Злучаныя Штаты Амерыкі: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Gzhegozh (размовы | уклад)
Няма тлумачэння праўкі
Радок 121:
* 1854 — Заснаванне [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай партыі ЗША]].
 
== Фізіка-геаграфічная характарыстыка ==
== Дзяржаўны лад і палітыка ==
 
=== Геаграфічнае становішча ===
{{main|Дзяржаўны лад і палітыка ЗША}}
 
{{main|Геаграфія ЗША}}
[[Выява:Capitol Building Full View.jpg|380px|thumb|[[Капітолій, Вашынгтон|Капітолій]], у якім праводзіць свае пасяджэнні [[Кангрэс ЗША]]]]
Дзяржаўны лад ЗША — прэзідэнцкая рэспубліка. Прэзідэнт абіраецца на дзвюхступенных выбарах. Кандыдаты ад палітычных партый спачатку павінны перамагчы ў [[праймерыз]] (якія ў некаторых штатах маюць назву ''кокусы''). У выбарах удзельнічае ўсё насельніцтва краіны ва ўзросце ад 18 гадоў незалежна ад палавой і расавай праналежнасці. Заканадаўчую ўладу ў краіне ажыццяўляе [[Палата прадстаўнікоў ЗША|Палата прадстаўнікоў]]. Гістарычна склалася, што большасць месцаў у Палаце Прадстаўнікоў маюць члены дзвюх партый — [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай]] і [[Дэмакратычная партыя ЗША|Дэмакратычнай]], што дало падставу лічыць амерыканскую палітычную сістэму дзвюхпартыйнай. Уладу ў штатах прадстаўляюць губернатары, якія абіраюцца мясцовым насельніцтвам. Прэзідэнт краіны абіраецца паводле традыцыйнай сістэмы, вядомай як ''[[калегія выбаршчыкаў]]''.
 
Злучаныя Штаты Амерыкі — чацвёртая паводле плошчы краіна ў свеце пасля [[Расія|Расіі]], [[Канада|Канады]] і [[Кітай|Кітаю]]. Кантынентальная частка ЗША займае тэрыторыю ад [[Атлантычны акіян|Атлантычнага]] да [[Ціхі акіян|Ціхага]] акіяна, ляжыць паміж Канадай і [[Мексіка]]й і [[Мексіканскі заліў|Мексіканскім залівам]]. [[Штат Аляска|Аляска]] — самы вялікі паводле плошчы штат. Ён аддзелены ад кантынентальнай часткі Канадай, узбярэжжа Аляскі выходзіць да Ціхага і [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночнага Ледавітага]] акіянаў. [[Гаваі]] ўтвараюць архіпелаг у Ціхім акіяне на паўднёвы захад ад Паўночнай Амерыкі. Уладанне ЗША [[Пуэрта-Рыка]] — востраў у [[Карыбскае мора|Карыбскім моры]]. Тэрыторыя краіны амаль цалкам знаходдзіцца ў Заходнім пашар’і Зямлі (выключэнне — толькі тэрыторыя вострава [[Гуам]], які належыць ЗША, і заходняя частка Аляскі.
== Знешняя палітыка ==
 
=== Рэльеф ===
{{main|Знешняя палітыка ЗША}}
[[Выява:Barns grand tetons.jpg|thumb|Скалістыя горы]]
[[Выява:Dry Arkansas River.jpg|thumb|Вялікія раўніны]]
Асноўную частку тэрыторыі ЗША па асаблівасцях рэльефу дзеляць на восем правінцый: [[Апалачы]], Берагавыя раўніны, Унутраныя ўзвышшы, Унутраныя раўніны (у т.л. [[Цэнтральныя раўніны]]), узвышша ля возера Верхняга, [[Скалістыя горы]], Межгорныя плато і Ціхаакіянскія Берагавыя горы. Аляска і Гавайскія астравы таксама з’яўляюцца самастойнымі правінцыямі.
 
Найвышэйшы пункт краіны — [[гара Дэналі]] (6193 м).
=== Беларуска-амерыканскія адносіны ===
 
=== Унутраныя воды ===
{{Main|Беларуска-амерыканскія адносіны}}
[[Выява:LightningVolt Lake Michigan Sunset.jpg|thumb|left|250px|возера Мічыган]]
Амаль усе рэкі асноўнай тэрыторыі ЗША ўпадаюць у [[Атлантычны акіян]] і [[Ціхі акіян]]. Вялікая частка рачнога сцёку накіроўваецца ў [[Мексіканскі заліў]] (які з’яўляецца часткай Атлантычнага акіяна). Яго вадазборны басейн распасціраецца да [[Скалістыя горы|Скалістых гор]] на захадзе, Апалачаў на ўсходзе і межы з Канадай на поўначы. Некаторыя рэкі, як напрыклад [[Рыа-Грандэ]], цякуць непасрэдна ў Мексіканскі заліў. Большасць рэк належыць да гіганцкай сістэмы, сфарміраванай р. [[Місісіпі]] (даўжыня — 3757 км) і яе галоўным прытокам р. [[рака Місуры|Місуры]] (даўжыня — 4127 км).
 
Мноства рэк, пераважна кароткіх, упадае ў Атлантычны акіян. Самыя доўгія з іх, працягласцю ў некалькі сотняў кіламетраў, пачынаюцца ў Апалачах. Сцёк з вобласці Вялікіх азёр накіраваны на паўночны ўсход па р. [[рака Святога Лаўрэнція|Святога Лаўрэнція]], якая ўпадае ў Атлантычны акіян на тэрыторыі Канады.
Злучаныя Штаты прызналі незалежнасць Беларусі [[25 снежня]] [[1991]] года. Пасля таго, як дзве краіны ўсталявалі дыпламатычныя адносіны, у Мінску [[31 студзеня]] [[1992]] года было афіцыйна адкрыта пасольства ЗША. Першы пасол ЗША ў Беларусі Дэвід Суорц прыступіў да выканання сваіх абавязкаў 25 жніўня 1992 года і завяршыў тэрмін сваіх паўнамоцтваў у студзені 1994 года. Наступнымі пасламі ЗША ў Беларусі былі Кенет Ялавіц, Дэніел Спекхард, Майкл Козак і Джордж Крол. 21 ліпеня 2006 года Прэзідэнт Джордж Буш рэкамендаваў на пасаду пасла ЗША ў Беларусі Карэн Сцюарт. Яна прыбыла ў Мінск 18 верасня 2006 года і працавала да 2008 года, калі беларускі ўрад у аднабаковым парадку ўвёў абмежаванні на колькасць амерыканскіх дыпламатаў і вымусіў Злучаныя Штаты адазваць з Беларусі пасла.
 
На Захадзе ЗША сістэмы рэк [[рака Каларада|Калумбія]], [[рака Каларада|Каларада]] і Сакрамента-Сан-Хоакін утвораць асноўныя вадазборныя басейны і ўпадаюць у Ціхі акіян. Аднак у арыдных і семіарыдных раёнах, аддаленых ад узбярэжжа акіяна, мноства пересыхаючых рэк і некалькі рэк з сталым сцёкам упадаюць у азёры ў замкнёных катлавінах.
Дзве краіны абмяняліся афіцыйнымі візітамі на вышэйшым узроўні: [[Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч|Станіслаў Шушкевіч]], тагачасны Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, сустрэўся ў Вашынгтоне з Прэзідэнтам [[Біл Клінтан|Клінтанам]] у ліпені 1993 года, а Прэзідэнт ЗША наведаў Беларусь 15 студзеня 1994 года.
 
Невялікая частка тэрыторыі ЗША, пераважна ў штатах [[Штат Мінесота|Мінесота]] і [[Штат Паўночная Дакота|Паўночная Дакота]], прымеркаваная да вадазборнага басейна, сцёк з якога накіраваны да поўначы праз [[возера Вініпег]], [[рака Нельсан|р. Нельсан]] і [[Гудзонаў заліў]] у [[Паўночны Ледавіты акіян]].
 
У ЗША знаходзіцца мноства азёр. Самае вялікае з іх — [[возера Мічыган]] (57 440 км²), адзінае з пяці [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]], цалкам змешчанае ў межах ЗША. Другое па памерах [[Вялікае Салёнае возера]] ў штаце [[штат Юта|Юта]] (2850 км²).
 
=== Клімат ===
ЗША адрозніваюцца вялікай разнастайнасцю кліматычных умоў. На асноўнай тэрыторыі краіны вылучаюць дзве галоўныя кліматычныя вобласці — Усходнюю і Заходнюю. Мяжа паміж імі праходзіць прыкладна ўздоўж мерыдыяна 100° з.д.
 
Усходняя вобласць у цэлым характарызуецца вільготным кліматам з сярэдняй гадавой колькасцю ападкаў ад 500 мм уздоўж мерыдыяна 100° з.д. да больш 1500 мм на паўднёвым усходзе. Асноўная крыніца ападкаў — цёплае вільготнае паветра, якое паступае з боку Мексіканскага заліва, і — у значна меншай ступені — з боку Атлантычнага акіяна. Тэмпературы ў гэтай вобласці больш залежаць ад шыраты мясцовасці, чым ад вышыні паверхні, і даволі раўнамерна падвышаюцца з поўначы на поўдзень. У выніку лета на поўначы кароткае і цёплае, на поўдні працяглае і гарачае, а зіма на поўначы доўгая і халодная, на поўдні кароткая і вельмі цёплая.
 
Вялікая частка Усходняй вобласці падвержана частым зменам надвор’я, галоўным чынам таму, што струмені цёплага паветра з поўдня часта перарываюцца масамі халоднага паветра, якое пранікае з поўначы. Асабліва зменлівае надвор’е ў Новай Ангдіі, дзе ветраныя дажджлівыя перыяды хутка змяняюцца бясхмарнымі і сухімі.
 
У Заходняй вобласці горны рэльеф аказвае вялікі ўплыў на цыркуляцыю атмасферы. Калі вільготныя паветраныя масы, якія рухаюцца ад Ціхага акіяна на ўсход, падымаюцца над высокімі гарамі, там выпадаюць ападкі. Адпаведна наветраныя заходнія схілы гор значна лепш забяспечаныя вільгаццю, чым шырокія арыдныя тэрыторыі, размешчаныя з зацішнога боку ў дажджавым цені гор. Хоць у цэлым Заходняй вобласці ўласцівы арыдны клімат, сярэдняя гадавая колькасць ападкаў вагаецца ад меней 120 мм у пустыні [[Пустыня Санора|Санора]] да больш 2500 мм у некаторых мясцовасцях Берагавых хрыбтоў.
 
Тэмпературы ў Заходняй вобласці залежаць ад шыраты і вышыні мясцовасці, а ў прыбярэжных раёнах адчуваецца ўздзеянне акіяна. Самыя высокія часткі гор знаходзяцца ў зімовых умовах, тады як у самых паўднёвых пустынях вялікую частку года пераважае гарачае надвор’е. Скалістыя горы абараняюць іх ад уварвання халодных паветраных мас з поўначы.
 
=== Флора ===
Раёны ад усходняга ўзбярэжжа да [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]] да 19 стагоддзя былі пакрыты лясамі, заходняе ўзбярэжжа ў раёне вільготных лясоў умеранага пояса было пакрыта лясамі, дрэвы якіх дасягалі 100 метраў у вышыню. У выніку гаспадарчай дзейнасці плошча лясоў скарацілася. На Гаваях расце 1 800 відаў [[кветкавыя|кветкавых раслін]], многія з іх — [[эндэмік]]і<ref>[http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf ''Plants'', National Biological Service] (PDF, 888&nbsp;kB)</ref>.
 
Схілы [[Кардыльеры|Кардыльер]] пакрыты густымі хваёвымі лясамі, [[Апалачы]] — [[Шыракалістыя лясы|шыракалістымі лясамі]]. [[Прэрыя|Прэрый]] амаль не засталося. На поўначы [[Штат Аляска|Аляскі]] распаўсюджана [[Тундра|тундравая]] расліннасць.
 
Дастатак вільгаці судзейнічае развіццю самай разнастайнай расліннасці ў Прыатлантычных рэгіёнах і Апалачах, асабліва — лясной расліннасці. Дрэвы не сустракаюцца толькі на голых скалах і ў нізінных [[Балота|балотах]]; у апошніх расце высокі [[чарот]] і [[Мохападобныя|мхі]]. Апалачская флора вылучаецца вялікім багаццем [[Біялагічны від|біялагічных відаў]], у тым ліку драўнінных парод ([[амерыканскі каштан]], [[Платан|платана]], [[гікоры]], [[магнолія]], [[цюльпаннае дрэва]]).
 
Лясная вобласць [[Новая Англія|Новай Англіі]] падобная сваімі драўніннымі пародамі на прычарнаморскія правінцыі [[Канада|Канады]]. На поўначы яе падпярэзвае вобласць хвояў з яе важнай прадстаўніцай — [[Хвоя веймутава|хвояй веймутавай]]. Вобласць лісцяных дрэваў цягнецца прыблізна да ракі [[Алегейні]], якая служыць мяжой для двух раслінных абласцей (пенсільванскай і перадмісісіпскай), але гэта размежаванне нярэзкае (адныя і тыя ж пароды сустракаюцца як у паўночных, так і ў паўднёвых прыатлантычных абласцях, нягледзячы на рознасць [[Клімат|клімату]]).
 
Прыбярэджныя пясчаныя і балоцістыя нізіны паўдднёвых прыатлантычных штатаў пакрыты хваёвымі лясамі. Побач з [[Сосны|соснамі]] растуць вялізныя [[Кіпарыс|кіпарысы]] з прамымі стваламі, якія патоўшчаны ля «падмурку» (накшталт лукавіны). Галіны кіпарысаў абрастаюць сівой «[[Іспанская барада|іспанскай барадой]]».
 
=== Фаўна ===
[[Выява:Opossum 1.jpg|thumb|left|240px|[[Апосум]]]]
[[Выява:Hystrix cristata qtl1.jpg|thumb|left|240px|[[Дзікабраз]]]]
[[Выява:Haliaeetus leucocephalus2 flopped.jpg|thumb|240px|[[Белагаловы арлан]] — сімвал ЗША]]
[[Выява:Grizzly_Denali_edit.jpg|thumb|240px|[[Мядзведзь Грызлі]] ў нацыянальным парку [[Дэналі, нацыянальны парк|Дэналі]]]]
Фаўну ЗША прадстаўляюць 400 відаў [[сысуны|сысуноў]], 750 відаў [[птушкі|птушак]], 500 відаў [[рэптыліі|рэптылій]] і амфібій, а таксама больш 90000 відаў [[насякомыя|насякомых]]<ref>[http://www.sdi.gov/curtis/TxTab4x1.html Global Significance of Selected U.S. Native Plant and Animal Species, in: Sustainable Development Indicators, 2007]</ref>, з 1973 года прыняты закон, які абараняе віды, якім пагражае знікненне. На тэрыторыі ЗША дзейнічаюць 58 нацыянальных паркаў і некалькі соцен ахоўных тэрыторый.
 
Характэрная асаблівасць [[Фаўна|жывёльнага свету]] ЗША ў тым, што большасць [[Жывёлы|жывёл]] падобныя на тых, што насяляюць [[Еўразія|Еўразію]]. Магчыма, прычына — у [[Рух кантынентаў|сухапутнай сувязі]], якая раней існавала паміж [[Кантынент|кантынентамі]]. Акрамя падобных відаў ёсць і ўнікальныя. Фаўна і флора моцна залежаць ад кліматычнай зоны. Буйная [[Біялагічны від|віды]] [[Тундра|тундры]] — [[аўцабык]], [[мускусны бык]], паўночны алень [[Паўночны алень|карыбу]], дробная фаўна — [[палярная ласка]], [[палярны воўк]], а таксама грызуны — [[лемінгі]], [[Заяц-бяляк|зайцы-белякі]]. Багаты жывёльны свет прыбярэжных раёнаў поўначы ЗША (грэнландскі кіт, бялуха, нарвал, цюлені, маржы).
 
У зоне [[Тайга|тайгі]] сустракаюцца лось, алень, снежны баран, [[мядзведзь грызлі]], [[барсук]], [[Янот-паласкун|янот]], [[Норка амерыканская|норка]], [[воўк]], расамаха. Найбуйнейшай жывёлінай тайгі быў лясны бізон, які цяпер захаваўся толькі ў запаведніках, — як і алені-вапіці, якія калісьці пасліся на волі вялізнымі статкамі. Шматлікія драпежнікі тайгі, большасць якіх — каштоўныя пушныя жывёлы ([[Скунсы|паўночны скунс]], [[выдра]], паўночнаамерыканская куніца). Сярод грузуноў найбольш тыповыя — [[канадскі бабёр]], [[андатра]]. Раней іх цалкам вынішчылі ў многіх раёнах, але пасля абмежавання палавяння зноў распаўсюдзіліся. Цікавы [[эндэмік]] [[паркупайн]] (буйны грызун з сямейства дзікабразавых, які жыве пераважна на дрэвах)<ref>[http://welcome-usa.ru/geography/fauna.html Фаўна ЗША]</ref>. Дробныя грызуны тайгі — [[чырвоная вавёрка]], [[амерыканскі заяц]], [[бурундук]], мышы.
 
У цэнтральнай зоне, дзе дамініруюць змешаныя лясы, жывёльны свет надобны на фаўну тайгі, аднак ёсць і свае мясцовыя віды — [[Алені|алень]], [[апосум]], [[Барыбал|чорны мядзведзь барыбал]], воўк, [[Лісы|ліса]], норка, [[Індык дзікі|дзікая індзейка]], [[вілахвосты лунь]]. У шыракалістых лясах сустракаюцца некалькі відаў [[калібры]], на поўдні — [[Алігатаравая чарапаха|місісіпкая алігатаравая чарапаха]], а таксама [[місісіпскі алігатар]]. На [[Вялікія раўніны|раўніннай мясцовасці]] вядуцца [[Бізон|бізоны]], коні ([[Мустанг|мустангі]]), каёты, лугавыя сабачкі, розныя грызуны, мноства відаў паўзуноў ([[яшчаркі]], [[змеі]], [[скарпіёны]]). У гарах Кардыльерах жыве [[пума]] і [[мядзведзь грызлі]].
 
* [[Іасеміцкі нацыянальны парк]]
* [[Нацыянальны парк Кінгс-Каньён]]
* [[Нацыянальны парк Рэдвуд]]
 
== Дзяржаўны лад і палітыка ==
 
{{main|Дзяржаўны лад і палітыка ЗША}}
 
[[Выява:Capitol Building Full View.jpg|380px|thumb|[[Капітолій, Вашынгтон|Капітолій]], у якім праводзіць свае пасяджэнні [[Кангрэс ЗША]]]]
Дзяржаўны лад ЗША — прэзідэнцкая рэспубліка. Прэзідэнт абіраецца на дзвюхступенных выбарах. Кандыдаты ад палітычных партый спачатку павінны перамагчы ў [[праймерыз]] (якія ў некаторых штатах маюць назву ''кокусы''). У выбарах удзельнічае ўсё насельніцтва краіны ва ўзросце ад 18 гадоў незалежна ад палавой і расавай праналежнасці. Заканадаўчую ўладу ў краіне ажыццяўляе [[Палата прадстаўнікоў ЗША|Палата прадстаўнікоў]]. Гістарычна склалася, што большасць месцаў у Палаце Прадстаўнікоў маюць члены дзвюх партый — [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай]] і [[Дэмакратычная партыя ЗША|Дэмакратычнай]], што дало падставу лічыць амерыканскую палітычную сістэму дзвюхпартыйнай. Уладу ў штатах прадстаўляюць губернатары, якія абіраюцца мясцовым насельніцтвам. Прэзідэнт краіны абіраецца паводле традыцыйнай сістэмы, вядомай як ''[[калегія выбаршчыкаў]]''.
 
== Узброеныя сілы ==
Радок 148 ⟶ 202:
* Берагавой аховы
 
Колькасць на красавік 2007 года  — 1 426 700 чалавек рэгулярнага войска, 1 458 500 чалавек у рэзерве. Бюджэт 2007 года  — 553  млрд долараў.
 
=== Праваахоўныя органы ===
Радок 154 ⟶ 208:
* [[ФБР]] (Федэральнае бюро расследаванняў)
 
Па становішчу на 2007 год у турмах ЗША заставалася 2 323 000 чалавек, гэта каля 1  % ад усяго насельніцтва краіны. З зняволеных 2.77 працэнта латынаамерыканцы, 6.66 працэнта афраамерыканцы. Для таго, каб пасадзіць у турмы, у 2007 годзе, спажывана 49  млрд долараў ЗША, да 2011 года выдаткі, як чакаецца, дасягнуць 74  млрд долараў.
 
== Адміністрацыйны падзел ==
Радок 162 ⟶ 216:
Кожны штат мае сваю [[канстытуцыя|канстытуцыю]], заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўлады.
 
Штаты падзяляюцца на [[графствы ЗША|графствы]] (у [[Луізіяна|Луізіяне]] гістарычна склаўся тэрмін «парафія» (parish); у [[Аляска|Алясцы]] ўжываюць тэрмін «бора» (borough),  — драбнейшыя адміністрацыйныя адзінкі, звычайна не якія маюць істотных урадавых функцый. Найбольш вядомай функцыяй графстваў з’яўляецца кіраванне дзяржаўнымі школамі. Мясцовым жыццём населеных пунктаў кіруюць муніцыпалітэты.
 
<center>
Радок 340 ⟶ 394:
</center>
 
== Фізіка-геаграфічная характарыстыка ==
 
=== Геаграфічнае становішча ===
 
{{main|Геаграфія ЗША}}
 
Злучаныя Штаты Амерыкі — чацвёртая паводле плошчы краіна ў свеце пасля [[Расія|Расіі]], [[Канада|Канады]] і [[Кітай|Кітаю]]. Кантынентальная частка ЗША займае тэрыторыю ад [[Атлантычны акіян|Атлантычнага]] да [[Ціхі акіян|Ціхага]] акіяна, ляжыць паміж Канадай і [[Мексіка]]й і [[Мексіканскі заліў|Мексіканскім залівам]]. [[Штат Аляска|Аляска]] — самы вялікі паводле плошчы штат. Ён аддзелены ад кантынентальнай часткі Канадай, узбярэжжа Аляскі выходзіць да Ціхага і [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночнага Ледавітага]] акіянаў. [[Гаваі]] ўтвараюць архіпелаг у Ціхім акіяне на паўднёвы захад ад Паўночнай Амерыкі. Уладанне ЗША [[Пуэрта-Рыка]] — востраў у [[Карыбскае мора|Карыбскім моры]]. Тэрыторыя краіны амаль цалкам знаходдзіцца ў Заходнім пашар’і Зямлі (выключэнне — толькі тэрыторыя вострава [[Гуам]], які належыць ЗША, і заходняя частка Аляскі.
 
=== Рэльеф ===
[[Выява:Barns grand tetons.jpg|thumb|Скалістыя горы]]
[[Выява:Dry Arkansas River.jpg|thumb|Вялікія раўніны]]
Асноўную частку тэрыторыі ЗША па асаблівасцях рэльефу дзеляць на восем правінцый: [[Апалачы]], Берагавыя раўніны, Унутраныя ўзвышшы, Унутраныя раўніны (у т.л. [[Цэнтральныя раўніны]]), узвышша ля возера Верхняга, [[Скалістыя горы]], Межгорныя плато і Ціхаакіянскія Берагавыя горы. Аляска і Гавайскія астравы таксама з’яўляюцца самастойнымі правінцыямі.
 
Найвышэйшы пункт краіны — [[гара Дэналі]] (6193 м).
 
=== Унутраныя воды ===
[[Выява:LightningVolt Lake Michigan Sunset.jpg|thumb|left|250px|возера Мічыган]]
Амаль усе рэкі асноўнай тэрыторыі ЗША ўпадаюць у [[Атлантычны акіян]] і [[Ціхі акіян]]. Вялікая частка рачнога сцёку накіроўваецца ў [[Мексіканскі заліў]] (які з’яўляецца часткай Атлантычнага акіяна). Яго вадазборны басейн распасціраецца да [[Скалістыя горы|Скалістых гор]] на захадзе, Апалачаў на ўсходзе і межы з Канадай на поўначы. Некаторыя рэкі, як напрыклад [[Рыа-Грандэ]], цякуць непасрэдна ў Мексіканскі заліў. Большасць рэк належыць да гіганцкай сістэмы, сфарміраванай р. [[Місісіпі]] (даўжыня — 3757 км) і яе галоўным прытокам р. [[рака Місуры|Місуры]] (даўжыня — 4127 км).
 
Мноства рэк, пераважна кароткіх, упадае ў Атлантычны акіян. Самыя доўгія з іх, працягласцю ў некалькі сотняў кіламетраў, пачынаюцца ў Апалачах. Сцёк з вобласці Вялікіх азёр накіраваны на паўночны ўсход па р. [[рака Святога Лаўрэнція|Святога Лаўрэнція]], якая ўпадае ў Атлантычны акіян на тэрыторыі Канады.
 
На Захадзе ЗША сістэмы рэк [[рака Каларада|Калумбія]], [[рака Каларада|Каларада]] і Сакрамента-Сан-Хоакін утвораць асноўныя вадазборныя басейны і ўпадаюць у Ціхі акіян. Аднак у арыдных і семіарыдных раёнах, аддаленых ад узбярэжжа акіяна, мноства пересыхаючых рэк і некалькі рэк з сталым сцёкам упадаюць у азёры ў замкнёных катлавінах.
 
Невялікая частка тэрыторыі ЗША, пераважна ў штатах [[Штат Мінесота|Мінесота]] і [[Штат Паўночная Дакота|Паўночная Дакота]], прымеркаваная да вадазборнага басейна, сцёк з якога накіраваны да поўначы праз [[возера Вініпег]], [[рака Нельсан|р. Нельсан]] і [[Гудзонаў заліў]] у [[Паўночны Ледавіты акіян]].
 
У ЗША знаходзіцца мноства азёр. Самае вялікае з іх — [[возера Мічыган]] (57 440 км²), адзінае з пяці [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]], цалкам змешчанае ў межах ЗША. Другое па памерах [[Вялікае Салёнае возера]] ў штаце [[штат Юта|Юта]] (2850 км²).
 
=== Клімат ===
ЗША адрозніваюцца вялікай разнастайнасцю кліматычных умоў. На асноўнай тэрыторыі краіны вылучаюць дзве галоўныя кліматычныя вобласці — Усходнюю і Заходнюю. Мяжа паміж імі праходзіць прыкладна ўздоўж мерыдыяна 100° з.д.
 
Усходняя вобласць у цэлым характарызуецца вільготным кліматам з сярэдняй гадавой колькасцю ападкаў ад 500 мм уздоўж мерыдыяна 100° з.д. да больш 1500 мм на паўднёвым усходзе. Асноўная крыніца ападкаў — цёплае вільготнае паветра, якое паступае з боку Мексіканскага заліва, і — у значна меншай ступені — з боку Атлантычнага акіяна. Тэмпературы ў гэтай вобласці больш залежаць ад шыраты мясцовасці, чым ад вышыні паверхні, і даволі раўнамерна падвышаюцца з поўначы на поўдзень. У выніку лета на поўначы кароткае і цёплае, на поўдні працяглае і гарачае, а зіма на поўначы доўгая і халодная, на поўдні кароткая і вельмі цёплая.
 
Вялікая частка Усходняй вобласці падвержана частым зменам надвор’я, галоўным чынам таму, што струмені цёплага паветра з поўдня часта перарываюцца масамі халоднага паветра, якое пранікае з поўначы. Асабліва зменлівае надвор’е ў Новай Ангдіі, дзе ветраныя дажджлівыя перыяды хутка змяняюцца бясхмарнымі і сухімі.
 
У Заходняй вобласці горны рэльеф аказвае вялікі ўплыў на цыркуляцыю атмасферы. Калі вільготныя паветраныя масы, якія рухаюцца ад Ціхага акіяна на ўсход, падымаюцца над высокімі гарамі, там выпадаюць ападкі. Адпаведна наветраныя заходнія схілы гор значна лепш забяспечаныя вільгаццю, чым шырокія арыдныя тэрыторыі, размешчаныя з зацішнога боку ў дажджавым цені гор. Хоць у цэлым Заходняй вобласці ўласцівы арыдны клімат, сярэдняя гадавая колькасць ападкаў вагаецца ад меней 120 мм у пустыні [[Пустыня Санора|Санора]] да больш 2500 мм у некаторых мясцовасцях Берагавых хрыбтоў.
 
Тэмпературы ў Заходняй вобласці залежаць ад шыраты і вышыні мясцовасці, а ў прыбярэжных раёнах адчуваецца ўздзеянне акіяна. Самыя высокія часткі гор знаходзяцца ў зімовых умовах, тады як у самых паўднёвых пустынях вялікую частку года пераважае гарачае надвор’е. Скалістыя горы абараняюць іх ад уварвання халодных паветраных мас з поўначы.
 
=== Флора ===
Раёны ад усходняга ўзбярэжжа да [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]] да 19 стагоддзя былі пакрыты лясамі, заходняе ўзбярэжжа ў раёне вільготных лясоў умеранага пояса было пакрыта лясамі, дрэвы якіх дасягалі 100 метраў у вышыню. У выніку гаспадарчай дзейнасці плошча лясоў скарацілася. На Гаваях расце 1 800 відаў [[кветкавыя|кветкавых раслін]], многія з іх — [[эндэмік]]і<ref>[http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf ''Plants'', National Biological Service] (PDF, 888&nbsp;kB)</ref>.
 
Схілы [[Кардыльеры|Кардыльер]] пакрыты густымі хваёвымі лясамі, [[Апалачы]] — [[Шыракалістыя лясы|шыракалістымі лясамі]]. [[Прэрыя|Прэрый]] амаль не засталося. На поўначы [[Штат Аляска|Аляскі]] распаўсюджана [[Тундра|тундравая]] расліннасць.
 
Дастатак вільгаці судзейнічае развіццю самай разнастайнай расліннасці ў Прыатлантычных рэгіёнах і Апалачах, асабліва — лясной расліннасці. Дрэвы не сустракаюцца толькі на голых скалах і ў нізінных [[Балота|балотах]]; у апошніх расце высокі [[чарот]] і [[Мохападобныя|мхі]]. Апалачская флора вылучаецца вялікім багаццем [[Біялагічны від|біялагічных відаў]], у тым ліку драўнінных парод ([[амерыканскі каштан]], [[Платан|платана]], [[гікоры]], [[магнолія]], [[цюльпаннае дрэва]]).
 
Лясная вобласць [[Новая Англія|Новай Англіі]] падобная сваімі драўніннымі пародамі на прычарнаморскія правінцыі [[Канада|Канады]]. На поўначы яе падпярэзвае вобласць хвояў з яе важнай прадстаўніцай — [[Хвоя веймутава|хвояй веймутавай]]. Вобласць лісцяных дрэваў цягнецца прыблізна да ракі [[Алегейні]], якая служыць мяжой для двух раслінных абласцей (пенсільванскай і перадмісісіпскай), але гэта размежаванне нярэзкае (адныя і тыя ж пароды сустракаюцца як у паўночных, так і ў паўднёвых прыатлантычных абласцях, нягледзячы на рознасць [[Клімат|клімату]]).
 
Прыбярэджныя пясчаныя і балоцістыя нізіны паўдднёвых прыатлантычных штатаў пакрыты хваёвымі лясамі. Побач з [[Сосны|соснамі]] растуць вялізныя [[Кіпарыс|кіпарысы]] з прамымі стваламі, якія патоўшчаны ля «падмурку» (накшталт лукавіны). Галіны кіпарысаў абрастаюць сівой «[[Іспанская барада|іспанскай барадой]]».
 
=== Фаўна ===
[[Выява:Opossum 1.jpg|thumb|left|240px|[[Апосум]]]]
[[Выява:Hystrix cristata qtl1.jpg|thumb|left|240px|[[Дзікабраз]]]]
[[Выява:Haliaeetus leucocephalus2 flopped.jpg|thumb|240px|[[Белагаловы арлан]] — сімвал ЗША]]
[[Выява:Grizzly_Denali_edit.jpg|thumb|240px|[[Мядзведзь Грызлі]] ў нацыянальным парку [[Дэналі, нацыянальны парк|Дэналі]]]]
Фаўну ЗША прадстаўляюць 400 відаў [[сысуны|сысуноў]], 750 відаў [[птушкі|птушак]], 500 відаў [[рэптыліі|рэптылій]] і амфібій, а таксама больш 90000 відаў [[насякомыя|насякомых]]<ref>[http://www.sdi.gov/curtis/TxTab4x1.html Global Significance of Selected U.S. Native Plant and Animal Species, in: Sustainable Development Indicators, 2007]</ref>, з 1973 года прыняты закон, які абараняе віды, якім пагражае знікненне. На тэрыторыі ЗША дзейнічаюць 58 нацыянальных паркаў і некалькі соцен ахоўных тэрыторый.
 
Характэрная асаблівасць [[Фаўна|жывёльнага свету]] ЗША ў тым, што большасць [[Жывёлы|жывёл]] падобныя на тых, што насяляюць [[Еўразія|Еўразію]]. Магчыма, прычына — у [[Рух кантынентаў|сухапутнай сувязі]], якая раней існавала паміж [[Кантынент|кантынентамі]]. Акрамя падобных відаў ёсць і ўнікальныя. Фаўна і флора моцна залежаць ад кліматычнай зоны. Буйная [[Біялагічны від|віды]] [[Тундра|тундры]] — [[аўцабык]], [[мускусны бык]], паўночны алень [[Паўночны алень|карыбу]], дробная фаўна — [[палярная ласка]], [[палярны воўк]], а таксама грызуны — [[лемінгі]], [[Заяц-бяляк|зайцы-белякі]]. Багаты жывёльны свет прыбярэжных раёнаў поўначы ЗША (грэнландскі кіт, бялуха, нарвал, цюлені, маржы).
 
У зоне [[Тайга|тайгі]] сустракаюцца лось, алень, снежны баран, [[мядзведзь грызлі]], [[барсук]], [[Янот-паласкун|янот]], [[Норка амерыканская|норка]], [[воўк]], расамаха. Найбуйнейшай жывёлінай тайгі быў лясны бізон, які цяпер захаваўся толькі ў запаведніках, — як і алені-вапіці, якія калісьці пасліся на волі вялізнымі статкамі. Шматлікія драпежнікі тайгі, большасць якіх — каштоўныя пушныя жывёлы ([[Скунсы|паўночны скунс]], [[выдра]], паўночнаамерыканская куніца). Сярод грузуноў найбольш тыповыя — [[канадскі бабёр]], [[андатра]]. Раней іх цалкам вынішчылі ў многіх раёнах, але пасля абмежавання палавяння зноў распаўсюдзіліся. Цікавы [[эндэмік]] [[паркупайн]] (буйны грызун з сямейства дзікабразавых, які жыве пераважна на дрэвах)<ref>[http://welcome-usa.ru/geography/fauna.html Фаўна ЗША]</ref>. Дробныя грызуны тайгі — [[чырвоная вавёрка]], [[амерыканскі заяц]], [[бурундук]], мышы.
 
У цэнтральнай зоне, дзе дамініруюць змешаныя лясы, жывёльны свет надобны на фаўну тайгі, аднак ёсць і свае мясцовыя віды — [[Алені|алень]], [[апосум]], [[Барыбал|чорны мядзведзь барыбал]], воўк, [[Лісы|ліса]], норка, [[Індык дзікі|дзікая індзейка]], [[вілахвосты лунь]]. У шыракалістых лясах сустракаюцца некалькі відаў [[калібры]], на поўдні — [[Алігатаравая чарапаха|місісіпкая алігатаравая чарапаха]], а таксама [[місісіпскі алігатар]]. На [[Вялікія раўніны|раўніннай мясцовасці]] вядуцца [[Бізон|бізоны]], коні ([[Мустанг|мустангі]]), каёты, лугавыя сабачкі, розныя грызуны, мноства відаў паўзуноў ([[яшчаркі]], [[змеі]], [[скарпіёны]]). У гарах Кардыльерах жыве [[пума]] і [[мядзведзь грызлі]].
 
* [[Іасеміцкі нацыянальны парк]]
* [[Нацыянальны парк Кінгс-Каньён]]
* [[Нацыянальны парк Рэдвуд]]
 
== Насельніцтва ==
Радок 630 ⟶ 619:
== Спорт ==
Рынак для прафесійнага спорту ў Злучаных Штатах складае прыкладна 69 млрд долараў, прыкладна на 50 % больш за ўсе краіны [[Еўропа|Еўропы]], [[Блізкі Усход|Блізкага Усходу]] і [[Афрыка|Афрыкі]], разам узятых<ref>[http://www.reuters.com/article/2008/06/18/us-pwcstudy-idUSN1738075220080618 Global sports market to hit,1 billion in 2012]. Reuters.</ref>. [[Бейсбол]] стала разглядацца як нацыянальны від спорту, пачынаючы з канца [[19 стагоддзе|XIX стагоддзя]], не зважаючы на тое, што самым папулярным відам спорту ў ЗША з’яўляецца [[амерыканскі футбол]]<ref>[http://www.harrisinteractive.com/Insights/HarrisVault8482.aspx?PID=337 Professional Football Widens Its Lead Over Baseball as Nation’s Favorite Sport]. Harris Interactive.</ref>. [[Баскетбол]] і [[Хакей з шайбай|хакей]] з’яўляюцца наступнымі дзвюма вядучымі прафесійнымі каманднымі відамі спорту ў краіне. Каледжаўскі амерыканскі футбол і баскетбол прыцягваюць шырокую аўдыторыю<ref>[http://www.footballfoundation.org/tabid/567/Article/53380/Passion-for-College-Football-Remains-Robust.aspx Passion for College Football Remains Robust]. National Football Foundation.</ref>.
 
 
== Міжнародныя адносіны ==
 
{{main|Знешняя палітыка ЗША}}
 
=== Беларуска-амерыканскія адносіны ===
 
{{Main|Беларуска-амерыканскія адносіны}}
 
Злучаныя Штаты прызналі незалежнасць Беларусі [[25 снежня]] [[1991]] года. Пасля таго, як дзве краіны ўсталявалі дыпламатычныя адносіны, у Мінску [[31 студзеня]] [[1992]] года было афіцыйна адкрыта пасольства ЗША. Першы пасол ЗША ў Беларусі Дэвід Суорц прыступіў да выканання сваіх абавязкаў 25 жніўня 1992 года і завяршыў тэрмін сваіх паўнамоцтваў у студзені 1994 года. Наступнымі пасламі ЗША ў Беларусі былі Кенет Ялавіц, Дэніел Спекхард, Майкл Козак і Джордж Крол. 21 ліпеня 2006 года Прэзідэнт Джордж Буш рэкамендаваў на пасаду пасла ЗША ў Беларусі Карэн Сцюарт. Яна прыбыла ў Мінск 18 верасня 2006 года і працавала да 2008 года, калі беларускі ўрад у аднабаковым парадку ўвёў абмежаванні на колькасць амерыканскіх дыпламатаў і вымусіў Злучаныя Штаты адазваць з Беларусі пасла.
 
Дзве краіны абмяняліся афіцыйнымі візітамі на вышэйшым узроўні: [[Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч|Станіслаў Шушкевіч]], тагачасны Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, сустрэўся ў Вашынгтоне з Прэзідэнтам [[Біл Клінтан|Клінтанам]] у ліпені 1993 года, а Прэзідэнт ЗША наведаў Беларусь 15 студзеня 1994 года.
 
== Літаратура ==