Вікіпедыя

Трайдзень: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
дапаўненне
Радок 41:
| дзеці = ''сыны'': [[Будзікід]](?), [[Будзівід]](?) <br />''дачка'':[[Гаўдэмунда]]
}}
'''ТрайдзеньТрайдзе{{націск}}нь''', '''Трайдзен''', '''Трайдэн''' (? — [[1282]]) — [[Вялікія князі літоўскія|вялікі князь літоўскі]] (1270—1282). Вёў зацятую барацьбу з [[Тэўтонскі Ордэн|Тэўтонскім ордэнам]] і [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княствам]], здолеў утрымаць [[Вялікае Княства Літоўскае]] практычна ў тых самых межах, у якіх атрымаў<ref name="vln.by">[http://vln.by/node/63 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы]</ref>.
 
Вёў барацьбу з [[Тэўтонскі Ордэн|Тэўтонскім ордэнам]] і [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княствам]], здолеў утрымаць [[Вялікае Княства Літоўскае]] практычна ў ранейых межах, не павялічыў дзяржаўнай тэрыторыі, але нічога з яе не страціў. Трайдзень вывеў сваю дзяржаву з залежнасці ад Галіцка-Валынскага княства і ўмацаваў яе міжнароднае становішча; пакінуў дзяржаву мацнейшай, чым атрымаў<ref>Краўцэвіч А. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248—1377 г. Кніга 1: Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 г.) — Гародня-Уроцлаў, 2015. — С. 62</ref>.
 
== Паходжанне ==
Паходжанне вялікага князя невядомае. Пазнейшыя летапісы называюць бацьку Трайдзеня —, [[Від, князь літоўскі|Віда]], і яго брата [[Гердзень|Гердзеня]], быццам сваякоў [[Міндоўг]]а і разам з ім нашчадкаў [[князі полацкія|полацкіх князёў]], але праўдзівасць гэтых звестак лічыцца сумнеўнай. Ёсць меркаванне, што Традзень не быў сваяком Міндоўга і, калі прыйшоў да ўлады, цалкам змяніў палітыку, якую вёў [[Войшалк]] і [[Шварн Данілавіч|Шварн]], і за часам Трайдзеня ў дзяржаве замест руска-праваслаўнай запанавала літоўска-паганская партыя. Між тым, сучасныя Трайдзеню крыніцы сведчаць, што браты Трайдзеня (Борза, Лесій, Свелкеній, Сірпуцій) былі праваслаўнымі, таму не выключанае праваслаўе і Трайдзеня. Таксама і боязь [[Леў Данілавіч|Льва Данілавіча]] помсты за забойства Войшалка сведчаць хутчэй за тое, што Трайдзень меў сваяцкія сувязі з родам Міндоўга і працягваў палітыку Войшалка.
 
[[Мікола Ермаловіч]] меркаваў, што Трайдзень меў славянскае паходжанне<ref>Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990. С. 333-334333—334.</ref>. [[Вячаслаў Насевіч]] выказаў гіпотэзу, што Трайдзень (Трайдзен) быў [[яцвягі|яцвяжскім]] князем  — уладаром княства [[Дайнава, рэгіён|Дайнава]], якое змяшчалася на поўнач ад Горадна абапал [[Нёман]]а<ref name="vln.by">[http://vln.by/node/63 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы]</ref>.
 
== Пачатковая дзейнасць ==
== Дзейнасць ==
[[Файл:Trajdzień, Hanna Mazavieckaja. Трайдзень, Ганна Мазавецкая (M. Andriolli, 1882).jpg|злева|міні|Сустрэча Трайдзеня з будучай жонкай, мазавецкай князёўнай Ганнай. [[Міхал Эльвіра Андрыёлі]], XIX стагоддзе]]
Да 1270 г. пра Трайдзеня амаль нічога не вядома. [[Галіцка-Валынскі летапіс]] паведамляе, што за часам [[Міндоўг]]а ён удзельнічаў у войнах з галіцка-валынскі князямі, і ў гэтых войнах загінулі яго браты Борза, Лесій, Свелкеній. У «[[Хроніка Быхаўца|Хроніцы Быхаўца]]», як і ў іншых беларускіх летапісах XVI ст., гісторыя Трайдзеня вельмі заблытаная. «[[Хроніка Быхаўца]]» адзначае, што Трайдзень не быў яцвяжскім князем па паходжанні, а проста да таго, як стаў вялікім князем у [[горад Навагрудак|Новагародку]]<ref name="ReferenceA">''Ермаловіч, М.'' Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. Ермаловіч.  — Мінск : Мастацкая літаратура, 1990.  — С. 333.</ref>, быў пастаўлены сваім старэйшым братам Нарымонтам князем у [[яцвягі|яцвягаў]], якія страцілі к гэтаму часу сваіх князёў і лёгка паддаліся яго ўладзе<ref name="ReferenceA"/>; пасля ён збудаваў над р. [[Бебжа|Бобр]] горад, які назваў Райгорадам<ref name="ReferenceA"/>.
 
== Унутраны стан дзяржавы Трайдзеня ==
УПрыкладна ў [[1270]] г. Трайдзень заняў вялікакняскі сталец [[ВКЛ]]. Адбылося гэта пасля забойства [[Войшалк]]а і смерці [[Шварн Данілавіч|Шварна]], які не нашмат таго перажыў. Узыходжанне на трон Трайдзеня азначала адраджэнне паганскіх культаў, магчыма «чыстку» прыхільнікаў прагаліцкай партыі. Для [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскага княства]] падзея была вельмі непажаданай, аб чым сведчыць абурэнне валынскага летапісца, які негатыўна характарызаваў яго, маўляў, Трайдзень злейшы за [[Ірад Вялікі|Ірада]] і [[Нерон]]а.
Трайдзень працягваў палітыку апоры на [[Новагародскае княства|Новагародскае]], [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскае]] і [[Полацкае княства|Полацкае]] княствы для ўключэння ў склад сваёй дзяржавы балцкія землі, найперш [[Нальшаны|Нальшанаў]] і [[Дзяволтва|Дзяволтвы]], а таксама [[Жамойць]], землі [[яцвягі|яцвягаў]], [[селы|селаў]] і [[земгалы|земгалаў]]<ref name="Трайдзен">Насевіч В. [http://vln.by/node/32 Трайдзен] // {{Крыніцы/ЭГБ|6-1}} С. 517—518.</ref>. Пры гэтым ён змушаны быў бараніцца ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]]. Трайдзень падтрымліваў барацьбу [[прусы|прусаў]] з немцамі, у 1273 г. ён дапамог князю [[Комант]]у ў арганізацыі паходу ў [[Кульмская зямля|Кульмскую зямлю]]. Шмат прусаў (а таксама яцвягаў) уцякалі ад нямецкага націску ў [[ВКЛ]], дзе знайшлі прытулак. Вядома, што Трайдзень у 1276 г. пасяліў прусаў каля [[Пагародна|Гародна]]<ref>[https://nashaziamlia.org/2009/04/17/2092/ nashaziamlia.org]</ref> і [[Горад Слонім|Слоніма]].▼
 
[[Файл:Kernavė Lithuania.jpg|міні|300пкс|Рэшткі старажытных умацаванняў у [[Кернаў|Кернаве]], які нямецкая хроніка называе «горадам у зямлі Трайдзеня», а некаторыя даследчыкі на гэтай аснове лічаць сталіцай Трайдзеня.]]▼
Выкліканы абраннем Трайдзена канфлікт з Галіцка-Валынскім княствам на доўгі час ставіць Літву ва ўмовы барацьбы на два фронты. Праўда, спачатку Трайдзен варагуе толькі з [[Уладзімір Васількавіч|Уладзімірам Васількавічам Валынскім]] і захоўвае мірныя дачыненні з [[Леў Данілавіч|Львом Галіцкім]]. Аднак хутка і гэтыя адносіны псуюцца. Пра канчатковы разрыў сведчыць тое, што ў 1274 г. Трайдзень сіламі гарадзенцаў захапіў і разрабаваў [[Горад Драгічын, Польшча|Драгічын]], які належаў Льву. У 1275 г. той, помсцячы за разрабаванне Драгічына, паслаў па дапамогу да хана Менгу-Цімура. Хан пасылаў да Льва войска на чале з [[Ягурчын]]ам, а таксама загадаў ісці супраць Літвы рускім князям — [[Раман Бранскі|Раману Бранскаму]], [[Глеб Смаленскі|Глебу Смаленскаму]], князям [[Князі тураўскія|тураўскім]] і [[Князі пінскія|пінскім]]. З-за сварак паміж удзельнікамі, паход быў няўдалы, узяўшы [[вакольны горад]] [[Горад Навагрудак|Новагародка]] яны пайшлі з [[ВКЛ]].▼
Непасрэдных звестак пра ўнутраныя справы BKЛ часоў Трайдэна практычна не захавалася, вядомы сведчанні пра еднасць і цэласнасць дзяржавы ды наяўнасць моцнага кіруючага цэнтра, які без сумневу атаясамліваецца з асобай вялікага князя. Ордэнскія крыніцы называюць [[Мястэчка Кярнаве|Кернаў]] ''«горадам у зямлі Традзеня»'' або ''«горадам Трайдзеня»'', з гэтае прычыны некаторыя даследчыкі лічаць Кернаў тагачаснай сталіцай ВКЛ або горадам, якім валодаў Трайдзень да заняцця вялікакняскага стальца.
 
Падмуркам дзяржавы, яе этнічнай асновай заставаўся балта-славянскі саюз. Межы дзяржавы Трайдэна практычна не змяніліся ад часоў Міндаўга: на поўначы яна суседзіла з Семігаліяй, на паўночным усходзе — з Полацкай зямлёй, а на ўсходзе — з Менскай, на поўдні — з Тураўскай, Пінскай і Берасцейскай землямі (належалі да Галіцка-Валынскай дзяржавы), на паўднёвым захадзе зусім блізка было да Мазовіі, на захадзе BKЛ межавала з землямі яцвягаў, на паўночным захадзе — з [[Жамойць|Жамойцю]].
У 1277 г. Трайдзень аблажыў [[Горад Дзюнабург|Дзюнабург]], у яго войску было шмат русінаў-[[лучнікі|лучнікаў]], напэўна [[палачане|палачанаў]], для [[штурм]]у выкарыстоўваліся чатыры вялікія [[рухомыя абложныя вежы]] і [[баліста|балісты]]. Праз 4 тыдні аблога была знята з-за нападу на Літву галіцка-татарскіх войскаў на чале з [[Мамшын]]ам, праўда, і гэты галіцка-татарскі паход быў няўдалы з-за сварак паміж удзельнікамі.▼
 
== Знешняя палітыка ==
▲[[Файл:Kernavė Lithuania.jpg|міні|300пкс|Рэшткі старажытных умацаванняў у [[Кернаў|Кернаве]], які нямецкая хроніка называе «горадам у зямлі Трайдзеня», а некаторыя даследчыкі на гэтай аснове лічаць сталіцай Трайдзеня.]]
▲ВКЛ у часы Трайдэна выступала як моцная дзяржава, здольная весці актыўную знешнюю палітыку. Асноўныя яе кірункі заставаліся нязменнымі ад часоў Міндаўга. Трайдзень працягваў палітыку апоры на [[Новагародскае княства|Новагародскае]], [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскае]] і [[Полацкае княства|Полацкае]] княствы для ўключэння ў склад сваёй дзяржавы балцкіябалцкіх землізямель, найперш [[Нальшаны|Нальшанаў]] і [[Дзяволтва|Дзяволтвы]], а таксама [[Жамойць|Жамойці]], землізямель [[яцвягі|яцвягаў]], [[селы|селаў]] і [[земгалы|земгалаў]]<ref name="Трайдзен">Насевіч В. [http://vln.by/node/32 Трайдзен] // {{Крыніцы/ЭГБ|6-1}} С. 517—518.</ref>. Пры гэтым ён змушаны быў бараніцца ад [[ТэўтонскіІнфлянцкі ордэн|ТэўтонскагаІнфлянцкага ордэна]]. Трайдзень падтрымліваў барацьбу [[прусы|прусаў]] з немцамі, у 1273 г. ён дапамог князю [[Комант]]у ў арганізацыі паходу ў [[Кульмская зямля|Кульмскую зямлю]]. Шмат прусаў (а таксама яцвягаў) уцякалі ад нямецкага націску ў [[ВКЛ]], дзе знайшлі прытулак. Вядома, што Трайдзень у 1276 г. пасяліў прусаў каля [[Пагародна|Гародна]]<ref>[https://nashaziamlia.org/2009/04/17/2092/ nashaziamlia.org]</ref> і [[Горад Слонім|Слоніма]].
 
Галоўныя ворагі: Інфлянцкі ордэн на поўначы (Ордэнская дзяржава ў Прусах пакуль не лічылася — была занятая пакарэннем мясцовых плямёнаў) і Галіцка-Валынская дзяржава — на поўдні. Апошнюю аддзялялі ад Панямоння [[Тураўская зямля|Тураўская]] і Пінская землі, якія знаходзіліся ў залежнасці ад галіцка-валынскіх князёў але імкнуліся яе пазбавіцца і праводзілі прыхільную да ВКЛ палітыку. [[Полацкая зямля]] на ўсходзе, не падпарадкаваная татарам, але палітычна раздробленая, усё больш збліжалася з памацнеўшай панямонскай дзяржавай на глебе супольных інтарэсаў у Інфлянтах. На паўночных, паўночна-заходніх і заходніх рубяжах ВКЛ жылі прыязныя семігальскія, жамойцкія і яцвяжскія плямёны, якія цяжка бараніліся ад крыжакоў і шукалі апоры ў ВКЛ. [[Яцвягі]] адначасова мусілі супраціўляцца экспансіі мазаўшанаў і валынянаў.
 
Знешняя палітыка Трайдэна грунтавалася на двух галоўных прынцыпах: утрыманне «пояса бяспекі» вакол краіны і недапушчэнне рэгулярнай вайны на два фронты. Паводле галоўнага кірунку знешняй палітыкі Трайдэна можна выдзеліць тры этапы дзейнасці ягонай дзяржавы:
* 1270—1274 гады. Змаганне з Інфлянцкім ордэнам у Прыбалтыцы.
* 1275—1277 гады. Барацьба з Галіцка-Валынскім княствам на поўдні.
* 1277—1282 гады. Аднаўленне вайны з Інфлянцкім ордэнам.
 
На першым і трэцім этапах паралельна з інфлянцкай вайной вялікі князь арганізоўваў рэгулярныя напады на аддаленыя польскія землі.
 
▲Выкліканы абраннемАбранне Трайдзена стварыла доўгачасовы канфлікт з Галіцка-Валынскім княствам на доўгі час ставіць Літву ва ўмовы барацьбы на два фронты. Праўда, спачатку Трайдзен варагуе толькі з [[Уладзімір Васількавіч|Уладзімірам Васількавічам Валынскім]] і захоўвае мірныя дачыненні з [[Леў Данілавіч|Львом Галіцкім]]. Аднак хутка і гэтыя адносіны псуюцца. Пра канчатковы разрыў сведчыць тое, што ў 1274 г. Трайдзень сіламі гарадзенцаў захапіў і разрабаваў [[Горад Драгічын, Польшча|Драгічын]], які належаў Льву. У 1275 г. той, помсцячы за разрабаванне Драгічына, паслаў па дапамогу да хана Менгу-Цімура. Хан пасылаўнакірааў да Льва войска на чале з [[Ягурчын]]ам, а таксама загадаў ісці супраць Літвы рускім князям — [[Раман Бранскі|Раману Бранскаму]], [[Глеб Смаленскі|Глебу Смаленскаму]], князям [[Князі тураўскія|тураўскім]] і [[Князі пінскія|пінскім]]. З-за сварак паміж удзельнікамі, паход быў няўдалы, узяўшы [[вакольны горад]] [[Горад Навагрудак|Новагародка]] яны пайшлі з [[ВКЛ]].
 
▲У 1277 г. Трайдзень аблажыў [[Горад Дзюнабург|Дзюнабург]], у яго войску было шмат русінаў-[[лучнікі|лучнікаў]], напэўна [[палачане|палачанаў]], для [[штурм]]у выкарыстоўваліся чатыры вялікія [[рухомыя абложныя вежы]] і [[баліста|балісты]]. Праз 4 тыдні аблога была знята з-за нападу на Літву галіцка-татарскіх войскаў на чале з [[Мамшын]]ам, праўда, і гэты галіцка-татарскі паход быў няўдалы з-за сварак паміж удзельнікамі.
 
У канцы 1278 г. Трайдзень пасылаў брата Сірпуція на дапамогу [[яцвягі|яцвягам]], якія ваявалі [[Мазовія|Мазовію]] і Усходнюю [[Польшча|Польшчу]] — літоўскія войскі дайшлі да [[Горад Люблін|Любліна]]. Найбольш пацярпела Мазовія, мазавецкіяяе князі разарвалі адносіны з Тэўтонскім ордэнам і заключылі перамір'еперамір’е з Трайдзенем. Адначасова, лівонскія войскі ўварваліся ў [[Літва, зямля|Літву]], разрабавалі яе і ў студзені 1279 г. аблажылі [[Мястэчка Кярнаве|Кернаў (Кернава)]]. Ордэнскія крыніцы называюць Кернаў ''«горадам у зямлі Традзеня»'' або ''«горадам Трайдзеня»'', з гэтае прычыны некаторыя даследчыкі лічаць Кернаў тагачаснай сталіцай ВКЛ або горадам, якім валодаў Трайдзень да заняцця вялікакняскага стальца. Аблога немцамі Кернава была няўдалай, у лютым немцы разрабавалі ваколіцы і з вялікімі палонам пайшлі да [[Лівонія|Лівоніі]]. Трайдзень нагнаў іх каля [[Ашэрадэн]]а і разбіў 5 сакавіка 1279 г. у [[бітва пры Ашэрадэне|бітве пры Ашэрадэне]]. Поспех пры Ашэрадэне быў замацаваны заключэннем у 1279 г. міру і саюзу паміж Мазовіяй і [[ВКЛ]]. Саюз быў скіраваны супраць Тэўтонскага ордэна і Польшчы.
 
У выніку даволі жорсткай барацьбы Панямонне засталося за Трайдзенам, хоць і ў спустошаным выглядзе. Да таго ж у 1279 годзе ўвесь тэатр ваенных дзеянняў з прылеглымі раёнамі Польшчы і Русі ахапіў моцны голад, вынік неўраджаю. І тым не менш сімбіёз з рускімі княствамі значна павялічваў ваенны патэнцыял Літвы. Дачка Трайдзена [[Гаўдэмунда]] (у хрышчэнні Соф'яСоф’я) выйшла замуж за мазавецкага князя [[Баляслаў II Мазавецкі|Баляслава II]] з Плоцка, якому яна нарадзіла сыноў Зямовіта і Трайдзена (названых у гонар дзядоў). Яшчэ больш Плоцкае княства трапіла пад уплыў Трайдзена, калі ён ваеннай сілай прымусіў свайго зяця адмовіцца ад саюза з тэўтонцамі. Пад літоўскім кантролем заставаліся [[земгалы]]. У саюзе з Літвой дзейнічалі і князі захаваўшых незалежнасць [[яцвягі|яцвягаў]]. Да гэтага году [[Мацей Стрыйкоўскі]] адносіць і шлюб, верагодна другі, Трайдзеня з мазавецкай княжной Ганнай.
 
У 1280 г. Трайдзень зноў дапамагае Команту ў паходзе на [[Самбія|Самбію]]. Паводле трайдзеневага загаду [[Найміс]] ваюе [[Памезанія|Памезанію]]. У 1280 г., паводлезгодна паданняпаданню, былабыло заснаванае [[Горад Каўнас|Коўна]]. У 1281 г. Трайдзень захапіў [[Герцыке]], размешчаны ніжэй па цячэнні Дзвіны, адрэзаў Дынабург ад астатняй [[Лівонія|Лівоніі]], ітаму прымусіўбраты-рыцары немцаўабмянялі аддацьяго ямуна ДынабургГерцыке узаменды Герцыкеяшчэ мусілі заплацщь выкуп.
 
Менавіта пры Трайдзені ў склад ВКЛ канчаткова былі ўключаны прылеглыя землі яцвягаў, земгалаў і селаў, узнавіліся далёкія набегі на [[Польшча|Польшчу]] і эстонскія ўладанні крыжакоў ([[востраў Саарэмаа]] і інш.)<ref name="Трайдзен"/>.
Радок 75 ⟶ 91:
Імя яго пераемніка не называюць ні рускія, ні крыжацкія, ні польскія крыніцы. Сваіх братоў ён перажыў, пра сыноў надзейных звестак таксама няма. Магчыма, яго пераемнікам быў нейкі князь [[Даўмонт, вялікі князь літоўскі|Даўмонт]], якога [[Троіцкі летапіс]] называе князем літоўскім і паведамляе пра яго смерць у дальнім набегу на вярхоўі Волгі ў 1285 годзе.
 
Літоўскія генеалагічныя легенды, пісьмова зафіксаваныя ў XVI ст., кажуць пра змену «дынастыі [[Кітаўрус]]а», апошнім прадстаўніком якой з'яўляўсяз’яўляўся Трайдзен, новай дынастыяй — «родам [[Калюмны|Калюмнаў]]». Пры гэтым нашчадкі «роду Кітаўруса» засталіся ў Літве. Сярод іх быў і Даўмонт — продак пазнейшых князёў Свірскіх, а таксама [[Гольша]] (родапачынальнік [[род Гальшанскіх|Гальшанскіх]]) і Гедрус (родапачынальнік князёў [[род Гедройцаў|Гедройцаў]]).
 
== Магчымы радавод ==
Радок 118 ⟶ 134:
 
== Літаратура ==
* [[Мікола Іванавіч Ермаловіч|''Ермаловіч, М.'']] Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. Ермаловіч.  — Мінск : Мастацкая літаратура, 1990.  — 366 с.
* ''Краўцэвіч, А.'' Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248—1377 г. Кніга 1: Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 г.) / Навук. рэд. В. Голубеў. — Гародня-Уроцлаў, 2015. (Гарадзенская бібліятэка) ISBN 978-83-7893-121-8
* ''[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч, В.]]'' [http://vln.by/node/32 Трайдзен] // {{Крыніцы/ЭГБ|6-1}} С. 517—518.
* {{Крыніцы/БЭ|15}}
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Трайдзень"