Чэхія: Розніца паміж версіямі

[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі
Радок 38:
|Шчыльнасць насельніцтва = 134
|Месца па шчыльнасці =
|ВУП (ППЗнамінал) = 196,068 млрд <ref name="МВФ">[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=49&pr.y=15&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=935&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= IMF: Report for Selected Countries and Subjects - Czech Republic] {{ref-en}}</ref>
|Год разліку ВУП (ППЗнамінал) = 2017
|Месца па ВУП (ППЗнамінал) = 49
|ВУП (ППЗнамінал) на душу насельніцтва= 18.534,333<ref name="МВФ"></ref>
|Месца па ВУП (ППЗнамінал) на душу насельніцтва = 36
|ВУП (наміналППЗ) = 368,659 млрд<ref name="МВФ"></ref>
|Год разліку ВУП (наміналППЗ) = 2017
|Месца па ВУП (наміналППЗ) = 51
|ВУП (наміналППЗ) на душу насельніцтва= 34.849,351<ref name="МВФ"></ref>
|Месца па ВУП (наміналППЗ) на душу насельніцтва = 38
|ІРЧП = {{рост}}0,878<ref>[http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf UNDP: Human Development Report 2016] {{ref-en}}</ref>
|Год разліку ІРЧП = 2016
Радок 62:
'''Чэ́хія''', '''Чэ́шская Рэспу́бліка''' ({{lang-cs|Česká republika}}) — краіна ў [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]], не мае выхаду да мора. Чэхія мяжуе з [[Польшча]]й, [[Германія]]й, [[Аўстрыя]]й і [[Славакія]]й. Краіна складаецца з двух гістарычных рэгіёнаў — [[Багемія|Багеміі]] і [[Маравія|Маравіі]], а таксама часткі [[Чэшская Сілезія|Сілезіі]] і [[Ніжняя Аўстрыя|Ніжняй Аўстрыі]].
 
Рэльеф Чэхіі ўзгорысты, па перыметры краіну аблямоўваюць сярэдневышынныя горы: [[Чешскі Лес]], [[Шумава]], [[Судэты]]. Да апошніх належыць найвышэйшы пункт — гара [[Снежка]] (1603 метры). Чэхія багатая на паклады [[Каменны вугаль|каменнага]] і [[Буры вугаль|бурага]] вугалю. Клімат умераны, з выразнымі кантынентальнымі рысамі. Рэкі Чэхіі належаць да трох мораў: Чорнага ([[Морава (верхні прыток Дуная)|Марава]]), Балтыскага ([[Одра]]) і Паўночнага ([[Эльба]] і [[Влтава]]). Лясы займаюць 35 % плошчы краіны і добра захаваліся ў гарах: ніжэй — дубавыя і букавыя, вышэй — хваёвыя.
 
Першая на чэшскіх землях дзяржава ўзнікла ў VII стагоддзі і неўзабаве стала часткай [[Вялікая Маравія|Вялікай Маравіі]]. У пачатку ХІ стагоддзя Багемія (гістарычная назва чэшскіх земляў) увайшла ў склад [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай імперыі]]. Залатым векам [[Каралеўства Багемія|Багеміі]] стала ХIV стагоддзе, калі яе кароль [[Карл IV Люксембургскі|Карл IV]] атрымаў уладу над усёй імперыяй і заснаваў рэзідэнцыю ў [[Градчаны|Градчанах]]. Пачатак наступнага стагоддзя быў адзначаны Чэшскай рэфармацыяй і [[Гусіцкія войны|гусіцкімі войнамі]]. У ХVI стагоддзі Багемія трапляе пад уладу аўстрыйскіх [[Род Габсбургаў|Габсбургаў]]. 1618 годзе чэхі ўзнялі антыфеадальнае і антыгабсбургскае паўстанне, якое дало штуршок да[[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайны]]. Паўстанне было жорстка задушана і для чэшскага народа пачаліся цёмныя часы анямечвання і акаталічвання: У пачатку ХІХ стагоддзя ў Чэхіі пачынаецца перыяд [[чэшскае нацыянальнае адраджэнне|чэшскага нацыянальнага адраджэння]]. У Першай сусветнай вайне чэхі ваявалі не толькі на баку [[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]], але і ў арміях [[Антанта|Антанты]]. У 1918 была абвешчана незалежная [[Чэхаславакія]], а яе прэзідэнтам стаў [[Томаш Масарык]]. У Другую сусветную вайну Чэхія была акупавана фашысцкай Германіяй. У 1948 адроджаная Чэхаславакія абрала камуністычны шлях развіцця. [[Пражская вясна|Рэформы, распачатыя вясной 1968]], выклікалі ўвядзенне войскаў дзяржаў Варшаўскага дагавора ў жніўні таго ж года, акупацыю краіны і скасаванне ўсіх ліберальных заваёў. У 1989 Чэхаславакія мірна развіталася з камуністычным ладам у выніку [[Аксамітная рэвалюцыя|акамітнай рэвалюцыі]], 1 студзеня 1993 Чэхія і Славакія афіцыйна разышліся (у адрозненні ад распаду [[Югаславія|Югаславіі]], [[аксамітавы развод|гэтаксама аксамітна — без крыві]]). У [[1999]] годзе Чэхія далучылася да [[НАТА]], у [[2004]] годзе — да [[Еўрасаюз]]а, у 2007 стала часткай [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны.]]
Радок 68:
Дэмакратычная парламенцкая рэспубліка. Унітарная дзяржава, дзеліцца на 13 краёў. Сённяшня Чэхія ўспадкавала землі гістарычных рэгіёнаў [[Багемія]], [[Маравія]] і [[Чэшская Сілезія]]. Уваходзіць у ЕС, [[НАТА]], [[Шэнгенскае пагадненне]], [[АБСЕ]], [[Савет Еўропы]].
 
Насельніцтва Чэхіі складае 10,6 млн чалавек. 95 % жыхароў краіны — [[чэхі]], другі па колькасці заходнеславянскі народ. У рэлігійным складзе пераважаюць каталікі, але іх усяго 20 %, паколькі Чэхія вядомая як адна з найбольш [[атэізм|атэістычных]] краін свету. Урбанізацыя складае 71 %.: Уу Празе жыве 1,3 млн чал, больш за 100 000 жыхароў маюць [[Брно]], [[Острава]], [[Пльзень,]] [[Оламаўц]].
 
Чэхія — эканамічна развітая краіна, высокапрыбытковая (паводле класіфікацыі [[Сусветны банк|Сусветнага банку]]) сацыяльна-арыентаваная рынкавая эканоміка. Першая дзяржава Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, прынятая ў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця|Арганізацыю эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця]] (1995). З 2004 года з’яўляецца сябрам [[ЕС]]. Чэхія прызнана адной з самых бяспечных краін свету.
Радок 80:
{{main|Геаграфія Чэхіі}}
[[File:Czechia-mapa-be.png|thumb|Карта Чэхіі]]
Тэрыторыя Чэхіі складае 78 866 км² (у т.л. 77 276 км² зямной паверхні і 1 590 км² воднай). Чэхія ляжыць паміж 48° і 51° пн.ш., 12° і 19° у.д., што прыпадае, бадай, на самы цэнтр Еўропы (без [[Расія|Расіі]]). Агульная працягласць мяжы — 1 880 км. Мяжуе з [[Польшча|Польшчай]] на поўначы (даўжыня мяжы 658 км) на поўначы, [[Германія|Германіяй]] на паўночным захадзе і захадзе (даўжыня мяжы 646 км), [[Аўстрыя|Аўстрыяй]] на поўдні (даўжыня мяжы 362 км) і [[Славакія|Славакіяй]] на ўсходзе (даўжыня мяжы 214 км). Не мае прамога выхаду да мора, аднак выгаднае становічша на скрыжаванні транспартных шляхоў, да таго ж, на водападзеле[[водападзел]]е, часткова кампенсуе гэты эканоміка-геаграфічны недахоп.
 
== Прырода ==
{{main|Геаграфія Чэхіі}}
[[File:Kralicky-Sneznik-03.jpg|thumb|left|Краліцкі Снежнік, частка [[Судэты|Судэтаў]] — гор на поўначы Чэхіі]]
Чэхія — краіна ўзвышшаў і гор сярэдняй вышыні гор. На захадзе ляжыць пагорыстая Багемская катлавіна, што дрэнуеца рэкамі Лаба (Эльба) і Влтава, і якую аблямоўваюць горы: на захадзе — [[Чэшскі лес]], на паўднёвым захадзе — [[Шумава]], на паўночным захадзе — [[Рудныя горы]] (Крушнэ-Горы), па поўначы — [[Судэты]]. Менавіта ў Судэтах, на мяжы з Польшчай,, у іх самай высознайвысокай частцы, вядомай як Крконашы, размешчаназнаходзіцца найвышэйшая гара Чэхіі — [[Снежка]] (1603 або 1602 м). На ўсход ад Багемскай нізіныБагеміі ляжыць Чэшска-Мараўскае ўзвышша, што займае геаграфічны цэнтр краіны. На паўднёвым захадзе — таксама пагорыстая і ў атачэнні невысокіх гор — ляжыць другая катлавіна — Мараўская. Нетры Чэхіі ўтрымліваюць значныя запасы бурага і каменнага вугалю, а таксама — [[графіт]]у. Маюцца паклады руд чорных і каляровых металаў (аб чым сведчыць і назва "Рудныя горы"), зрэшты, амаль што вычарпаныя за доўгую гісторыю распрацоўкі.
 
[[Выява:Smrk a rameno Šance 1.jpg|thumb|left|[[Вадасховішча Шанцэ]]. [[Мараўска-Сілезскія Бяскіды]]]]
[[Клімат]] Чэхіі [[умераны клімат|умераныўмераны]] з цёплым летам і халоднай, пахмурнай, вільготнай зімой, вызначаецца змешваннем марскога і кантынентальнага ўплыву. Апошні абумоўлены наяўнасцю горных ланцугоў, што, хоць і невысокія, ствараюць пэўную перашкоду на шляху атлантычных паветраных мас, робячы лета больш спякотным, а зіму — маразнейшай, чым у той жа [[Баварыя|Баварыі]]. Улетку сярэдняя тэмпература паветра да +20° C, узімку — да -5° C. Ападкаў выпадае больш за 600 мм, большая частка прыпадае на лета, калі цыклоны прыносяць магутныя залевы, што выклікаюць бурлівыя паводкі. У гарах тэмпературы даволі сур'ёзна паніжаюцца, колькасць ападкаў таксама адрозніваецца, звычайна ў большы бок.
 
[[File:CHKO+NP Czech map.png|thumb|Прыродаахоўныя тэрыторыі]]
Радок 115:
 
У [[1989]] годзе ў Чэхаславакіі здарылася бяскроўная «[[аксамітная рэвалюцыя]]», што паклала канец кіраванню [[Камунізм|камуністаў]]. А ў [[1993]] годзе краіна падзялілася на незалежныя Чэхію і Славакію («аксамітны развод»). У [[1999]] годзе Чэхія далучылася да [[НАТА]], у [[2004]] годзе — да [[Еўрасаюз]]а, у 2007 стала часткай [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны.]]
 
== Насельніцтва ==
{{main|Насельніцтва Чэхіі}}
Да [[2001]] года назіраўся станоўчы прырост насельніцтва, а ў [[2001]] годзе ўпершыню зафіксаваны адмоўны — −0,1 %.
 
Большасць насельніцтва ёсць [[Чэхі|чэхамі]] — каля 95 %, яны размаўляюць [[Чэшская мова|па-чэшску]]. Сярод [[Нацыянальная меншасць|меншасцяў]] — [[славакі]] (каля 2 %), цыганы ([[цыганы]]), [[палякі]], [[яўрэі ў Чэхіі|яўрэі]].
{{таксама}} [[Яўрэі ў Чэхіі]]
 
Згодна з перапісам [[2001]] году, большасць насельніцтва Чэхіі — [[Атэізм|атэісты]] (59 %), 26 % — [[Каталіцтва|каталікі]], 2,5 % — [[Пратэстантызм|пратэстанты]].
 
== Дзяржаўны лад ==
Радок 154 ⟶ 145:
* [[Злінскі край]]
* [[Высачына]]
 
== Насельніцтва ==
{{main|Насельніцтва Чэхіі}}
[[File:Czech rep. population graf.png|thumb|Дынаміка колькасці насельніцтва Чэхіі (1960 – 2016)]]
Па колькасці насельніцтва сярод краін Еўропы Чэхія суседнічае з [[Грэцыя]]й, [[Венгрыя]]й, [[Партугалія]]й. Да 1980-х насельніцтва краіны хутка расло, у 1980- прырост запаволіўся, а у 1990-х стаў нулявым, (ў асобныя гады — адмоўным). Найгоршая дэмаграфічная сітуацыя назіралася ў пачатку 2000-х, а вось з 2005 колькасць жыхароў краіны пачала рашуча павялічвацца. Варта адзначыць, што Чэхія абавязана станоўчай дынамікай у вялікай ступені фактару іміграцыі, што была выклікана эканамічнымі поспехамі. Нараджальнасць жа ў 2018 была меншай за смяротнасць (9,2 супраць 10,5 на 1000 чалавек).Як і паўсюль у Еўропе насельніцтва старэе: доля асобаў старэйшых за 65 гадоў амаль дасягнула 20 %, сярэднестатыстынаму чэху ў 2018 было 42,5 гадоў.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ez.html</ref>
 
Большасць насельніцтва ёсць [[Чэхі|чэхамі]] — каля 95 %, яны размаўляюць [[Чэшская мова|па-чэшску]]. Сярод [[Нацыянальная меншасць|меншасцяў]] — [[славакі]] (каля 2 %), цыганы ([[цыганы]]), [[палякі]], [[яўрэі ў Чэхіі|яўрэі]].
{{таксама}} [[Яўрэі ў Чэхіі]]
 
Згодна з перапісам [[2001]] году, большасць насельніцтва Чэхіі — [[Атэізм|атэісты]] (59 %), 26 % — [[Каталіцтва|каталікі]], 2,5 % — [[Пратэстантызм|пратэстанты]].
 
== Эканоміка ==