Пружаны: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
вікіфікацыя
Радок 67:
|OpenStreetMap = 242978895
}}
'''Пружа́ны'''<ref name="NNP"/> ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Pružany''), мясцовае: '''Пружа́на''' — горад у [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Пружанскі раён|Пружанскага раёна]], на сутоцы ракі [[Рака Муха|Муха]] і канала [[Канал Вец|Вец]] — пачатка [[Рака Мухавец (рака)|р. Мухавец]], за 89 км на паўночны захад ад [[Брэст]]а, за 13 км ад чыгуначнай станцыі Аранчыцы на лініі Брэст—[[Баранавічы]]. Вузел аўтадарог на Брэст, [[Горад Высокае|Высокае]], [[Кобрын]], [[Слонім]], [[Бяроза|Бярозу]], [[Гарадскі пасёлак Поразава|Поразава]]. Насельніцтва 18&nbsp;515 чалавек ([[2017]])<ref name="2017-Estimate"/>.
 
{{змест злева}}
 
== Гісторыя ==
Вядомы з [[1487]] як Дабучын, княжацкі двор у складзе Кобрынскага княства [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]]. Пасля смерці кобрынскага князя Івана Сямёнавіча Дабучын перайшоў да ягонай жонкі Фядоры, у [[1519]] паводле прывілея вял.кн. [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонта Старога]] перайшоў да маршалка [[Вацлаў Касцевіч|Вацлава Касцевіча]] і ўвайшоў у Кобрынскае староства. 3 [[1520]] года ў Кобрынскім павеце [[Падляшскае ваяводства, 1513-1795(1513—1795)|Падляшкага ваяводства]]. З [[1532]] належаў каралеве [[Бона Сфорца|Боне Сфорцы]], да сяр. [[16 ст.]] пераўтварыўся ў цэнтр ганчарнага рамяства і гандлю, потым належала дачцэ Боны [[Ганна Ягелонка|Ганне Ягелонцы]]. У [[1563]] — [[1250]] жыхароў, 7 вуліц, 278 гаспадарак. Існаваў [[Каралеўскі двор, (Пружаны)|«каралеўскі двор»]] — драўляны палац з гаспадарчымі пабудовамі. З [[1566]] у Брэсцкім павеце [[ВКЛ]]. [[Ганна Ягелонка]] 3.5.1588 надала гораду [[магдэбургскае права]], герб і дазвол на 2 кірмашы на год, прывілеем замацавана сучасная назва ''Пружаны'', вядомая і раней. На гербе (які некалі перайшоў да роду [[Дынастыя Сфорца|Сфорца]] ад роду [[Вісконці]]) выяўлены ў срэбраным полі звілісты блакітны вуж з залатой каронай, з пашчы якога з'яўляецца дзіця бачнае ўжо на палову. На думку некаторых гісторыкаў паходжанне назвы Пружаны звязана з пасяленнем каля Дабучына прусаў. Прывілей пацверджаны [[6 мая]] [[1589]] граматай [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]] з наданнем дадатковых прывілеяў (4 кірмашы на год). У інвэнтары Пружан за [[1597]] год адзначаны палац, 2 флігелі, гаспадарчыя пабудовы, млын. З пач. [[17 ст.]] Пружаны славіліся вытворчасцю задымленага чорнага глінянага посуду і кафлі. Горад моцна разбураны падчас войнаў 17 — 18 ст. (ацалела 1/5 пабудоў), да канца [[18 ст.]] адноўлены, у [[1791]] — 2094 жыхароў.
 
З [[1795]] у складзе [[Расія|Расійскай імперыі]], горад, цэнтр павета; [[Кацярына ІІ]] падаравала Пружанскі ключ графу, генералу-фельдмаршалу Румянцаву-Задунайскаму, які хутка распрадаў іх Трэнбіцкаму, Булгарыну, Влодкам і Швыкоўскаму. У руска-французскую вайну ([[1812]]) Пружаны занятыя і разрабаваныя [[Напалеон Банапарт|напалеонаўскімі]] войскамі. У [[1817]] у горадзе налічваецца 824 жыхары. У [[1838]] у горадзе тры забрукаваныя вуліцы; дзейнічала дваранскае вучылішча (130 вучняў), бальніца, аптэка. Каля горада працавала цагельня. Сярод павятовых гарадоў Гродзенскай губерні з'яўляюцца самым бедным, але нягледзячы на гэта ў сяр. 19 ст. у Пружанах кожную зіму адбываліся тэатральныя пастаноўкі. У [[1845]] атрымаў іншы герб (у светла-карычневым полі яліна, на галінах якой вісіць паляўнічая труба). У [[1857]] — 5665 жыхароў, працавалі бровар, гарбарны і мукамольны заводы. У час [[паўстаннеПаўстанне 1863-18641863—1864 гадоў|паўстання 1863—1864]] на Пружаншчыне дзейнічалі аддзелы [[Р. Рагінскі|Р. Рагінскага]], [[С. Сангін]]а і [[Б. Рыльскі|Б. Рыльскага]], 13.2.1863 года Пружаны былі заняты паўстанцамі. У [[1897]] у горадзе 7634 жыхары, з якіх 67,5 % іудзеяў, 25,6 % праваслаўных, 6,2 % католікаў; 14 дробных прадпрыемстваў, павятовае і прыходскае вучылішчы, 2 [[царква|царквы]], [[касцёл]], [[сінагога]], некалькі іудзейскіх малітоўных дамоў, 6 бальніц. У 19 — 1-й пал. [[20 ст.]] Пружаны вядомы як цэнтр ганчарнага рамяства.
 
У студзені [[1919]] Пружаны на некалькі дзёнь занялі бальшавікі. [[30 студзеня]] [[1919]] з рукаў бальшавікоў адбіў яе Віленскі Атрад Польскага Войска пад кіраўніцтвам ротмістра Владыслава Дамброўскага<ref name="Wyszczelski"/>. [[7 чэрвеня]] [[1919]] Ружаны увайшлі ў склад Берасцейскай акругі Грамадзянскай Управы Усходніх Зямель — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі<ref name="DU"/>. У [[1921]]—[[1939]] у складзе [[Польшча|Польшчы]], цэнтр павета Палескага ваяводства. Дзейнічала [[Таварыства беларускай школы]].
Радок 122:
 
== Культура ==
Музей-сядзіба «[[Сядзібна-паркавы ансамбль Швыкоўскіх (Пружаны)|Пружанскі палацык]]». У горадзе праводзіцца фестываль звышлёгкай авіяцыі (ўзлётна-пасадачная паласа «Вялікія Якавічы»).
 
5 сярэдніх, вочна-завочная, музычная, юнацка-спартыўная школы, 8 дашкольных устаноў, 2 бібліятэкі, Дом культуры, бальніца.
 
== Славутасці ==
[[File:Pruzhany palace.jpg|thumb|250px|[[ПружанскіСядзібна-паркавы палацыкансамбль Швыкоўскіх (Пружаны)|Пружанскі сядзібна-паркавы ансамбль]]]]
* [[ПружанскіСядзібна-паркавы палацыкансамбль Швыкоўскіх (Пружаны)|Пружанскі сядзібна-паркавы ансамбль Швыкоўскіх]] (сяр. 19 ст.) {{Гісторыка-культурная каштоўнасць РБ 4|112Г000585}}
* Капліца на каталіцкіх могілках (1852) {{Гісторыка-культурная каштоўнасць РБ 4|113Г000586}}
* Пружанская Спаса-Праабражэнская царква на праваслаўных могілках (1875—1878; абкладзена цэглай у 2003)
* [[Свята-Аляксандра-Неўскі сабор (Пружаны)|Пружанскі сабор Аляксандра Неўскага]] (1866—1880)
* Пружанскі касцёл Узнясення Дзевы Марыі (1883)
* Пружанскія гандлёвыя рады (1896) {{Гісторыка-культурная каштоўнасць РБ 4|112Г000588}}
Радок 138:
== Вядомыя асобы ==
* [[Люцыян Крашэўскі|Л. Крашэўскі]] (1820—1892), беларускі і польскі [[мастак]], [[Фатаграфія|фатограф]]
* [[Соф'яСоф’я Аляксандраўна Яноўская|С. А. Яноўская]] (1896—1966) — расійскі [[матэматык]], логік, [[філосаф]], [[педагог]], заснавальнік рускай школы філасофіі матэматыкі
* [[Мікола Ільяшэвіч]] ([[1903]]—[[1934]]) — беларускі грамадскі дзеяч, гісторык, настаўнік.
* [[Раіса Мікалаеўна Жук-Грышкевіч]] (Жукоўская; [[1919]]—[[2009]]) — беларуская грамадская дзеячка.
Радок 145:
 
== Гл. таксама ==
* [[Будынак земскага і гродскага судоў (Пружаны)|Жылы дом (Пружаны)]]
* [[Гарады Брэсцкай вобласці]]
* [[Гарады Беларусі]]