Вікіпедыя

Вілейка: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др Праўкі аўтарства 46.216.68.6 (размова) адкочаныя; вернута апошняя версія аўтарства 145.255.10.239
Тэг: Адкат
Няма тлумачэння праўкі
Радок 1:
{{Значэнні|Вілейка}}▼
{{НП-Беларусь
|статус = горад
Радок 68 ⟶ 67:
|OpenStreetMap = 242978923
}}
▲{{Значэнні|Вілейка}}
'''Віле́йка'''<ref name="NNP"/> ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007){{lang-be-trans|афіц. транс.]]: ''Viliejka''}})  — горад у [[Мінская вобласць|Мінскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Вілейскі раён|Вілейскага раёна]], на [[Рака Вілія|р. Вілія]]. За 103  км на паўночны захад ад [[Мінск]]а. Чыгуначная станцыя на лініі [[Маладзечна]]—[[Полацк]]. Вузел аўтадарог на Маладзечна, [[Смаргонь]], [[Мядзел]], [[Докшыцы]], [[Плешчаніцы]]. Насельніцтва 26&nbsp;751 чал. (2017)<ref name="2017-Estimate"/>.
 
{{змест злева}}
 
== Гісторыя ==
Лічыцца, што Вілейка з'явіласяз’явілася каля пяці стагоддзяў таму, аднак археалагічныя знаходкі сведчаць аб тым, што людзі заснавалі пастаяннае паселішча недалёка ад сённяшніх межаў Вілейкі нашмат раней гэтай даты. Першыя людзі на тэрыторыі сучаснага Вілейскага раёна з'явілісяз’явіліся прыкладна ў 9 тысячагоддзі да нашай эры. Недалёка ад вёсак Сосенка і Асташкава знойдзеныя стаянкі старажытных людзей і крэмневыя прылады працы, па якіх ўзрост знойдзеных стаянак адносяць да 7-5 тысячагоддзя да нашай эры. Пазнейшыя археалагічныя помнікі, якія адносяцца да эпохі неаліту (4-2 тысячагоддзя да нашай эры), выяўленыя каля вёсак Камена, Кастыкі, Куранец, Нароча (Нарач), Рабунь і некаторых іншых.
 
У X—XIII  стст. тэрыторыя сучаснай Вілейшчыны ўваходзіла ў склад [[Полацкае княства|Полацкага княства]], а з XIV па XVII ст.  — У [[Вялікае княства Літоўскае]]. У гэты перыяд паселішча насіла назву Стары Куранец.
 
Мястэчка ўзнікла на землях вялікакняжацкага маёнтка Куранец. Упершыню Куранец разам з возерам [[Возера Нарач|Нарач]] і ракой [[Нарачанка]]й узгадваецца ў лацінамоўнай грамаце [[Вялікі князь ВКЛ|вялікага князя]] [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] віленскаму катэдральнаму касцёлу Святога Станіслава ад 2 лютага 1436 года («districtum Kureniecz», «lacu Norocz», «flavium Norocz»)<ref name="ALM"/>.
 
З 1599 года мястэчка, цэнтр староства [[Ашмянскі павет (Вялікае Княства Літоўскае)|Ашмянскага павета]] [[ВКЛВялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]].
 
У 1727 годзе [[Каралі польскія|кароль польскі]] і [[Вялікія князі літоўскія|вялікі князь літоўскі]] [[Аўгуст Моцны]] даў прывілей на штотыднёвыя таргі ў Вілейцы па нядзелях і на 3 кірмашы на год.
 
З 1793 года, пасля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]], Вілейка ўваходзіць у склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. На вядомых картах Вілейкі XVIII стагоддзя відаць, што паселішча размяшчалася на працягу больш за кіламетр па беразе Віліі ўздоўж адзінай вуліцы з невялікай плошчай ля месца ўпадзення ў Вілію яе прытоку Пляснянкі. Тады ж, у канцы XVIII ст., 3 мая (па старым стылі) 1795 года, Вілейка стала павятовым горадам  — ​​цэнтрам [[Вілейскі павет, Расійская імперыя|Вілейскага павета]] [[Мінская губерня|Мінскай]], а пазней (з 1843 года)  — [[Віленская губерня|Віленскай губерні]].
 
[[Файл:Vialejka, Pahonia. Вялейка, Пагоня (1896).jpg|міні|200пкс|злева|Герб [[Вілейскі павет (Расійская імперыя)|Вілейскага паветупавета]]]]
22 студзеня (па старым стылі) 1796 зацверджаны герб Вілейкі: чырвонае поле шчыта перасякае выява ракі з суднам і залатым коласам. Ад першапачатковага малюнка якога да нашага часу ў некалькі змененым выглядзе захавалася толькі ніжняя частка (у верхняй адлюстроўваўся Мінскі герб, які ў 1845 годзе быў заменены на Віленскі, а пасля кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года быў адменены адначасова са знікненнем Віленскай губерні).
 
Асноўнымі заняткамі жыхароў горада з'яўлялісяз’яўляліся земляробства і рачное суднаходства. Па Віліі і далей па [[Рака Нёман|Нёмане]]е ў Еўропу вывозілі дрэва, лён, пяньку, збожжа, воск. Штогод у горадзе праводзіліся 4 гандлёвыя кірмашы, аб'ёмыаб’ёмы гандлю пачалі спадаць толькі ў канцы XIX ст. Ад XVIII ст. у [[Ілья|Ільі]] запрацавала найбуйнейшая на тэрыторыі сучаснай Беларусі шкляная мануфактура. У XIX ст. недалёка ад [[Даўгінава, Вілейскі раён|Даўгінава]] існавала суконная фабрыка.
 
[[Файл:Vialejka. Вялейка (XIX).jpg|міні|200пкс|злева|Выгляд Вілейкі ў сярэдзіне XIX ст.]]
У канцы 18 ст. тэрыторыя Вілейкі ў плане нагадвала трохвугольнік. Адметных будынкаў і ўмацаванняў не было. У XIX ст. набыла стройнасць забудовы. Вялікія страты гораду прычынілі пажар 1810  г. і руска-французская вайна 1812  г. Пасля вайны 1812 года пачалася буйная рэканструкцыя горада. На працягу стагоддзя цалкам была заменена старая забудова. Многія будынкі сённяшняй Вілейкі былі закладзены ў канцы XIX  — пачатку XX  стст.
 
У час нацыянальна-вызваленчага [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстання 1830—31 гг.]] у горадзе 8.4—1.9.1831 дзейнічаў паўстанцкі камітэт на чале з Радзішэўскім. Паўстанне задушана царскім войскам пад камандаваннем Саф'янаваСаф’янава. У час паўстання 1863—64 гг. у павеце дзейнічаў паўстанцкі атрад [[Вінцэнт Козел-Паклеўскі|Вінцэнта Козела-Паклеўскага]] (разбіты ў сутычцы пад [[Вёска Уладыкі|Уладыкамі]]).
 
[[Файл:Вінцэнт Козел-Паклеўскі.jpg|міні|200пкс|злева|Вінцэнт Козел-Паклеўскі]]
У сярэдзіне XIX ст. ў Вілейцы быў маёнтак з палацам; у 1860  — 2 турмы, царква, 3 малітоўныя дамы, 3 капліцы, шпіталь, бровар, 14 крам, 272 дамы, у 1861—2931 жыхар, у 1880  — 3450, у 1897  — 3560 жыхароў, з іх 40,9  % пісьменных. Роднай мовай паказвалі: беларускую  — 1871, яўрэйскую  — 1326, рускую  — 217, польскую  — 109<ref name="demoscope"/>, 2 навучальныя ўстановы, шпіталь. Горад быў забудаваны пераважна драўлянымі аднапавярховымі дамамі, вуліцы падзялялі горад на кварталы.
 
Водныя грузаперавозкі па рацэ ў XX ст. замяніліся значнымі па велічыні плынямі грузаў і пасажыраў праз Вілейскую станцыю чыгункі (У 1904 годзе праз Вілейку пракладзеная чыгунка).
Радок 102:
У рэвалюцыю 1905—07 у горадзе дзейнічалі рэвалюцыйна-сялянскі камітэт, сацыял-дэмакратычная група.
 
У час [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]], у верасні 1915  г. Вілейка была акупаваная германскай арміяй, аднак неўзабаве вызвалена рускай арміяй падчас цяжкага бою. У гонар вызвалення горада ў 1916  г. быў названы новы пяхотны полк рускай арміі  — 748-й Вілейскі. У Вілейцы дыслацыраваўся корпус расійскай 10-й арміі [[Першая сусветная вайна|Заходняга фронту]].
 
8 (21) лістапада 1917 года ў Вілейцы ўсталяваная савецкая ўлада. Створаны вайсковы рэвалюцыйны камітэт. Пратрымалася яна крыху больш за год  — з снежня 1918 Вілейка была акупаваная германскімі войскамі, з ліпеня 1919  г. да 10.7.1920 занятая войскамі Польшчы.
 
Паводле [[Рыжскі мірны дагавор|Рыжскага мірнага дагавора]] 1921 у складзе [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] адышла да Польшчы.
Радок 112:
Да 17 верасня 1939 года ў горадзе размяшчалася камандаванне [[Полк КАП «Вілейка»|палка Корпусу аховы памежжа «Вілейка»]], база [[Брыгада КАП «Вілейка»|гарнізону брыгады КАП «Вілейка» (Brygada KOP «Wilejka»)]] і [[Батальён КАП «Вілейка»|аднаіменнага батальёну]].
 
У Вілейцы дзейнічалі падпольныя арганізацыі [[КПЗБ]], [[КСЗМБ]], [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай сялянска-работніцкай грамады]] (26.8.1926 у Вілейцы адбыўся павятовы з'ездз’езд БСРГ), [[Таварыства беларускай школы]] (павятовы з'ездз’езд адбыўся 13.5.1928). У рабоце з'ездаўз’ездаў удзельнчалі [[Рыгор Раманавіч Шырма|Рыгор Шырма]], [[Аляксандр Мікітавіч Уласаў|Аляксандр Уласаў]]. Адным з кіраўнікоў грамадска-дэмакратычнага руху на Вілейшчыне быў [[Флягонт Ігнатавіч Валынец|Флягонт Валынец]].
 
У горадзе была адна з найбуйнейшых турмаў, у якой трымалі палітзняволеных. У ёй адбывалі пакаранне ад польскіх уладаў паэты-рэвалюцыянеры [[Максім Танк]], [[Ганна Новік]].
Радок 118:
У Беларускім народным доме вялася палітычна-асветная работа, пры ім існаваў драматычны тэатр (кіраўнік [[А.І.Каляда]]). Спектаклі ставіліся ў будынку пажарнай аховы (цяпер галоўны будынак [[Вілейскі краязнаўчы музей|Вілейскага краязнаўчага музея]] на пл. Свабоды).
 
У верасні [[1939]] года, пры [[Савецка-польская вайна 1939 года|падзеле]] Польшчы Германіяй і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Заходняя Беларусь]] разам з Вілейкай увайшла ў склад СССР і ў лістападзе [[1939]] года ў выніку [[Уз'яднанне Беларусі|Уз'яднанняУз’яднання Беларусі]] стала часткай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]].
 
У канцы 1939 у Вілейцы дзейнічала часовая павятовая ўправа.
Радок 140:
[[20 верасня]] [[1944]] года года Вілейская вобласць была перайменаваная ў [[Маладзечанская вобласць|Маладзечанскую вобласць]], адміністрацыйны цэнтр вобласці перанесены ў [[Маладзечна]].
 
З чэрвеня 1946  — цэнтр раёна, са студзеня 1960  — у складзе [[Мінская вобласць|Мінскай вобласці]].
 
З 1991 года Вілейка  — у складзе Рэспублікі Беларусь.
 
У 2013 годзе ў межы горада ўключаныя некаторыя вуліцы вёскі Порса<ref name="сельсавет"/>.
Радок 192:
</div>
 
* '''[[18 стагоддзе|XVIII стагоддзе]]''': [[1765]]  — 126 чал.<ref name="evkl"/>; [[1797]]  — 310 чал.<ref name="HVB-1"/>
* '''[[19 стагоддзе|XIX стагоддзе]]''': [[1801]]  — 241 чал.<ref name="ReferenceA"/>; [[1841]]  — 1&nbsp;369 чал.<ref name="ReferenceA"/>; [[1861]]  — 2&nbsp;931 чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1880]]  — 3&nbsp;450 чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1897]]  — 3&nbsp;560 чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>
* '''[[20 стагоддзе|XX стагоддзе]]''': [[1907]]  — 4&nbsp;060 чал.<ref name="HVB-3"/>; [[1921]]  — 3&nbsp;417 чал.; [[1939]]  — 7,5 тыс. чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1945]]  — 3&nbsp;353 чал.<ref name="HVB-4"/>; [[1959]]  — 8,2 тыс. чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1965]]  — 10,8 тыс. чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1970]]  — 12,2 тыс. чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1989]]  — 25,0 тыс. чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1993]]  — 29,1 тыс. чал.<ref name="Enc_hist_Wil"/>; [[1995]]  — 29,8 тыс. чал.<ref name="BE"/>
* '''[[21 стагоддзе|XXI стагоддзе]]''': [[2006]]  — 29,1 тыс. чал.; [[2007]]  — 28,8 тыс. чал.; [[2009]]  — 26&nbsp;906 чал.<ref name="2011-Estimate"/>; [[2009]]  — 26&nbsp;836 чал. (перапіс)<ref name="belstat"/>; [[2010]]  — 26&nbsp;833 чал.<ref name="2011-Estimate"/>; [[2011]]  — 26&nbsp;736 чал.<ref name="2011-Estimate"/>; [[2012]]  — 26&nbsp;797 чал.<ref name="2012-Estimate"/>; [[2013]]  — 26&nbsp;874 чал.<ref name="2013-Estimate"/>; [[2014]]  — 26&nbsp;942 чал.<ref name="2014-Estimate"/>; [[2015]]  — 26&nbsp;890 чал.<ref name="2015-Estimate"/>; [[2016]]  — 26&nbsp;831 чал.<ref name="2016-Estimate"/>; [[2017]]  — 26&nbsp;751 чал.<ref name="2017-Estimate"/>
 
== Эканоміка ==
Прадпрыемствы машынабудаўнічай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў, лёгкай і харчовай прамысловасці. Гасцініца «Вілія». На беразе Вілейскага вадасховішча зона адпачынку рэспубліканскага значэння «Вілейка». [[Вілейская ГЭС]].
 
* [[ААТ «Зеніт — БелОМА»]]  — вытворца [[фотаапарат|фотатэхнікі]], аптычных [[прыцэл]]аў для стралковай зброі, прыбораў назірання, вагавымяральнай тэхнікі. Уваходзіць у склад [[БелОМА|ААТ «Беларускае оптыка-механічнае аб’яднанне»]]
 
За 10  км ад горада размешчаны [[43-і вузел сувязі ВМФ Расіі]].
 
== СМІ ==
* «[[Рэгіянальная газета]]»
* «[[Шлях перамогі]]». У савецкія часы  — орган партыйных і савецкіх улад, сёння  — газета Вілейскага раённага выканаўчага камітэта.
 
== Культура ==
Радок 218:
=== Культурныя ініцыятывы ===
* У 2004 і 2012 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «[[Адна зямля]]»<ref name="РГ_2004"/><ref name="РГ_2012"/>.
* 4  — 5 ліпеня 2015 года ў райцэнтры ўпершыню прайшоў рыцарскі фэст «Гонару Продкаў 2015»<ref name="Рыцарскі"/>.
 
== Славутасці ==
Радок 226:
* [[Царква Свяціцеля Ціхана (Вілейка)|Царква Свяціцеля Ціхана]] (1997)
* [[Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы (Вілейка)|Царква Пакрова Прасвятой Багародзіцы]] (2015)
* [[Капліца 2000-годдзя хрысціянства]]
* [[Брама-капліца]] ў гонар загінулых воінаў [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]]<ref name="Брама"/> (2015)
* Будынкі гімназіі, турмы, шпіталя (19—пач. 20 ст.)
* Жылыя дамы (19—пач. 20 ст.)
Радок 238:
* Помнік Уладзіміру [[Ленін]]у на аднайменнай плошчы.
* Мемарыял [[Памяці зніклых вёсак|«Памяці зніклых вёсак»]], прыгарад, пры шашы Вілейка-[[Ушачы]]<ref name="Вёскі"/>.
* Мемарыяльны камень ахвярам [[Вілейская турма|Вілейскай турмы]], на Лясных могілках, пры аб'язнойаб’язной дарозе<ref name="Турма"/>.
* Мемарыяльныя крыжы на месцы меркаванага расcтрэлу [[Расціслаў Лапіцкі|Расціслава Лапіцкага]]  — члена антысавецкага падполля, урочышча Красны Беражок ля Вілейкі<ref name="Лапіцкі"/>.
 
== Страчаная спадчына ==
Радок 247:
Распрацаваныя і дзейнічаюць некалькі турысцкіх маршрутаў па наваколлях Вілейкі<ref name="Турызм_01"/>.
 
Штогод, пачынаючы ад 2007 года, з Вілейскага раёна бярэ старт і праходзіць праз Вілейку водная экспедыцыя «Шляхам Тышкевіча». Першая экспедыцыя «Шляхам Тышкевіча» прайшла ў 2007 годзе. Яе прымеркавалі да 150-годдзя вядомага падарожжа па Віліі краязнаўцы графа [[Канстанцін Піевіч Тышкевіч|Канстанціна Тышкевіча]]. Вандроўнікі прайшлі па слядах экспедыцыі графа Тышкевіча ад вытокаў Віліі да зліцця з Нёманам<ref name="Турызм_02"/>. Арганізатарамі і ўдзельнікамі першай воднай экспедыцыі сталі літоўскія і беларускія навукоўцы, краязнаўцы і турысты. Сёння яна набывае больш папулярызатарскі і турыстычны характар і заканчваецца на тэрыторыі Беларусі<ref name="Турызм_03"/>.
 
== Галерэя ==
Радок 259:
== Вядомыя асобы ==
<div class="references" style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2;">
* [[Наталля Арсеннева]]  — беларуская [[паэт]]эса.
* [[Эва Астроўская|Эва Марыя Астроўская]] (1938—2012)  — польская пісьменніца і [[журналіст]]ка<ref name="ostrowska"/>.
* [[Леанід Вікенцьевіч Аўдзей|Леанід Аўдзей]] (1929—1977)  — хірург, доктар медыцынскіх навук, прафесар<ref name="Аўдзей"/>.
* [[Павел Канстанцінавіч Валынцэвіч|Павел Валынцэвіч]] (1875—1962)  — фотамастак, святар.<ref name="walyncewicz"/>.
* [[Уладзімір Васільевіч Гулецкі|Уладзімір Гулецкі]] (1895—1948)  — савецкі мастак<ref name="Гулецкі"/>.
* [[Міхаіл Казінец]]  — беларускі [[дырыжор]], народны артыст Беларусі (1987).
* [[Зміцер Казлоўскі]]  — беларускі бард.
* [[Мікалай Фаміч Красінскі]] - — беларускі тэатральны дзеяч.
* [[Расціслаў Лапіцкі]]  — удзельнік беларускага антысавецкага падполля<ref name="web"/>.
* [[Аляксандр Манцэвіч]]  — журналіст і выдавец<ref name="сайт"/>.
* [[Эдуард Уладзіміравіч Мацюшонак|Эдуард Мацюшонак]]  — беларускі [[мастак]].
* [[Ганна Аляксееўна Новік|Ганна Новік]]  — беларуская [[паэтэса]], дзеяч падпольнага беларускага руху ў Польшчы (1914—1997)<ref name="Novik-1"/><ref name="Novik-2"/><ref name="Novik-3"/><ref name="Nowik_01"/>.
* [[Анатоль Валянцінавіч Рогач|Анатоль Рогач]]  — беларускі [[краязнаўца]], даследчык гісторыі Беларускага [[Павілле|Павілля]].<ref name="Rohač"/>
* [[Леапольд Іванавіч Родзевіч|Леапольд Родзевіч]]  — (1895—1938)  — беларускі [[драматург]], тэатральны і нацыянальны дзеяч. Скончыў (1909) у Вілейцы гарадское вучылішча.
* [[Сяргей Еўлампіевіч Сакалоў|Сяргей Сакалоў]]  — (1886—?)  — хірург, доктар медыцыны<ref name="Сакалоў"/>.
* [[Уладзіслаў Уладзіслававіч Сапея|Уладзіслаў Сапея]]  — беларускі спартсмен, удзельнік 19-х Алімпійскіх гульняў, рэкардсмен СССР у бегу на 100 м<ref name="Pamiac_"/>.
* [[Уладзіслаў Максімілянавіч Страмінскі|Уладзіслаў Страмінскі]]  — [[мастак]]-авангардыст, стваральнік [[унізм]]у.
* [[Аляксандр Мікітавіч Уласаў|Аляксандр Уласаў]]  — беларускі грамадска-[[палітычны дзеяч]], [[публіцыст]], [[эканаміст]].
* [[Кандрат Зігмундавіч Церах|Кандрат Церах]]  — апошні [[Міністэрства гандлю СССР|міністр гандлю]] [[СССР]] ([[1986]]—[[1991]]).
* [[Аляксей Чубат]]  — беларускі [[паэт]].
</div>
 
Радок 352:
* {{крыніцы/ТурЭнцБел-2007|Вилейка}};
* Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Докшыцкага р-на. -Мн., 2004. С. 42-59, 70-71.
* Prochwicz Jerzy, «Walki oddziałów KOP na obszarach północno-wschodniej Polski»// Białoruskie Zeszyty Historyczne №  13, Białystok 2000.
* Prochwicz Jerzy, Konstankiewicz Andrzej, Rutkiewicz Jan «Korpus Ochrony Pogranicza 1924—1939», wyd. Barwa i Broń, Warszawa 2003.
 
Радок 360:
* [http://vileyka.minsk-region.by Афіцыйны сайт Вілейскага райвыканкама]
* [http://vileykainfo.by Сайт Вілейка-Info]
* [http://vialejka.info Вілейка  — vialejka.info]
* [http://rh.by «Рэгіянальная газета» он-лайн]
* [http://www.radzima.org/be/gorad/vileyka.html Вілейка] на [[Radzima.org]]
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Вілейка"