Узбекская мова: Розніца паміж версіямі

'''Узбекская мова''' (O‘zbek tili, Ўзбек тили)  — [[цюркскія мовы|цюркская]] мова, афіцыйная мова [[Узбекістан]]а. У свеце налічваецца каля 18 мільёнаў носбітаў узбекскай мовы, большасць ва Узбекістане.

У. м. распаўсюджаная ў асноўным ва Узбекістане (дзяржаўная мова краіны), часткова ў іншых сярэднеазіяцкіх дзяржавах былога СССР, у [[Афганістан]]е (паводле новае канстытуцыі адна з трох дзяржаўных моў краіны, побач з [[паштупушту]] і [[Дары (мова)|дары]]) і Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР. У СССР, паводле попісу 1989, было каля 16,7  млн. узбекаў (трэці па колькасці этнас СССР пасля рускіх і ўкраінцаў), з якіх каля 16,4  млн. назвалі ўзбекскую роднай мовай; у Афганістане ўзбекаў каля 1,2  млн.; з улікам хуткага росту ўзбекскага насельніцтва сучасныя лічбы вышэйшыя; узбесккая – — адна з самых буйных цюркскіх моў побач з турэцкай і азербайджанскай.

Распаўсюджаная ў самім сэрца цюркамоўнага арэалу, сучасная ўзбекская мова мае складаную дыялектную структуру і займае своеасаблівае месца ў класыфікацыі цюрскіх моў. Дыялекты большасці буйных цэнтраў рассялення ўзбекаў (ташкенцкі, ферганскі, каршынскі, самаркандcка-бухарскі і туркестана-чымкенцкі) належаць да карлуцкай, або паўднёва-ўсходняй групы цюрскіх моў; на гэтай падставе да яе прынята адносіць, разам з уйгурскай, і ўзбекскую мову ў цэлым. Аднак у складзе сучаснай узбекскай маецца і група гаворак, якія адносяцца да кыпчацкай групы (яны распаўсюджаныя па ўсёй тэрыторыі краіны, а таксама ў іншых рэспубліках Сярэдняй Азіі і ў Казахстане); гаворкі ж [[Харэзм]]у і шэрагу прылеглых тэрыторый на паўночным захадзе краіны (і дзве гаворкі ў Казахстане) належаць да агускай групы.

Для ўзбекскай мовы, у адрозненне ад роднасных цюрскіх моў, характэрная адсутнасць сынгарманізму (прыпадабненне галосных у слове), а таксама оканне. Закон гармоніі галосных, характэрны для большасці цюрскіх моў, палягае ў тым, што ў слове могуць прысутнічаць альбо толькі галосныя пярэдняга шэрагу, альбо толькі галосныя задняга шэрагу. Ва ўзбекскай жа агульнацюрскія галосныя [o] і [ö] адпавядаюць аднаму гуку [o], [u] і [ü]  — [u], а [ı] і [i]  — [i]. Рэшткі вакальнага сынгарманізму захаваліся толькі ў кыпчацкіх гаворках. Оканне палягае ў пераходзе ў шэрагу выпадкаў агульнацюрскага [a] ў [o].

Узбекская мова мае даўнюю пісьмовую традыцыю ў форме сярэднеазіяцкай цюрскай мовы (чагатайской, або стараўзбекскай), якая склалася да 15–1615-16 стст. на аснове карлуцка-ўйгурскіх дыялектаў [[МаверанагрМаверанахр]]а і стаў афіцыйнай мовай у дзяржаве Тымура ([[Тамерлан]]а). Стараўзбекская мова зазнала ўплыў літаратурнай мовы Караханідcкай дзяржавы (11–1211-12 стст.; т.н. караханідcка-ўйгурская мова), карлуцка-харэзмійскай літаратурнай мовы даліны Сырдар'іСырдар’і (12–1412-14 стст.; вядомая таксама як харэзмска-цюрская мова) і персідскай літаратуры. Росквіт цюркамоўнай літаратуры ў Сярэдняй Азіі прыпадае на 15–1615-16 стст.; вяршыня паэзіі на стараўзбекскай мове – — творчасць Алішэра Наваі (1441–15011441—1501; часам мову гэтага перыяду называюць сярэднеўзбекскай).

Сучасная літаратурная ўзбекская мова сфарміравалася на аснове ферганска-ташкенцкай групы гаворак. Пісьмовасць на ўзбекскай мове да 1928 існавала на арабскай, у 1928–19401928—1940 на лацінскай аснове, з 1940 да 1992 – — на аснове кірыліцы з некаторымі дадатковымі літарамі. На ўзбекскай мове створаная разнастайная арыгінальная літаратура. Ва ўзбекскіх школах на ёй вядзецца выкладанне ўсіх агульнаадукацыйных дысцыплінаў; пашыраецца яго выкарыстанне ў вышэйшай школе.

== "«Наркамаўская"» сталінская рэформа ва ўзбекскай мове ==

Першы лацінскі алфавіт быў канчаткова распрацаваны і зацверджаны актам урада Узбекістана ў 1926. Масавае практычнае ўжыванне яго пачалося ў 1928. з пераходам на новы алфавіт друкаваная прадукцыя і пісьмовасць насельніцтва сталі хутка расці.

Гэтая артаграфія, на думку камуністаў, "«навязаная буржуазнымі нацыяналістамі"», была скасаваная ў 1934 на моўнай канферэнцыі ў Ташкенце. Канферэнцыя адмовілася ад сынгармоністычнай артаграфіі і паменшыла колькасць знакаў для галосных да шасці, як гэта было і ў рэфарміраваным арабскім алфавіце.

* [http://www.ferghana.ru/zvezda/hamid.html Абдулхамид Исмоили. О философии узбекского языка. Эссе // Звезда Востока]