Генацыд у Руандзе: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Belarus2578 (размовы | уклад) арфаграфія |
Belarus2578 (размовы | уклад) Арфаграфія. |
||
Радок 18:
Генацыд меў месца ў кантэксце [[Грамадзянская вайна ў Руандзе|Грамадзянскай вайны ў Руандзе]] — канфлікце, які пачаўся ў 1990-х гадах паміж урадам пад кантролем хуту і {{нп3|Руандыйскі Патрыятычны Фронт|Руандыйскім Патрыятычным Фронтам|en|Rwandan Patriotic Front}} (РПФ), які складаўся пераважна з паўстанцаў-тутсі, сем'і якіх збеглі ва [[Уганда|Уганду]] дзеля ўратунку ад ранейшых хваль жорсткасці хуту ў дачыненні тутсі. Міжнародны ціск на ўрад хуту {{нп3|Жувеналь Хаб'ярымана|Жувеналя Хаб'ярымана|en|Juvénal Habyarimana}} прывёў да спынення агню ў [[1993]] г. і распрацоўкі {{нп3|Арушскія пагадненні|Арушскіх пагадненняў|en|Arusha Accords}}, якія павінны былі стварыць змешаны ўрад з удзелам РПФ. Гэта пагадненне выклікала незадаволенасць многіх кансерватыўных хуту, уключаючы членаў аказу, якія разглядалі яго як паражэнне ў барацьбе з ворагам. Сярод шырокіх слаёў насельніцтва хуту ваенная кампанія РПФ узбудзіла актывізацыю падтрымкі, гэтак званай, ідэалогіі «''{{нп3|Моц хуту|Моц хуту|en|Hutu Power}}''», якая пазіцыянавала РПФ у якасці варожай сілы, мэтай якой былі аднаўленне {{нп3|Каралеўства Руанда|манархіі тутсі|en|Kingdom of Rwanda}} і занявольванне хуту, што рабіла дзве палітычныя сілы надзвычай апазіцыйнымі адну да адной.
[[6 красавіка]] [[1994]] г. самалёт, на борце якога знаходзіліся
Генацыд меў доўгі і глыбокі ўплыў на Руанду і суседнія з ёй краіны. Распаўсюджанае выкарыстанне {{нп3|Згвалтаванні падчас генацыду ў Руандзе|ваенных згвалтаванняў|en|Rape during the Rwandan Genocide}} прывяло да ўсплёску [[ВІЧ]]-інфекцыі, у тым ліку да нараджэння дзяцей ад інфіцыраваных падчас згвалтавання маці; шматлікія сем'і сталі складацца з дзяцей-сірот і ўдоў. Знішчэнне інфраструктуры і цяжкая дэпапуляцыя краіны выклікала крах эканомікі, што стварыла выпрабаванне перад урадам, які дэклараваў дасягненне хуткіх эканамічных росту і стабілізацыі. Ваенная перамога РПФ і ўсталяванне ўрада, дзе дамінаваў РПФ, справакавала многіх хуту на ўцёкі ў суседнія краіны, асабліва ва ўсходнюю частку [[Заір]]а (цяпер вядомага пад назвай «[[Дэмакратычная Рэспубліка Конга|''Дэмакратычная Рэспубліка Конга'']]», скарочана ДРК), дзе ''генацыднікі'' хуту пачалі перагрупоўку ў лагерах бежанцаў уздоўж мяжы з Руандай. Абвяшчаючы неабходнасць спынення далейшага генацыду, урад на чале з РПФ пачаў ваенную інтэрвенцыю ў Заір, уключаючы {{нп3|Першая Кангалезская Вайна|Першую|en|First Congo War}} ([[1996]]—[[1997]] гг.) і {{нп3|Другая Кангалезская Вайна|Другую|en|Second Congo War}} ([[1998]]—[[2003]] гг.) Кангалезскія Войны. Узброенае супрацьстаянне паміж урадам Руанды і іх апанентамі ў ДРК працягвалася праз выступы міліцыі (апалчэнцаў) у рэгіёне Гома, уключаючы {{нп3|Паўстанне M23|паўстанне M23|en|M23 rebellion}} ([[2003]]—[[2013]] гг.). Вялікія колькасці руандыйскіх хуту і тутсі працягваюць жыць бежанцамі ў гэтым рэгіёне. Сёння Руанда мае два {{нп3|Святы Руанды|дзяржаўныя святы|en|Public holidays in Rwanda}}, падчас якіх згадваецца генацыд. Перыяд нацыянальнага ўшанавання памяці ахвяр генацыду пачынаецца ў Дзень Памяці Генацыду [[7 красавіка]] і завяршаецца {{нп3|Дзень Вызвалення|Днём Вызвалення|en|Liberation Day}} [[4 ліпеня]]. Тыдзень, які ідзе пасля [[7 красавіка]], з'яўляецца афіцыйным тыднем жалобы. Генацыд у Руандзе паслужыў штуршком для стварэння [[Міжнародны крымінальны суд|Міжнароднага крымінальнага суда]], каб выключыць неабходнасць стварэння асобных трыбуналаў для судовага пераследу асоб, абвінавачаных у інцыдэнтах, звязаных з [[генацыд]]ам, [[Злачынствы супраць чалавецтва|злачынствамі супраць чалавецтва]] і [[Ваеннае злачынства|ваеннымі злачынствамі]].
Радок 40:
Пасля [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] ў Руандзе пачаў нарастаць эмансіпацыйны рух хуту{{sfn|Prunier (2)|1999|с=43}}, распалены ўзмоцненым прыгнётам хуту ў выніку сацыяльных рэформаў у міжваенны перыяд, а таксама нарастаннем сімпатыі Каталіцкай Царквы да хуту{{sfn|Prunier (2)|1999|с=43–44}}. Каталіцкія місіянеры паказалі сябе адказнымі і клапатлівымі патронамі прыгнечаных хуту, калі эліта тутсі не мела патрэб у такой пратэкцыі. Гэта прывяло да імклівага нарастання колькасці духавенства з хуту, якое пачало адукоўваць сваіх супляменнікаў, што ў выніку стварыла эліту хуту, якая стала процівагай палітыкам тутсі{{sfn|Prunier (2)|1999|с=43–44}}. Манархія і відныя тутсі адчулі нарастанне ўплыву хуту і пачалі агітацыю за незалежнасць на сваіх уласных умовах{{sfn|Prunier (2)|1999|с=43}}. У [[1957]] г. група вучняў хуту напісала «''{{нп3|Маніфест Бахуту|Маніфест Бахуту|en|Bahutu Manifesto}}''». Гэта быў першы дакумент, які абвяшчаў, што хуту і тутсі — прадстаўнікі розных рас, і заклікаў да перадачы ўлады ад тутсі да хуту, грунтуючыся на тым, што называлася ў Маніфесці «''статыстычным законам''»{{sfn|Prunier (2)|1999|с=45–46}}. [[1 лістапада]] [[1959]] г. прадстаўнік эліты хуту {{нп3|Дамінік Мбаньюмутва|Дамінік Мбаньюмутва|en|Dominique Mbonyumutwa}} быў атакаваны ў Кігалі людзьмі, якія падтрымлівалі партыю тутсі. Мбаньюмутва выжыў, але плёткі разнеслі пагалоску, што ён быў забіты{{sfn|Gourevitch|2000|pp=58–59}}. Актывісты хуту абвінавацілі ў забойстве тутсі — і эліту, і звычайных грамадзян — што і дало пачатак {{нп3|Руандыйская Рэвалюцыя|Руандыйскай Рэвалюцыі|en|Rwandan Revolution}}{{sfn|Prunier (2)|1999|с=48–49}}. Тутсі пачалі адказваць атакамі, але на гэты момант хуту ўжо карысталіся поўнай падтрымкай Бельгійскай адміністрацыі, якая жадала спыніць дамінаванне тутсі{{sfn|Prunier (2)|1999|с=51}}{{sfn|Gourevitch|2000|p=60}}. У пачатку 1960-х гг. бельгійцы замянілі большасць тутсі на хуту на кіруючых пасадах і арганізавалі выбары, якія прывялі да ўлады большасць хуту{{sfn|Prunier (2)|1999|с=51}}. Кароль быў зрынуты — была створана рэспубліка з палітычным дамінаваннем хуту, а краіна атрымала незалежнасць у [[1962]] г.{{sfn|Prunier (2)|1999|с=53}}
Па меры развіцця рэвалюцыі тутсі пачалі пакідаць краіну, каб пазбегнуць помсты ад хуту, і сяліцца ў [[Бурундзі]], [[Уганда|Угандзе]], [[Танзанія|Танзаніі]] і [[Заір]]ы{{sfn|Mamdani|2002|pp=160–161}}. Гэтыя людзі, у адрозненні ад руандыйцаў, якія мігравалі з краіны ў дакаланіяльны і каланіяльны перыяды, былі прызнаны бежанцамі ў краінах, якія іх прынялі{{sfn|Prunier (2)|1999|с=63–64}}, але амаль адразу жа трапілі пад агітацыю аб вяртанні ў Руанду{{sfn|Prunier (2)|1999|с=55–56}}. Яны сфарміравалі ўзброеныя групоўкі, вядомыя пад назвай «''inyenzi''» ([[прусакі]]), якія пачалі ажыццяўляць вылазкі ў Руанду; гэта тактыка не прывяла да поспеху, але выклікала хвалю рэпрэсій у дачыненні да руандыйскіх тутсі і павелічэнне колькасці тутсі-бежанцаў{{sfn|Prunier (2)|1999|с=55–56}}. Да [[1964]] г. больш за 300 000 тутсі ўцяклі з Руанды і былі вымушаны заставацца ў выгнанні на працягу наступных трыццаці гадоў{{sfn|Prunier (2)|1999|с=62}}. Дыскрымінацыя тутсі з боку хуту ў Руандзе працягвалася, хаця ўсё жа зменшылася пасля {{нп3|Дзяржаўны пераварот у Руандзе, 1973|Руандыйскага перавароту 1973 г.|en|1973 Rwandan coup d'état}}, які прывёў да ўлады Прэзідэнта [[Жувеналь Хабіарымана|Жувеналя
[[Шчыльнасць насельніцтва]] Руанды — 408 чал./км<sup>2</sup> — з'яўлялася адной з найбольшых у [[Афрыка|Афрыцы]]. [[Насельніцтва Руанды]] вырасла з 1,6 млн чал. у [[1934]] г. да 7,1 млн чал. у [[1989]] г., што прывяло да канкурэнцыі за зямлю. Некаторыя гісторыкі, напрыклад {{нп3|Жэрар Пруньё|Жэрар Пруньё|en|Gérard Prunier}}, лічаць, што генацыд [[1994]] г. быў часткова звязаны са шчыльнасцю насельніцтва{{sfn|Prunier (2)|1999|с=4}}.
Радок 52:
=== Рух «''Моц хуту''» ===
У першыя гады рэжыму
Пасля дасягнутага ў [[1992]] г. спынення агню паміж
З сярэдзіны [[1993]] г. рух «''Моц хуту''» ўяўляў сабой ужо трэцюю па палітычнай моцы сілу ў палітыцы Руанды (пасля ўрада
== Прэлюдыя ==
=== Падрыхтоўка да генацыду ===
Гісторыкі не згаджаюцца ў меркаваннях наконт канкрэтнай даты, калі ідэя «''канчатковага вырашэння праблемы''» (забойства ўсіх тутсі ў Руандзе) была ўпершыню вынесена на абмеркаванне. Жэрар Пруньё датуе яе [[1992]] г., калі
У сакавіку [[1993]] г. «''Моц хуту''» склала спіс «''здраднікаў''», якіх прадстаўнікі руху планавалі забіць, прычым, магчыма, імя Прэзідэнта
У кастрычніку [[1993]] г. Прэзідэнт [[Бурундзі]] [[Мельхіёр Ндадае]], які быў абраны ў чэрвені як першы ў гісторыі краіны Прэзідэнт-хуту, быў забіты экстрэмістамі-тутсі з шэрагаў армейскіх афіцэраў{{sfn|Prunier (2)|1999|с=199}}. Забойства выклікала рэзананс у Руандзе: сярод хуту зноў узніклі меркаванні, што тутсі — іх ворагі і ім няма даверу{{sfn|Prunier (2)|1999|с=200}}. КдАР і «''Моцныя''» крылы іншых партый зразумелі, што яны могуць выкарыстоўваць сітуацыю ў сваіх мэтах{{sfn|Prunier (2)|1999|с=200}}. Ідэя «''канчатковага вырашэння''», якая ўпершыню выказвалася ў [[1992]] г. і пакінула значны ўплыў на палітычныя эліты, пачала актына распрацоўвацца і планавацца імі{{sfn|Prunier (2)|1999|с=200}}. Яны нагняталі атмасферу ў папуляцыі хуту, каб распачаць забойствы, спекулюючы на публічных выступах пасля забойства Ндадае, прапагандзе RTLMC і традыцыйнай лаяльнасці руандыйцаў да ўлады{{sfn|Prunier (2)|1999|с=200}}. Лідары «''моцных''» крылаў партый пачалі ўзбройваць ''Інтэрахамвэ'' і іншыя міліцэйскія падраздзяленні аўтаматамі [[Аўтамат Калашнікава|AK-47]] і іншай стралковай зброяй; раней жа ўзбраенне вялося толькі мачэтэ ды іншай традыцыйнай халоднай зброяй і прыладамі{{sfn|Dallaire|2005|p=143}}.
=== Забойства
{{Main|Забойства Жувеналя Хабіарыманы і Сіпрыена Нтар'яміры}}
[[File:Juvénal Habyarimana (Andrews Air Force Base, Maryland, USA - 1980).jpg|thumb|[[Жувеналь Хабіарымана|Жувеналь Хаб'ярымана]] ў [[1980]] г.]]
[[6 красавіка]] [[1994]] г. самалёт, на борце якога знаходзіліся [[Жувеналь Хабіарымана|Жувеналь Хаб'ярымана]] і [[Сіпрыен Нтар'яміра]] (Прэзідэнт [[Бурундзі]], які быў хуту), быў збіты падчас падрыхтоўкі да пасадкі ў [[Горад Кігалі|Кігалі]]. Пры гэтым загінулі ўсе, хто былі ў самалёце. Спачатку ў адказнасці за напад абвінавачваліся і РПФ, і экстрэмісты-хуту. Праз пэўны час даследаванне ўрада Руанды абвінаваціла экстрэмістаў-хуту з шэрагаў арміі Руанды<ref>{{cite news|url=http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1953129,00.html |title=TIME |work=TIME |accessdate=May 30, 2011 |deadurl=yes}}</ref>. У студзені [[2012]] г. французскае даследаванне пацвердзіла, што ракетны агонь, які прывёў да знішчэння самалёта Прэзідэнта Руанды «''не мог весціся з ваеннай базы, занятай тутсі на чале з Кагамэ''»<ref>[http://www.reuters.com/article/2012/01/10/us-rwanda-genocide-report-idUSTRE80924720120110?feedType=RSS&feedName=worldNews&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+Reuters%2FworldNews+%28Reuters+World+News%29 Reuters: French probe exonerates Rwanda leader in genocide], January 10, 2012</ref>. Нягледзячы на разыходжанні ў версіях наконт выканаўцаў тэракта, большасць даследчыкаў сыходзіцца на думцы, што забойства двух Прэзідэнтаў-хуту стала каталізатарам генацыду.
Вечарам 6 красавіка (пасля смерці
=== Забойства ўмераных лідараў ===
Радок 80:
== Генацыд ==
Непасрэдна генацыд — масавыя забойствы тутсі на этнічнай глебе — пачаўся праз некалькі гадзін пасля смерці
На працягу рэшты красавіка і пачатку мая Прэзідэнцкая Гвардыя, ''жандармерыя'' і моладзевая міліцыя з дапамогай мясцовага насельніцтва працягвалі забойствы ў вельмі вялікіх колькасцях{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}: за першыя 6 тыдняў генацыду да 800 000 руандыйцаў былі забіты{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}} — такім чынам хуткасць забойстваў была ў 5 разоў вышэйшая за хуткасць забойстваў падчас [[халакост]]у{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}. Мэтай было забіць усіх тутсі, якія пражывалі ў Руандзе{{sfn|Prunier (2)|1999|с=248}}, прычым, з прычыны адсутнасці арміі РПФ, не было іншых сіл, каб спыніць ці прынамсі запаволіць забойствы{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}: мясцовая апазіцыя была ўжо вынішчана, а МААНпР забаранялася ўжываць любую зброю, акрамя выпадкаў самаабароны{{sfn|Dallaire|2005|p=233}}. На сяле, дзе тутсі і хуту жылі побач і сем'і ведалі адна адну, хуту было лёгка знайсці і забіць сваіх суседзяў-тутсі{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}. У горадзе, дзе не было такога шчыльнага кантакту паміж насельніцтвам, ідэнтыфікацыя ажыццяўлялася з выкарыстаннем блокпастоў, на якіх дзяжурылі ваенныя і ''Інтэрахамвэ'': кожны чалавек, калі перасякаў блокпост мусіў паказаць нацыянальную ідэнтыфікацыйную картку, у якой пазначалася этнічная прыналежнасць, і кожны, хто меў пячатку «''тутсі''», вынішчаўся адразу жа{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}. Многія хуту таксама былі забіты праз шматлікія прычыны, уключаючы сімпатыю да ўмераных апазіцыйных партый, прафесійную прыналежнасць да журналістаў або проста за тое, што мелі «''знешнасць тутсі''»{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}.
Радок 90:
=== Планаванне і арганізацыя ===
[[File:Ntrama Church Altar.jpg|thumb|Больш за 5000 чалавек, якія шукалі паратунку ў царкве Нтрама былі забіты гранатамі, мачэтэ, вінтоўкамі або спалены жывымі.]]
Крызісны камітэт, які ўзначальваўся Тэанестэ Багасорам, атрымаў уладу ў краіне пасля смерці
У Кігалі на чале генацыду стаяла Прэзідэнцкая Гвардыя — добра падрыхтаваныя элітныя падраздзяленні арміі{{sfn|Prunier (2)|1999|с=242 243}}. Ім дапамагалі ''Інтэрахамвэ'' і ''Імпузамугамбі''{{sfn|Prunier (2)|1999|с=243}}, якія ўсталявалі шматлікія блокпасты па ўсёй сталіцы. Кожны чалавек, які хацеў прайсці блокпост мусіў паказаць картку нацыянальнай ідэнтыфікацыі, у якой змяшчалася інфармацыя пра прыналежнасць да той ці іншай этнічнай групы; усіх, хто мелі карткі тутсі, забівалі на месцы адразу жа{{sfn|Prunier (2)|1999|с=261}}. Міліцыя таксама ініцыявала вобыск у гарадскіх дамах, забіваючы тутсі і забіраючы іх маёмасць{{sfn|Prunier (2)|1999|с=243}}. Губернатар Кігалі [[Тарсіс Рэнзаха]] граў вядучую ролю ў гэтым, спрыяючы стварэнню новых блокпастоў і патрабуючы ад іх большай эфектыўнаўсці. Таксама Тарсіс Рэнзаха выкарыстоўваў сваё высокае службовае становішча ў правінцыйным урадзе, звальняючы тых дзяржаўных дзеячаў, якія не былі дастаткова актыўныя ў рэалізацыі забойстваў{{sfn|Melvern 2004|2004|p=204}}.
Радок 102:
9 красавіка назіральнікі ААН сталі сведкамі [[Разня ў Гіконда|разні дзяцей у польскай царкве ў Гіконда]]. У той жа дзень 1000 цяжка ўзброеных і добра падрыхтаваных еўрапейскіх салдат прыбылі ў Руанду, каб вывесці грамадзянскі еўрапейскі персанал з краіны. Ніводны з гэтых жаўнераў не застаўся, каб дапамагчы МААНпР. Асвятленне падзей у СМІ пачалося з 9 красавіка, калі газета «''[[Washington Post]]''» паведаміла пра пакаранне смерцю руандыйскіх супрацоўнікаў устаноў па аказанні дапамогі на вачах у іх замежных калег. За 2 дні (9 і 10 красавіка) з Руанды былі эвакуіраваны [[амбасадар]] і 250 грамадзян [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]].
[[Правінцыя Бутарэ]] стала выключэннем у распаўсюджванні хваль жорсткасці. Жан-Батыст
Большасць ахвяр была забіта ва ўласных вёсках або гарадах, прычым часта ролю катаў выконвалі іх суседзі. Міліцыя звычайна забівала людзей з дапамогай мачэтэ, калі некаторыя армейскія падраздзяленні выкарыстоўвалі вінтоўкі. Банды хуту шукалі сваіх ахвяр у цэрквах і школах, дзе апошнія хаваліся, і чынілі разню. Мясцовыя ўлады і радыё (якое спансіравалася ўрадам) падбухторвалі звычайных грамадзян забіваць сваіх суседзяў, а тых, хто адмаўляўся, часта забівалі саміх. Пачаў дзейнічаць наступны прынцып: «''Або вы прымаеце ўдзел у разні, або самі будзеце зарэзаныя''»{{sfn|Prunier (1)|1998}}.
Радок 139:
{{Main|МААНпР}}
[[File:Kigali school chalk board.jpg|thumb|Школьная дошка ў Кігалі са згадваннем [[Рамэа Далер|Рамэа Далера]].]]
Місія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па Руандзе (МААНпР) знаходзілася ў Руандзе з кастрычніка 1993 г.{{sfn|Dallaire|2005|p=98}} з мандатам назіраць рэалізацыю Арушскіх пагадненняў{{sfn|Prunier (2)|1999|с=194}}. Камандуючы МААНпР Рамэа Далер даведаўся пра рух «''моц хуту''» адносна рана{{sfn|Dallaire|2005|p=146}}: у студзені 1994 г. інфарматар з урада вывеў Далера на групу, якая імкліва ўзбройвала міліцыю і планавала масавыя вынішчэнні тутсі. МААНпР нават знайшла іх склад узбраення{{sfn|Dallaire|2005|p=150}}. Далер накіраваў прамое паведамленне ў [[Дэпартамент аперацый па падтрыманні міру]] (ДАпПМ) ААН у [[Горад Нью-Ёрк|Нью-Ёрк]], у якім папрасіў дазвол на правядзенне рэйдаў па знойдзеных складах зброі{{sfn|Dallaire|2005|p=146}}, аднак ААН адмовіла Далеру ў яго просьбе і папракнула яго тым, што ён хоча пашырыць паўнамоцтвы свайго мандата. Варта адзначыць, што Далер таксама паведаміў ДАпПМ інфармацыю пра падрыхтоўку генацыду: «''Пакуль МААНпР знаходзіцца тут па мандаце, яму [інфарматару] загадалі зарэгістраваць усіх тутсі ў Кігалі. Ён падазравае, што гэта спіс на ліквідацыю. Ён прывёў прыклад, што за 20 хвілін яго персанал можа забіць да 1000 тутсі''»{{sfn|Dallaire|2005}}. Далер не змог атрымаць вялікай падтрымкі і ад адміністрацыйнага кіраўніка МААНпР [[Жак-Ражэ Бу-Бу|Жака-Ражэ Бу-Бу]], які, дарэчы, абвінавачваўся РПФ у падтрымцы Прэзідэнта
Пасля смерці
12 красавіка ўрад Бельгіі, які меў адну з найвялікшых ваенных груп у складзе МААНпР{{sfn|Prunier (2)|1999|с=204}} і страціў 10 салдат падчас абароны Прэм'ер-міністра Увілінгійіманы, абвясціў пра адвод сваіх людзей. [[Бельгія]] таксама паспрабавала пралабіраваць у ААН ідэю аб адводзе ўсёй місіі МААНпР{{sfn|Melvern 2004|2004|p=197}}. У адказ на гэта Далер запратэставаў, сцвярджаючы, што, наадварот, сілы МААНпР мусяць быць узмоцнены і павінен быць выдадзены новы мандат, каб абараніць тысячы людзей, якіх выратавала МААНпР{{sfn|Melvern 2004|2004|p=215}}. [[Савет Бяспекі ААН]], аднак, адмовіў Далеру ў гэтай просьбе, паставіўшы наступны ўльтыматум: або к пачатку мая будзе дасягнутае спыненне агню, або МААНпР будзе адведзеная{{sfn|Dallaire|2005|p=295}}. Журналіст Філіп Гурвіч адзначае, што гэта, магчыма, было звязана са стратамі падчас нядаўняй місіі ААН у [[Самалі]], таму мэтай ААН было «''выбрацца з Руанды''» і «''пакінуць яе сам-насам са сваім лёсам''»{{sfn|PBS}}. Рашучую ролю ва ўратаванні многіх людзей сыграла [[Новая Зеландыя]], якая ў той час старшынствавала ў Савеце Бяспекі і была адзінай краінай, якая прагаласавала за ўзмацненне прысутнасці ААН у Руандзе{{sfn|Dallaire|2005|p=298}}, а ў канцы красавіка ёй удалося ўгаварыць Савет адкласці адвод МААНпР{{sfn|Dallaire|2005|p=319}}, нягледзячы на пратэсты [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]] і [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] супраць гэтага{{sfn|Melvern 2004|2004|p=229}}. У сярэдзіне мая ААН канчаткова прызнала, што «''акты генацыду маглі мець месца''»<ref>{{cite journal|last=Various PBS contributors|title=100 days of Slaughter: A Chronology of U.S./U.N. Actions|url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/evil/etc/slaughter.html|accessdate=July 26, 2007|publisher=[[Public Broadcasting Service]]|postscript=<!--None-->}}</ref>, і згадзілася на ўзмацненне місіі ў Руандзе пад назвай «''МААНпР 2''»{{sfn|Melvern 2004|2004|p=229}}. Зрэшты, новыя салдаты пачалі прыбываць толькі ў чэрвені{{sfn|Melvern 2004|2004|p=411}}, таму да канца генацыду ў ліпені іх роля пераважна заключалася ў падтрыманні бяспекі і стабільнасці на занятых РПФ тэрыторыях<ref>{{cite web |author=United Nations (I) |title=Rwanda-UNAMIR Background |url=http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unamirS.htm |accessdate=2014-06-07 |ref=harv}}</ref>. МААНпР пакінула Руанду ў 1996 г. пасля згоды на адвод ад урада на чале з РПФ<ref>{{cite web |author=United Nations (I) |title=Rwanda-UNAMIR Background |url=http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unamirS.htm |accessdate=2014-06-07 |ref=harv}}</ref>.
Радок 148:
{{Main|Роля Францыі ў генацыдзе ў Руандзе}}
[[File:French milouf DF-ST-99-05514.JPEG|thumb|Французскія марскія пехацінцы (парашутысты) стаяць на варце каля аэрапорта (жнівень 1994 г.).]]
Падчас кіравання Прэзідэнта
На працягу першых дзён генацыду Францыя распачала ваенную аперацыю «''Амарыліс»'', у якой прынялі ўдзел 190 дэсантнікаў, якім дапамагала армія Бельгіі і МААНпР: мэтай аперацыі было вывядзенне замежных грамадзян з Руанды{{sfn|Prunier (2)|1999|с=234}}. Пазней Жэрар Пруньё ахарактарызаваў гэту аперацыю як «''ганьбу»'', бо французы і бельгійцы не дазвалялі любым тутсі суправаджаць іх: тыя нямногія тутсі, якім удалося схавацца ў ваенных эвакуацыйных грузавіках, былі выкінуты з іх на кантрольна-прапускны пунктах урада Руанды і адразу жа забіты пры поўным бяздзеянні еўрапейскіх салдат{{sfn|Prunier (2)|1999|с=235}}. Французы таксама раздзялялі змешаныя сем'і, забіраючы замежных грамадзян і пакідаючы руандыйцаў на смерць{{sfn|Prunier (2)|1999|с=235}}. У той жа час французы выратавалі некалькі высокіх членаў урада
У канцы чэрвеня 1994 г. Францыя распачала [[Аперацыя «Біруза»|аперацыю «''Біруза''»]] — місію па мандаце ААН для абароны [[Перамешчаная асоба|перамешчаных асоб]], [[уцекач]]оў і грамадзянскіх асоб у небяспецы. Французы пачалі наступленне са сваіх баз у Заіры ў гарадах [[Горад Гома|Гома]] і [[Горад Букаву|Букаву]] і ўвайшлі ў Паўднёва-Заходнюю Руанду, усталяваўшы там зону «''Біруза''», якая змяшчалася ў трохвугольніку [[Горад Ч'янгугу|Ч'янгугу]] — [[Горад Кібуе|Кібуе]] — [[Горад Гікангора|Гікангора]] і займала каля 20 % усёй краіны<ref>{{cite web |author=United Nations (II) |title=UNAMIR – Historical Background |url=http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unamirFT.htm |accessdate=2014-07-12 |ref=harv}}</ref>. Міжнароднае Радыё Францыі сцвярджае, што «''Біруза''» выратавала каля 15 000 чалавек<ref>{{cite news |author=Radio France International (RFI) |date=2014-04-10 |title=Twenty years after genocide France and Rwanda give different versions of history |authorlink=Radio France International |url=http://www.english.rfi.fr/africa/20140410-twenty-years-after-genocide-france-and-rwanda-give-different-versions-history |ref={{sfnref|RFI|2014}}}}</ref>, але той факт, што аперацыя пачалася ў самым канцы генацыду, калі РПФ ужо заняў большую частку краіны, паўплываў на тое, што аперацыя «''Біруза''» пачала ўспрымацца многімі руандыйцамі як місія па абароне хуту (у тым ліку і ўдзельнікаў генацыду) ад РПФ{{sfn|Fassbender|2011|p=27}}. Французы не змянілі варожай пазіцыі ў дачыненні РПФ, таму іх прысутнасць значна спыніла прасоўванне Руандыйскага Патрыятычнага Фронту ў Паўднёва-Заходняй Руандзе<ref>{{cite news |last=McGreal |first=Chris |date=2007-01-11 |title=France's shame? |work=The Guardian |url=http://www.guardian.co.uk/world/2007/jan/11/rwanda.insideafrica |accessdate=2013-02-09 |location=London |ref=harv}}</ref>.
Улічваючы ўсё вышэй апісанае, заканамерным з'яўляецца тое, што Францыя стала адрасатам шматлікіх пытанняў наконт яе ўплыву на падзеі ў Руандзе. У [[1998]] г. пад ціскам газеты «''[[Le Figaro]]''»<ref>{{cite news |author=BBC News (I) |date=1998-03-04 |title=French parliament inquiry into Rwandan genocide |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/61860.stm |accessdate=2014-07-12 |ref=harv}}</ref> і былога прэзідэнта грамадскай арганізацыі «''[[Survie]]''», французскі ўрад распачаў [[Французская Парламенцкая Камісія па Руандзе|Французскую Парламенцкую Камісію па Руандзе]]<ref>{{cite news |author=BBC News (I) |date=1998-03-04 |title=French parliament inquiry into Rwandan genocide |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/61860.stm |accessdate=2014-07-12 |ref=harv}}</ref>. Справаздача камісіі абвінаваціла Францыю ў такіх памылках, як «''ваеннае супрацоўніцтва на фоне этнічных сутыкненняў, разні і жорсткасці''»{{sfn|Whitney|1998}}, але прыйшла да высновы, што Францыя не нясе прамой адказнасці за генацыд непасрэдна{{sfn|Whitney|1998}}. У [[2006]] г., пасля таго як французскі суддзя абвінаваціў РПФ у забойстве Прэзідэнта
=== Злучаныя Штаты Амерыкі ===
Радок 190:
=== Палітычнае развіццё ===
Пасля сваёй ваеннай перамогі ў ліпені 1994 г. [[РПФ]] арганізаваў кааліцыйны ўрад, падобны да таго, які быў створаны падчас кіравання Прэзідэнта [[Жувеналь Хабіарымана|Жувеналя
Сучасны ўрад забараняе [[Дыскрымінацыя|дыскрымінацыю]] на падставе [[этнас|этнічнай]], [[раса|расавай]] і [[рэлігія|рэлігійнай]] прыналежнасці. Урад таксама выдаў законы, якія забараняюць рабіць акцэнт на нацыянальную ідэнтычнасць (хуту або тутсі) у большасці сфер палітычнай актыўнасці<ref name="Kinzer" />.
Радок 198:
Нягледзячы на міжнародную дапамогу і палітычныя рэформы, Руанда працягвае змагацца, каб заахвоціць інвестараў, павялічыць выраб сельскагаспадарчай прадукцыі і паскорыць прымірэнне. У сакавіку 2000 г., пасля таго, як [[Пастэр Бізімунгу]] падаў у адстаўку, [[Поль Кагамэ]] стаў Прэзідэнтам Руанды. 25 жніўня 2003 г. Кагамэ выйграў першыя нацыянальныя выбары пасля захопу ўлады РПФ у 1994 г. Масавыя перамяшчэнні насельніцтва, наяўнасць экстрэмісцкіх арганізацый, удзел у [[Першая Кангалезская вайна|Першай]] і [[Другая Кангалезская вайна|Другой]] Кангалезскіх войнах стварылі Руандзе сур'ёзныя перашкоды.
Першая спроба дэмакратызацыі Руанды адбылася за часам панавання
|doi=10.1080/01436590802528754 |ref=harv }}</ref>.
=== Эканамічнае і сацыяльнае развіццё ===
[[File:Rwanda-demography.png|thumb|Дэмаграфічная крывая Руанды за перыяд з [[1961]] г. па [[2003]] г.]]
Найбольшымі праблемамі, з якімі сутыкнуўся ўрад, з'яўляліся: рэпатрыяцыя і рэінтэграцыя ў грамадства больш чым 2 млн уцекачоў; спыненне канфліктаў паміж былымі салдатамі арміі
Доўгатэрміновы эфект ад ваенных згвалтаванняў выявіўся ў сацыяльнай ізаляцыі ахвяр (сацыяльная стыгма, звязаная са згвалтаваннямі, прымусіла некаторых мужоў пакінуць сваіх жонак; многія з гэтых жанчын, якія не знаходзіліся ў стане шлюбу, назаўжды страцілі магчымасць пабрацца ім), непажаданых цяжарнасцях і дзецях (некаторыя жанчыны сталі ахвярамі самаробных абортаў), росце колькасці [[венерычныя захворванні|венерычных захворванняў]], уключаючы [[сіфіліс]], [[Ганарэя|ганарэю]] і [[СНІД|ВІЧ/СНІД]]{{sfn|Brouwer|2005|с=14}}.
Радок 267:
У [[2009]] г. Крысціян Дэвенпорт ([[Мічыганскі ўніверсітэт]]) і Алан Стэм ([[Дартмутскі каледж]]) паставілі пытанне: «''Што насамрэч адбылося ў Руандзе?''» Пара не ставіла пад пытанне праўдзівасць генацыду супраць тутсі, але даследаванне прывяло іх да высновы, што «інфармацыя, якая маецца, праўдзівая толькі часткова». Яны абверглі тое, што генацыд складаўся толькі з масавых забойстваў вясны і лета 1994 г. і заявілі, што РПФ «''цалкам адказны''» за наступныя масавыя забойствы, што ахвяры «''амаль раўнамерна размеркаваліся паміж тутсі і хуту''», але, улічваючы дзеянні РПФ, большасць памерлых была не тутсі, а хуту, бо «''сярод іншых рэчаў, атрымоўваецца, што тутсі банальна не хапала ў Руандзе, каб меркаваць, што ўсе забітыя належалі да гэтай этнічнай групы''». Даследчыкі заявілі, што на абвяшчэнне ўсёй праўды ўрад [[Поль Кагамэ|Поля Кагамэ]], які фактычна складаецца з былых членаў РПФ, не пойдзе, але зрабіць гэта ён абавязаны. Дэвенпорт і Стэм застрашваліся членамі ўрада Руанды і асобнымі людзьмі з усяго свету і, нягледзячы на тое, што вучоныя неаднаразова пацвярджалі генацыд тутсі, многія абвясцілі іх «''адмаўляльнікамі генацыду''»<ref>{{cite web|author=Christian Davenport; Allan C. Stam|date=6 October 2009|title=What Really Happened in Rwanda?|url=http://www.psmag.com/politics/what-really-happened-in-rwanda-3432|publisher=[[Miller-McCune|psmag.com]]|accessdate=10 August 2013}}</ref>.
У кастрычніку [[2014]] г. выйшаў дакументальны фільм [[BBC]] «''Руанда: Нерасказаная гісторыя''», які змяшчаў інтэрв'ю з Дэвенпортам і Стэмам, дзе яны сцвярджалі, што самалёт [[Жувеналь Хабіарымана|
:{{Cite web | last = Wallis | first = Andrew | date = 6 October 2014 | title = 'Rwanda: The Untold Story': questions for the BBC | url = https://www.opendemocracy.net/andrew-wallis/rwanda-untold-story-questions-for-bbc | website = [[openDemocracy]] | accessdate = 26 November 2014 }}
:{{Cite web | last = Musoni | first = Edwin | date = 26 November 2014 | title = BBC had an agenda to twist Rwanda history – UK expert | url = http://www.newtimes.co.rw/section/article/2014-11-26/183439/ | website = [[The New Times (Rwanda)|newtimes.co.rw]] | accessdate = 27 November 2014 }}
:{{Cite web | last = Johnson | first = Richard | date = 14 December 2014 | title = The BBC and the West need to clean up their act on Rwanda | url = http://www.csmonitor.com/World/Africa/Africa-Monitor/2014/1214/The-BBC-and-the-West-need-to-clean-up-their-act-on-Rwanda | website = csmonitor.com | accessdate = 19 December 2014 }}</ref>, а таксама гнеў урада Руанды, які забараніў трансляцыю BBC на мове руанда ў краіне на 3 тыдні (да завяршэння даследавання)<ref name = "Graun BBC ban">{{Cite web | last = Baird | first = Dugald | date = 24 October 2014 | title = Rwanda bans BBC broadcasts over genocide documentary | url = http://www.theguardian.com/media/2014/oct/24/rwanda-bans-bbc-broadcasts-genocide-documentary | website = theguardian.com | accessdate = 26 November 2014 }}</ref><ref>{{Cite web | last = Musoni | first = Edwin | date = 18 November 2014 | title = BBC probe team begins work tomorrow | url = http://www.newtimes.co.rw/section/article/2014-11-18/183170/ | website = newtimes.co.rw | accessdate = 27 November 2014 }}</ref>. У лістападзе [[2014]] г. Эмануэль Мугхіса (вядомы таксама як Эміль Гафарыта) — былы руандыйскі салдат, які сцвярджаў, што быў сведкам таго, як Кагамэ загадаў збіць самалёт
=== Рэвізіянізм і заканадаўства Руанды ===
|