Старая Ёлча: Розніца паміж версіямі

|насельніцтва = 185172

|год перапісу = 20042006

Выяўленае археолагамі [[Гарадзішча, археалогія|гарадзішча]] канца I тысячагоддзя да н. э. — пачатакпачатка I тысячагоддзя н. э. і пазнейшага часу (ва ўрочышчы Пасёлак) сведчыць пра засяленне тутэйшых месцаў з даўніх часоў.

Ці не ўпершыню Ёлча (Jewcza) згаданая ў падатковым рэестры ад 6 студзеня 1571 года як сяло воласці [[ЛюбечЛюбэч|Любецкага]] замку ў [[Кіеўскае ваяводства|Кіеўскім ваяводстве]] [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]]. Тады ў ім налічвалася 10 дымоў (двароў)<ref>Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów  — Bracław) / A. Jabłonowski  — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 30</ref>. Надалей вёска, паводле звестак І.  В.  Кандрацева, 7 кастрычніка 1596 года разам з [[Бярозкі (Брагінскі раён)|Бярозкамі]] трапіла ў пажыццёвую пасэсію да пана Івана Лобава<ref>Кондратьєв І. Любецьке староство (XVІ  — середина XVII ст.).  — Чернігів: Видавець Лозовий В., 2014. С. 300</ref>. У 1614 годзе папярэдні пасэсар, са згоды караля, саступіў Ёлчу на тых жа ўмовах князю Сямёну Лышко і яго жонцы пані Катарыне Каменскай. У Ёлчы на той час было 6 {{Падказка|службаў|1 служба прыходзілася на 2 двары і болей}}, з якіх штогод разам збіралася 45 злотых, жыта 9 бочак, якія каштавалі 4 злотыя, 15 грошаў, з арандаваных млыноў Ёлчанскага і ў Бярозках яшчэ 120 злотых, за працу ў фальварку; усяго 178 злотых 15 грошаў<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России.  — Киев, 1886. С. 301—302</ref>.

Паводле тарыфа падымнага падатку 1628 года, з маёнтку пана Яна Мікалая Яніцкага Ёлчы і Бярозак з 12 дымоў скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 18 агароднікаў па паўтары злотыя, зса святара 6 злотых, з кола млыновага 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 394</ref>. Тая пасэсія была пацверджана каралеўскім прывілеем ад 12 сакавіка 1631 года. Валодаў М. Яніцкі Ёлчай з Бярозкамі і ў 1636 годзе<ref>Źródła dziejowe. T. V. Lustracye królewszczyzn ziem ruskich Wołynia, Podola i Ukrainy z piérwszéj połowy XVII wieku. / Wydał Aleksander Jabłonowski. – — Warszawa, 1877. S. 208</ref>.

14 снежня 1656 года каралеўскім прывілеем Ёлча і Бярозкі перададзеныя ў пажыццёвае валоданне пану Лукашу Бялабжэскаму. 20 сакавіка 1659 года тыя ж добрадобры пажыццёва падараваныя пану Юрыю Нячаю (Грузевічу<ref>Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. – — Warszawa, 1915. T. XII. S. 76</ref>) і жонцы яго пані Даміцэлі з Хадыкаў. 22 днём мая 1660 года датаваны прывілей, якім пацверджана пажыццёвае права на Ёлчу і Бярозкі сужэнства Лукаша і Ганны з Сілічаў Бялабжэскіх. Але новымі каралеўскімі прывілеямі 1662, 1667, 1668 гадоў вёскі былі замацаваныя за панамі Нячаямі; адначасова скасаваныя ўсе папярэднія наданні<ref>Аrchiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich (далей: APiJ). Sign. 1. S. 202</ref>.

У 1683 годзе з 12 дымоў вёскі Ёлча пана Нячая да скарбу выплачваліся 2 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 490</ref>. У акце Оўруцкага гродскага суда ад 28 чэрвеня 1687 года зазначана, што Ёлчу (Jołcza), Юркавічы і Хатучу, якія трымаў пан Нячай, у адрозненне ад места Брагіна, вёсак і хутароў пана Яна Канецпольскага, казакі палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага сваім больш як паўгадавым пастоем не абцяжарвалі, хоць і мусілі («lubo tam powinni byli stać»)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679–17161679—1716). – — Киев, 1868. С. 153–154153—154</ref>.

Згаданая Ёлча (Juwcza) ў тарыфах падымнага падатку Кіеўскага ваяводства 1711 і 1714 гадоў. У 1734 годзе з вёскі Ёлча да скарбу выплачваліся ўсяго 1 злоты і 7 з паловай (pułośma) грошаў, а гэта значыць, што ў ёй не было і васьмі паўнавартыхпаўнавартасных двароў<ref group="Заўв">Толькі шаснаццатая частка дыму ў 120 двароў (7,5).</ref><ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький.  — Біла Церква, 2015. С. 21, 22, 39, 40, 66, 75, 295</ref>. Паводле тарыфу 1754 года, з 40 двароў<ref group="Заўв">Усяго ў паселішчы налічвалася «puł ćwierci dymu», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.</ref> вёскі Ёлча (Jełcza) «do grodu» (Оўруцкага замка) выплачвалася 6 злотых, 7 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павета і ваяводства) 25 злотых<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький.  — Біла Церква, 2015. С. 187; гл. таксама: С. 13—15, 20—22</ref>. У апошніх двух выпадках прыналежнасць паселішча пазначаная як спрэчная (in controverso). Але ўладальнік названы ў датаваным 15 лютага 1754 года запісе «wieczystego prawa darownego» на добрадобры Ёлча, [[Бярозкі (Брагінскі раён)|Бярозкі]], [[Савічы (Брагінскі раён)|Савічы]], [[Грушнае|Грушна]] «і іншых», відавочна, прыналежных да Ёлчанскага ключа<ref group="Заўв">Ёсць згадка пра інвентар Ёлчанскага ключа 1771 года: APiJ. Sign. 1. S. 1. На Генеральнай карце «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атлас Беларусі|Вялікага гістарычнага атласа Беларусі]] Ёлча пазначаная як цэнтр аднаіменнага староства, а Савічы і Грушна па-за яго межамі (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2.  — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122). Але сярод старостваў Кіеўскага ваяводства такога не было. У арыгінальных крыніцах уладанне, як ужо сказана, называлася Ёлчанскім ключом пры Ракіцкіх (1771  г. і раней) альбо нават і Ёлчанскім «графствам» {{Падказка|пры Страшэвічах|З прычыны недаросласці Людзвіка і Алаізія Рафала Ракіцкіх, сыноў пані Марыі, удавы па кашталяну менскаму Адаму Міхалу Ракіцкаму, якая ўзяла шлюб з маршалкам упіцкім панам Міхалам Страшэвічам.}} (1784  г.: Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – — Вильна, 1914. Т. XXXVIII. Инвентари староств, имений, фольварков и деревень XVIII века. (1720 – 17981720—1798). С. 24, 25), таму што было не дзяржаўным, а прыватнаўласніцкім маёнткам. Выдаўцы апошняга дакумента ў загалоўку адвольна назвалі тое «графства» «староствам», калі з яго часова былі вылучаныя вёскі Капоранка і Нежыхаў на карысць сужэнства Якуба і Гэлены з Міцкевічаў Зялёнкаў.</ref>, ад падканцлера літоўскага графа [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]] войскаму ашмянскаму пану Францішку Ракіцкаму, за подпісам вялікага канцлера літоўскага князя [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], замацаваным вялікай пячаткай<ref>АРіJ. Sign. 1. S. 205</ref>.

У 1774 годзе уў Ёлчы ўзведзены новы драўляны на падмурку з цэглы будынак Свята-Міхайлаўскай царквы<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 136. Спр. 573. А. 20</ref><ref group="Заўв">Больш падрабязна пра Ёлчанскую царкву і прыход гл.: Ростислав Бондаренко, священник. Два столетия назад в Старой Иолче был храм. // Маяк Палесся. 22 лістапада 2014</ref>.

=== Расійская імперыя ===

У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Ёлча апынулася ў межах Чарнігаўскага намесніцтва, з 1796 г.года — у складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расійская імперыя)|Рэчыцкага паветупавета]] спачатку [[Чарнігаўская губерня |Чарнігаўскай]], потым Маларасійскай, а з 29 жніўня 1797 г.года — [[Мінская губерня|Мінскай губерні]] [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – — Т. 6. Кн. 1. – — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181–182181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 года, даведваемсявядома, што сёлы Ёлча, Грушна, вёскі Бярозкі, Савічы, Галкі і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі (відавочна, зноў жа застаўным правам<ref group="Заўв">Далейшы лёс паселішчаў паказвае, што яны, як і раней, былі ўласнасцю паноў Ракіцкіх, пакуль не перайшлі да Прозараў.</ref>) ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018  г., г. Гомель).  — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>.

Паводле ведамасці Свята-Міхайлаўскай царквы за 1818 год, сяло Ёлча і навакольныя вёскі дылібылі ўласнасцю маршалка Мінскай губерні пана Людзвіка Ракіцкага<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40523. А. 41</ref>. У канцы снежня 1831 года пан падкаморы рэчыцкі Уладзіслаў Прозар, жанаты з дачкой маршалка Л. Ракіцкага пані Тэкляй, заключыў кантракт у 9 100 рублёў серабром на продаж гарэлкі з фальваркавых бровараў у Хойніках, Гарадзішчы і Ёлчы з бацькам і сынам Лейбай і Абрамам Шайковічамі<ref>НГАБ. Ф. 694. Воп. 7. Спр. 831. А. 9</ref>, якія ўважаліся першымі ў гэтым бізнэсе на ўвесь Рэчыцкі павет Мінскай губерні.

У 1850 годзе – — уласнасць паноў Прозараў. Ад 27 кастрычніка 1869 года маёнткам Ёлча з 13 597 дзесяцінамі ўгоддзяў валодалі расійскія купцы Якаў Аляксандравіч, Флор Аляксандравіч, Андрэй Аляксандравіч Селюковы. Тут дзейнічалі паравы з прыбыткам 2000 рублёў у год, два вадзяныя (200 р.), конны (80 р.) млыны, дзве карчмы (160 р.)<ref>Памяць. Брагінскі раён. – — Мінск: Мастацкая літаратура, 2003. С. 61</ref>. На 1879 год да прыходу Ёлчанскай Міхайлаўскай царквы належалі 889 душ мужчынскага і 935 душ жаночага полу сялянскага саслоўя з жыхароў сяла Старая Ёлча і яшчэ 8 вёсак; у архіве царквы захоўваліся метрычныя кнігі з 1755 года, евангеллі выдання 1773 і 1795 гадоў, спавядальныя спісы 1800 года<ref>Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд.  — Минск, 1879. С. 74  — 75</ref>. Паводле «Спісу "Списказемлеўладальнікаў землевладельцевМінскай Минской губернии"губерні» 1889 года, праваслаўны купец Флор Аляксандравіч Сялюк меў у Ёлчы 6975 дзесяцін зямлі. Згодна з перапісам 1897 года, ўу сяле існавалі школа граматы, царква; побач — сядзіба Ёлча і бровар. Дзейнічалі параходная прыстань і паромная пераправа.

9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісання Брэсцкага[[Брэсцкі мірнагамір|Брэсцкай дагаворамірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расіяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчанаабвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Старая Ёлча ў складзе Рэчыцкага павета, аднак, апынуўсяапынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губерні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 мая тут дзейнічала «вартаВарта Украінскай Дзяржавы»<ref>Ціхаміраў А.  В.  Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. №  3. С. 28 – — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>.

1 студзеня 1919 згодна з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка БеларусьБеларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]].

Пасля ўз'яднання[[Узбуйненне БССР|ўз’яднання з БССР]], ад 8 снежня 1926 года пада 30 снежня 1927 года вёска  — цэнтр [[Стараялчанскі сельсавет|Стараялчанскага сельсавета]] [[Камарынскі раён|Камарынскага раёна]] [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]] (з 9 чэрвеня 1927 года  — [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]).

ПадчасУ час [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] уў верасні 1943 года фашыстынацысты спалілі тут 50 двароў і забілі 18 жыхароў. Вызвалена вёска 23 верасня 1943 года. У 1959 годзе ў складзе саўгаса «Краснае» (цэнтр — вёска [[Краснае (Брагінскі раён)|Краснае]]).

=== ДынамікаЗабудова ===