Сапатэкская цывілізацыя: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др афармленне
Радок 2:
 
== Геаграфія ==
Старажытная сапатэкская дзяржава размяшчалася на тэрыторыі сучаснага мексіканскага штата [[Аахака (штат)|Аахака]] ў раёне перашыйка [[Тэўантэпек (перашыек)|Тэўантэпек]]. Найбуйнейшае вядомае паселішча -- — [[Монтэ-Альбан]].
 
== Гісторыя ==
 
=== Пачатковы перыяд ===
Пачаткі сапатэкскай культуры некаторыя навукоўцы звязваюць з [[Альмекі|альмекамі]]. Першыя сталыя паселішчы ў Аахаке з'явілісяз’явіліся ў XV ст. да н. э. Паміж 1150 і 850 гадамі да н. э. найбуйнейшым паселішчам Аахакі было Сан-Хасэ-Магатэ, якое налічвала 80-120 дамоў, падчас раскопак знойдзены скамянелыя плады кукурузы, чылі і авакада. Пасля 850 года да н.э. з'яўляюццаз’яўляюцца раннія гарады -- — рэлігійна-цырыманіяльныя і адміністрацыйныя цэнтры, дзе вялося манументальнае будаўніцтва.
 
Паміж 700-500700—500 гадамі да н. э. (фаза Расарыё) фарміруецца складаная сістэма дробных палітычных аб'яднанняўаб’яднанняў сапатэкаў, адбываецца значны прырост насельніцтва. Да сярэдзіны фазы Расарыё ўтварылася 70-85 складаных палітычных аб'яднанняўаб’яднанняў. У гэты перыяд, напэўна, таксама здараліся шматлікія войны паміж гэтымі аб'яднанняміаб’яднаннямі, вымушаючы будаваць сцены і ўмацоўваць галоўныя паселішчы. Таксама да гэтага часу складаюцца асновы сапатэкскай культуры, у т.л. пісьменнасць (раней за [[мая]] і [[Міштэкі|міштэкаў]]) і каляндар.
 
Да канца фазы Расарыё сапатекі былі аб'яднаныаб’яднаны ў палітычныя аб'яднанніаб’яднанні-супольнасц -- — адну большую ў субдаліне Этла (2000 чалавек) са сталіцай у Сан-Хасэ-Магатэ, і дзве меншыя -- — у Валье-Грандэ (700-1000700—1000 чалавек) са сталіцай у Сан-Марцін-Цількахетэ і ў субдаліне Тлакалула (700-1000700—1000 чалавек) са сталіцай у Йегуі. Супольнасці раздзялялі 80 {{Км2}} нічыйнай зямлі, найбольш прыкметнай асаблівасцю яе ландшафту быў няроўны горны ланцуг плошчай 6 {{Км2}}. У канцы фазы Расарыё (550-500550—500 гады да н. э.) адзначаецца аслабленне Сан-Хасэ-Магатэ. Тым жа часам з'яўляюццаз’яўляюцца паселішчы на нічыйнай тэрыторыі, на сучаснай гары Монтэ-Альбан.
 
=== Монтэ-Альбан ===
Монтэ-Альбан стаў першай сталіцай сапатэкскай дзяржавы (вылучаюць шэраг этапаў -- — г.зв. Монтэ-Альбан I, Монтэ-Альбан II, Монтэ-Альбан III, Монтэ-Альбан IV, Монтэ-Альбан V). Горад быў адным з найбуйнейшых у дакалумбавай Амерыцы, займаў плошчу да 40 {{Км2}} і меў 25-50 тысяч жыхароў на этапе Монтэ-Альбан IV. Ствараецца сапатэкская дзяржава (Бе'ена'аБе’ена’а), якая заваявала практычна ўсю даліну Аахака. Максімальнага пашырэння дасягнула на этапе Монтэ-Альбан II, а пік экспансіі прыпаў на I ст. Самай паўночнай кропкай была крэпасць Кіатэпек, самай паўднёвай  — Чыльтэпек. Навукоўцы выявілі каля 300 сапатэцкіх тэкстаў, прысвечаных ваеннай тэматыцы, прычым, гледзячы па знешнасці палонных, большасць з іх маглі быць тэатыўаканцамі. На этапе Монтэ-Альбан III (да 500 года) большасць з гэтых зямель было страчана праз паўстанні заваяваных народаў, затое былі наладжаны добрыя адносіны з Тэатыўаканам, дзякуючы чаму ў апошнім з'явіўсяз’явіўся раён, дзе жылі пасланцы і гандляры сапатэкаў.
 
Тым жа часам ворагамі трывала сталі паўночныя суседзі па перашыйку  — міштэкі. Спачатку перавага ва ўзброеных сутыкненнях заставалася, звычайна, за сапатэкамі. Але на мяжы IX—X ст. перавага міштэкаў стала адчувальнай і Монтэ-Альбан быў імі захоплены, горад пакінулі жыхары, а руіны міштэкі ператварылі ў пышная могілкі сваіх валадароў, назваўшы гэта месца Юкакую (Зялёная горка).
 
=== Мітла ===
Сапатэкі, узначаленыя жрацамі з найвышэйшым рэлігійным кіраўніком "«віха-таа"» («відушчы»), пакінуўшы Монтэ-Альбан не скарыліся міштэкскаму нашэсцю, а ўмацаваліся вакол свайго рэлігійнага цэнтра Мітлы (на сапатэкскай мове Міктлан -- — «Дом Смерці» або "«месца вечнага адпачынку"») у цяжкадаступных гарах былых паўднёва-ўсходніх ускраін сваіх уладанняў.
 
За некалькі стагоддзяў сапатэкі вакол Мітлы змаглі адрадзіцца эканамічна. Пра гэта сведчыць пышнасць самой сталіцы з палацамі і храмамі, а таксама аднаўленне інтэнсіўнага горадабудаўніцтва, на кантраляваных імі землях склаліся новыя цэнтры  — Уіязаа, Ламбітэк, Саачыла. У 650-700650—700 гадах Саачыла і Ягул атрымалі значную самастойнасць.
 
У 1440-я гады Мітла, дзе кіраваў тым часам віха-таа Нукана, была заваявана міштэкамі, якія такім чынам давяршылі разгром незалежных сапатэкскіх аб'яднанняўаб’яднанняў і цалкам авалодалі Тэўантэпекскім перашыйкам  — праўда, ненадоўга, бо праз некалькі дзесяцігоддзяў у рэгіёне панавалі ўжо ацтэкі.
 
=== Саачыла ===
Апошнім аскепкам вялікай у мінулым сапатекскай цывілізацыі быў Сапатекапан (краіна сапатэкаў) са сталіцай у Саачыла-Ёа (заснаваны каля 1390-14001390—1400 гадоў) у раёне сучаснага горада Аахака. Ацтэкская агрэсія адцягнула сілы міштэкаў і дала магчымасць Сапатэкапану праіснаваць да іспанскай канкісты і нават падначаліць суседнія плямёны першапачатковай перыферыі -- — сакэ і ўавэ, аднак роля сапатэкаў у палітыка-эканамічных і культурных працэсах Месаамерыкі была ўжо мінімальнай.
 
У пачатку XVI ст. сапатэкі здолелі адстаяць незалежнасць ад ацтэкаў. Гэтым часам самым магутным з некалькіх сапатэкскіх цароў быў Касійаэса («Стваральнік маланкі»), які валадарыў у 1487-15291487—1529 гады. Ён быў спадчыннікам дынастыі ў Саачыла, але праз ацтэкскі ваеннага ціск вымушанага перанёс сваю сталіцу на ўмацаваную гару паблізу ціхаакіянскага ўзбярэжжа. Касійаэса стварыў альянс з міштэкскім валадаром з Ачыўтла на поўначы ад даліны Аахака, каб атакаваць ацтэкскае войска ў трапічных нізінах Тэўантэпека. Пасля сямімесячнай блакады, ацтэкі і сапатэкі дамовіліся пра перамір'еперамір’е, адной з умоў якога быў шлюб дачкі тлатаані [[Аўісотль|Аўісотля]] Уэй з Касійаэсай. Ацтэкі таксама атрымалі права размясціць невялікі гарнізон у даліне Аахака і атрымліваць "у знак ветлівасці " даніну штогод. Аднак фактычна сапатэкі захавалі незалежнасць і пашырылі свае ўладанні з дапамогай ацтэкаў.
 
Сапатэкі падтрымалі [[Эрнан Картэс|Эрнана Картэса]] ў звяржэнні ацтэкскага панавання і заваёве Тэначцітлана ў 1519 годзе. Ужо ў 1521 годзе сапатэкі вымушаныя былі самі падпарадкавацца іспанцам. Апошні суверэнны кіраўнік сапатэкаў Касійапія I перанёс сталіцу ў Тэўантэпек, але пад ціскам канкістадора [[Педра дэ Альварада|Пэдра дэ Альварада]] прыняў каталіцызм і перадаў сваю дзяржаву іспанцам.
 
Апошняга прадстаўніка дынастыі, таксама Касійапія (1502-15631502—1563), дапытвалі іспанскія святары з прычыны яго "«ідалапаклонніцкіх"» рэлігійных практык і ўрэшце ахрысцілі пад імем дон Хуан Картэс.
 
== Культура ==
Старажытныя сапатэкі мелі ўласную пісьменнасць, арыгінальны пантэон і міфалогію, пры ўсёй развітай самабытнасці іх культуры, аднак, прасочваецца ўплыў тальтэкаў і мая. Вывучэнне ўскладнена знішчэннем сапатэкскай дзяржавы ў IX ст. міштэкамі і ўключэння народа ў пазнейшыя цывілізацыі, спачатку -- — міштэкаў, пазней  — ацтэкаў.
 
=== Пісьменнасць ===
Пісьменнасць сапатэкаў, створаная ў VII ст. да н. э., лічаць адной з самых старажытных у Амерыцы. Зараз выяўлена (і часткова апублікавана) больш за 500 сапатэкскіх тэкстаў (усе запісаныя вертыкальнымі калонкамі), аднак з больш за сотню ідэнтыфікаваных у іх іерогліфаў дэшыфраваць здолелі толькі некалькі, у прыватнасці іерогліф «сонца» і традыцыйныя для Мезаамерыкі лічбавыя знакі  "«кропка"» (адзін), "«рыска"» (пяць).
 
== Гл. таксама ==
 
* [[Альмекі]]