя тэрыторыі]]
Радок 115:
У [[1989]] годзе ў Чэхаславакіі здарылася бяскроўная «[[аксамітная рэвалюцыя]]», што паклала канец кіраванню [[Камунізм|камуністаў]]. А ў [[1993]] годзе краіна падзялілася на незалежныя Чэхію і Славакію («аксамітны развод»). У [[1999]] годзе Чэхія далучылася да [[НАТА]], у [[2004]] годзе — да [[Еўрасаюз]]а, у 2007 стала часткай [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны.]]
== Насельніцтва ==▼
{{main|Насельніцтва Чэхіі}}▼
Большасць насельніцтва ёсць [[Чэхі|чэхамі]] — каля 95 %, яны размаўляюць [[Чэшская мова|па-чэшску]]. Сярод [[Нацыянальная меншасць|меншасцяў]] — [[славакі]] (каля 2 %), цыганы ([[цыганы]]), [[палякі]], [[яўрэі ў Чэхіі|яўрэі]].▼
{{таксама}} [[Яўрэі ў Чэхіі]]▼
Згодна з перапісам [[2001]] году, большасць насельніцтва Чэхіі — [[Атэізм|атэісты]] (59 %), 26 % — [[Каталіцтва|каталікі]], 2,5 % — [[Пратэстантызм|пратэстанты]].▼
== Дзяржаўны лад ==
Радок 154 ⟶ 145:
* [[Злінскі край]]
* [[Высачына]]
▲== Насельніцтва ==
▲{{main|Насельніцтва Чэхіі}}
[[File:Czech rep. population graf.png|thumb|Дынаміка колькасці насельніцтва Чэхіі (1960 – 2016)]]
Па колькасці насельніцтва сярод краін Еўропы Чэхія суседнічае з [[Грэцыя]]й, [[Венгрыя]]й, [[Партугалія]]й. Да 1980-х насельніцтва краіны хутка расло, у 1980- прырост запаволіўся, а у 1990-х стаў нулявым, (ў асобныя гады — адмоўным). Найгоршая дэмаграфічная сітуацыя назіралася ў пачатку 2000-х, а вось з 2005 колькасць жыхароў краіны пачала рашуча павялічвацца. Варта адзначыць, што Чэхія абавязана станоўчай дынамікай у вялікай ступені фактару іміграцыі, што была выклікана эканамічнымі поспехамі. Нараджальнасць жа ў 2018 была меншай за смяротнасць (9,2 супраць 10,5 на 1000 чалавек).Як і паўсюль у Еўропе насельніцтва старэе: доля асобаў старэйшых за 65 гадоў амаль дасягнула 20 %, сярэднестатыстынаму чэху ў 2018 было 42,5 гадоў.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ez.html</ref>
▲Большасць насельніцтва ёсць [[Чэхі|чэхамі]] — каля 95 %, яны размаўляюць [[Чэшская мова|па-чэшску]]. Сярод [[Нацыянальная меншасць|меншасцяў]] — [[славакі]] (каля 2 %), цыганы ([[цыганы]]), [[палякі]], [[яўрэі ў Чэхіі|яўрэі]].
▲{{таксама}} [[Яўрэі ў Чэхіі]]
▲Згодна з перапісам [[2001]] году, большасць насельніцтва Чэхіі — [[Атэізм|атэісты]] (59 %), 26 % — [[Каталіцтва|каталікі]], 2,5 % — [[Пратэстантызм|пратэстанты]].
== Эканоміка ==
|