Літоўская духоўная семінарыя: Розніца паміж версіямі

'''Літоўская духоўная семінарыя''' ({{lang-lt|Lietuvos kunigu seminarija}}, таксама '''Віленская духоўная праваслаўная семінарыя''', {{lang-lt|Vilniaus kunigu seminarija}})  — першапачаткова [[Уніяцтва|ўніяцкая]], потым [[Праваслаўе|праваслаўная]] навучальная ўстанова, што існавала ў [[1828]] — [[1944]] і [[1946]]—[[1947]] гадах.

[[20 кастрычніка]] (7 кастрычніка па ст. ст.) [[1828]] г. у [[Жыровіцкі манастыр|Жыровіцкім манастыры]], замест [[Уніяцкая царква на Беларусі|ўніяцкай]] павятовай вучэльні<ref>[https://zhirovichi-monastery.by/page2629644.html Летопись Свято-Успенского Жировичского монастыря]{{ref-ru|}} // Свято-Успенский Жировичский ставропигиальный мужской монастырь</ref>, адбыўся ўрачысты акт адкрыцця [[Уніяцтва|грэка-каталіцкай]] '''Літоўскай<ref>[https://zhirovichi-monastery.by/page2560296.html ЖИРОВИЧИ: ПАМЯТНИКИ И ПАМЯТНЫЕ МЕСТА, СВЯЗАННЫЕ С ИМЕНЕМ МИТРОПОЛИТА ИОСИФА (СЕМАШКО)] {{ref-ru|}} // Свято-Успенский Жировичский ставропигиальный мужской монастырь</ref> духоўнай семінарыі'''. Першы набор студэнтаў складаўся з 84 навучэнцаў. Рэктарам быў прызначаны член уніяцкай калегіі, былы выкладчык Полацкай семінарыі, выпускнік Галоўнай семінарыі пры [[Віленскі ўніверсітэт|Віленскім універсітэце]], [[протаіерэй]] [[Антоній (Зубко)|Антоній Зубко]]. Перад ад’ездам на пасаду яму была дадзена інструкцыя з указаннем асаблівую ўвагу надаваць вывучэнню прадметаў на [[Руская мова|рускай мове]] і аднаўленню чысціні ўсходняга абраду<ref name="Мінская семінарыя">''Носко М. М.'' [http://minds.by/zhurnal-stupeni/arhiv-nomerov-za-2001-god/stupeni-1-2-missiya-tserkvi-na-poroge-iii-ty-syacheletiya/litovskaya-duhovnaya-seminariya-i-eyo-rol-v-vossoedinenii-uniatov-s-pravoslavnoj-tserkovyu#.W8-I0tL7Spo Литовская Духовная Семинария и её роль в воссоединении униатов с Православной Церковью] // Ступени. 2001. — № 1 (2) {{ref-ru|}} // [[Мінская духоўная семінарыя]]</ref>.

Падчас [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстання]] ў [[1831]] годзе, заняткі ў семінарыі былі прыпыненыя, а ў семінарскім корпусе месціліся царскія салдаты. Са сканчэннем баявых дзеяў і эпідэміі [[Халера|халеры]], якая лютавала ў той год, Літоўская духоўная семінарыя аднавіла сваю працу. Навучанне ўжо праводзілася амаль усё на рускай мове. З гэтага часу паступова сталі ўводзіцца новыя прадметы ў курс выкладання: біблейская гісторыя, [[метафізіка]], [[антрапалогія]], [[трыганаметрыя]], экзэгетыка, біблейская археалогія і гісторыя ўніі. Склад выкладчыкаў папоўніўся новымі асобамі: магістр багаслоўя [[Тамаш Малішэўскі]] (пасля {{нп3|Філарэт, епіскап Ніжагародскі|Філарэт, епіскап Ніжагародскі|ru|Филарет (Малышевский)}}), доктар багаслоўя [[Плакід Янкоўскі]], вядомы ў польскай і рускай літаратуры пісьменнік і лінгвіст, які дасканала ведаў 9 моў і магістр багаслоўя [[Ігнацій Жалязоўскі]], (пасля {{нп3|епіскап Брэсцкі|епіскап Брэсцкі|ru|Игнатий (Железовский)}}). [[4 верасня]] [[1834]] года ўпершыню ў Літоўскай семінарыі на рускай мове прагучала [[Пропаведзь|пропаведзь]], якую прамовіў інспектар [[Іпаліт Гамаліцкі]], а [[29 снежня]] ў саборы на рускай мове прапаведаваў студэнт Брэнн<ref name="Мінская семінарыя">[http://minds.by/zhurnal-stupeni/arhiv-nomerov-za-2001-god/stupeni-1-2-missiya-tserkvi-na-poroge-iii-ty-syacheletiya/litovskaya-duhovnaya-seminariya-i-eyo-rol-v-vossoedinenii-uniatov-s-pravoslavnoj-tserkovyu#.W8-I0tL7Spo Литовская Духовная Семинария и её роль в воссоединении униатов с Православной Церковью]{{ref-ru|}} // [[Мінская духоўная семінарыя]]</ref>. Гэты факт вельмі задаволіў губернатара Гродзенскай губерні [[Міхаіл Мікалаевіч Мураўёў-Віленскі|М. М. Мураўёва]], пад час наведвання Літоўскай семінарыі<ref>[https://ru.calameo.com/read/002055968d6e741f544e4 Историческая записка о Литовской Духовной семинаріи протоіерея Іоанна Котовича] Вильна. Типографія Губернскаго Правленія, 1878 г., 83 ст., стар. 53 {{ref-ru|}}</ref>. Паступова рускамоўе стала дамінуючай у навучальным працэсе. Выкладанне некаторых багаслоўскіх дысцыплін яшчэ нейкі час вялося на латыні з тым, каб семінарысты вышэйшага (багаслоўскага) аддзялення былі падрыхтаваныя весці [[дыспут]]ы з [[Рыма-каталіцтва|рыма-каталіцкімі]] святарамі на мове лацінскага багаслоўя<ref name="Православная энциклопедия">[http://www.pravenc.ru/text/158622.html ВИЛЕНСКАЯ И ЛИТОВСКАЯ ЕПАРХИЯ] {{ref-ru|}} // Православная энциклопедия</ref>.

Для аднаўлення чысціні ўсходняга набажэнства ва Уніяцкай Царкве пачалі ўводзіць богаслужбовыя кнігі маскоўскага [[друк]]у. Грэка-каталіцкія святары [[Літоўская ўніяцкая епархія|епархіі]] па чарзе выклікаліся ў Літоўскую семінарыю для навучання праваслаўнаму абраду. У перыяд з пачатку [[1835]] да канца [[1837]] гадоў у ёй тэрмінам на два ці тры тыдні пабыў 431 святар. Пасля навучання і праверкі ведаў духавенства давала падпіску пра гатоўнасць служыць па маскоўскаму служэбніку<ref name="Мінская семінарыя">[http://minds.by/zhurnal-stupeni/arhiv-nomerov-za-2001-god/stupeni-1-2-missiya-tserkvi-na-poroge-iii-ty-syacheletiya/litovskaya-duhovnaya-seminariya-i-eyo-rol-v-vossoedinenii-uniatov-s-pravoslavnoj-tserkovyu#.W8-I0tL7Spo Литовская Духовная Семинария и её роль в воссоединении униатов с Православной Церковью]{{ref-ru|}} // [[Мінская духоўная семінарыя]]</ref>. Для пакарання святароў, якія адмовіліся прыняць новыя маскоўскія кнігі, Іосіф Сямашка прапанаваў вікарнаму епіскапу [[Антоній (Зубко)|Антонію Зубко]] пазбаўляць казённага ўтрымання дзяцей гэтых святароў — выхаванцаў семінарый і духоўных вучэльняў<ref>[https://dlib.rsl.ru/viewer/01003633221?login=1#?page=125 Жизнь Іосифа Семашки, митрополита Литовскаго и Виленскаго и возсоединеніе западно-русскихъ уніатовъ с православною церковію въ 1839 г.] : Съ 3-мя портретами высокопреосященнаго Іосифа / Сочиненіе Г. Я. Кипріановича. — Вильна : Типографія И. Блюмовича, 1893. — XVIII, 448 с., 3 л. портр. {{ref-ru|}} стар.95</ref>.

З цягам часу Літоўская семінарыя з вучэльнямі пры ёй былі ператвораны і даведзены да такой ступені падабенства з праваслаўнымі духоўнымі навучальнымі ўстановамі, што пад канец [[1835]] і пачатку [[1836]] года было прызнана магчымым падначаліць іх нароўні з праваслаўнымі [[Камісія духоўных вучылішч|Камісіі духоўных вучылішч]]. Гэта мера была першым крокам з боку Літоўскай духоўнай семінарыі да ўз’яднання [[Уніяцкая царква на Беларусі|ўніятаў]] з [[Праваслаўе]]м<ref name="Мінская семінарыя">[http://minds.by/zhurnal-stupeni/arhiv-nomerov-za-2001-god/stupeni-1-2-missiya-tserkvi-na-poroge-iii-ty-syacheletiya/litovskaya-duhovnaya-seminariya-i-eyo-rol-v-vossoedinenii-uniatov-s-pravoslavnoj-tserkovyu#.W8-I0tL7Spo Литовская Духовная Семинария и её роль в воссоединении униатов с Православной Церковью]{{ref-ru|}} // [[Мінская духоўная семінарыя]]</ref>.

У [[1839]] годзе, на [[Полацкі царкоўны сабор|Полацкім царкоўным саборы]] была абвешчана аб ліквідацыі ўніяцкай царквы ў межах Расійскай імперыі. Уніяцкія епархіі былі скасаваны; маёмасць перайшла ў падпарадкаванне {{нп3|Расійская праваслаўная царква|Расійскай праваслаўнай царквы|ru|Синодальный период}}. У тым жа годзе была ўтворана праваслаўная {{нп3|Літоўская і Віленская епархія|Літоўская епархія|ru|Виленская и Литовская епархия}}, якую ўзначаліў ужо архіепіскап Іосіф Сямашка. Літоўская духоўная семінарыя стала '''[[Праваслаўе|праваслаўнай]]''' навучальнай установай. Праз шэсць гадоў разам з кіраўніцтвам епархіі семінарыя была пераведзеная ў [[Вільня|Вільню]], «''въ самое сердце литовскаго латинства''»<ref>[https://dlib.rsl.ru/viewer/01003633221?login=1#?page=225 Жизнь Іосифа Семашки, митрополита Литовскаго и Виленскаго и возсоединеніе западно-русскихъ уніатовъ с православною церковію въ 1839 г.] : Съ 3-мя портретами высокопреосященнаго Іосифа / Сочиненіе Г. Я. Кипріановича. — Вильна : Типографія И. Блюмовича, 1893. — XVIII, 448 с., 3 л. портр. {{ref-ru|}} стар.191</ref>. На момант ліквідацыі ўніі жыхароў праваслаўнага веравызнання ў губерні налічвалася каля 1 тысячы<ref name="Православная энциклопедия">[http://www.pravenc.ru/text/158622.html ВИЛЕНСКАЯ И ЛИТОВСКАЯ ЕПАРХИЯ] {{ref-ru|}} // Православная энциклопедия</ref>. У Вільні не было аніводнайан
іводнай праваслаўнай прыходскай царквы, дзейнічаў толькі [[Віленскі Свята-Духаўскі манастыр|Свята-Духаў манастырскі храм]], у [[1838]] г. была асвячона прыпісная да яго могілкавая царква {{нп3|Свята-Ефрасіннеўская царква (Вільнюс)|ў імя прп. Еўфрасінні Полацкай|ru|Церковь Преподобной Евфросинии (Вильнюс)}}. У [[1840]] г. будынак каталіцкага [[Касцёл Святога Казіміра (Вільнюс)|касцёла Святога Казіміра]] быў звернуты ў праваслаўную царкву, асвячоную ў імя Святога Мікалая Цудатворцы<ref name="Православная энциклопедия">[http://www.pravenc.ru/text/158622.html ВИЛЕНСКАЯ И ЛИТОВСКАЯ ЕПАРХИЯ] {{ref-ru|}} // Православная энциклопедия</ref>.

Асноўную частку навучэнцаў складалі дзеці з сем’яў духоўных асоб, якія змяшчаліся за казённы кошт. Было таксама 15 казённых вакансій для дзяцей з бедных свецкіх сем’яў. За свой рахунак вучылася прыкладна дзесяць працэнтаў ад агульнага ліку семінарыстаў. З [[1853]] года ўсталявалі квоту ў 50 чалавек для ліку навучэнцаў вышэйшага (багаслоўскага) аддзялення. Па сканчэнню семінарыі і выніках вучобы выпускнікам вызначаўся разрад — ад 1-га (вышэйшага) да 3-га (ніжэйшага) разраду<ref>[http://www.petergen.com/bovkalo/duhov/litsem.html Выпускники Литовской духовной семинарии] {{ref-ru|}}</ref>. Яны паступалі ў Духоўныя акадэміі ці вызначаліся настаўнікамі і нагляднікамі епархіяльных Духоўных вучылішч. Лепшыя выпускнікі Семінарыі для працягу навучання накіроўваліся ў [[Санкт-Пецярбургская духоўная акадэмія|Санкт-Пецярбургскую]] і [[Маскоўская духоўная акадэмія|Маскоўскую Духоўныя Акадэміі]]<ref>[https://minds.by/zhurnal-stupeni/arhiv-nomerov-za-2005-god/stupeni-2-18-turovskaya-eparhiya-put-dlinnoyu-v-ty-syachu-let/iz-istorii-pravoslavnogo-duhovnogo-obrazovaniya-v-belarusi#.W8-Y6tL7Spo Из истории православного духовного образования в Беларуси]{{ref-ru|}} // name="Мінская Духоўная семінарыя<"/ref>. Колькасць навучэнцаў семінарыі ў перыяд з [[1839]] па [[1915]] год штогод у сярэднім складала 170—195 чалавек.

У [[1919]] годзе семінарыя вяртаецца ў Вільню і восенню аднаўляюцца заняткі. У выніку [[Польска-савецкая вайна|Польска-савецкай вайны 1919 – 1921 1919—1921 гг.]] Вільня апынулася ў складзе [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]], а з [[1922]]  г. у складзе [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. На пачатку 1920-х гг. высілкамі беларускай інтэлігенцыі і са згоды царкоўнай іерархіі ў семінарыі былі ўведзены новыя прадметы  — беларуская мова, гісторыя і геаграфія Беларусі. Сярод выкладчыкаў семінарыі, якія найбольш спрычыніліся да беларусізацыі, быў яе новы рэктар [[Вячаслаў Багдановіч]], выпускнік {{нп3|Киевская духовная академия|Кіеўскай духоўнай акадэміі|ru}}, які дагэтуль займаў пасаду інспектара семінарыі<ref>[http://sppsobor.by/articles/2885 Асветніцкакя дзейнасць беларускай інтэлігенцыі ў Вільні 1920—1930-я гг.] // Прыход Свята-Петрапаўлаўскага сабора г. Мінска</ref>. Беларуская актыўнасць у ёй падтрымлівалася дзякуючы такім выкладчыкам, як [[Вінцэнт Грышкевіч]], [[Янка Станкевіч]] і іншыя. А першым выкладчыкам беларускай мовы семінарыі быў класік літаратуры [[Максім Гарэцкі]] <ref>[https://www.facebook.com/movananovaharodnia/posts/%D0%B2%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B4%D1%83%D1%85%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F-%D1%96-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0/1191594504193048/ Віленская праваслаўная духоўная семінарыя і беларуская мова] // [[Мова нанова]] Гародня</ref>. У 1923 годзе з 292 слухачоў семінарыі 221 заявілі сябе беларусамі, 63 рускімі, 7 украінцамі і 1 польскім грамадзянінам. У той жа час, 210 чалавек паведамілі, што дома размаўляюць на рускай мове, 63 па-беларуску, па аднаму назвалі роднай украінскую і польскую мовы, а 11 навучэнцаў назвалі сумесь з двух або трох моў<ref name="Pawluczuk">Pawluczuk U. A.: Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007, ISBN 978-83-7431-127-4 {{ref-pl|}}</ref>.

Ва ўмовах абвяшчэння аўтакефаліі [[Польская аўтакефальная праваслаўная царква|Польскай праваслаўнай царквы]] у [[1924]]  г. пачалася рэарганізацыя сістэмы навучання ў Віленскай духоўнай семінарыі. У першую чаргу змены датычылі пераходу ад пераважна рускай мовы навучання да польскай, але за беларусамі яшчэ заставалася права выкладання каля паловы прадметаў па-беларуску. У [[1927]]  г. у рамках агульнадзяржаўнай школьнай рэформы Духоўныя семінарыі ў Вільні і Крамянцы былі пераўтвораны на ўзор дзяржаўных 9-гадовых гімназій з правамі сярэдняй навучальнай установы. Напалову скарацілася колькасць гадзін на багаслоўскія дысцыпліны, абавязковым прадметам стала польская мова, гісторыя і геаграфія Польшчы, а беларускамоўныя прадметы былі фактычна забаронены<ref>[http://sppsobor.by/bractva/vilna/publish/orthodox/4333/2 З вопыту асветніцкага служэння Праваслаўнай Царквы (Заходняя Беларусь 1920-30-я гг.)] // Прыход Свята-Петрапаўлаўскага сабора г. Мінска</ref>. Па адзнакам навучэнца той пары [[Яўстах Баслык|Яўстаха Баслыка]]:

У 1932 годзе {{нп3|Instytut Badań Spraw Narodowościowych|Інстытут Нацыянальнасцяў|pl}} ацаніў узровень выкладання ў семінарыі як нізкі, прагрэс [[Паланізацыя|паланізацыі]] (нягледзячы на тое, што многія заняткі праводзіліся на польскай мове) як нязначны з-за таго, што захоўваецца прэстыж рускай мовы<ref>M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–19391918—1939, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989, s. 283–285283—285 {{ref-pl|}}</ref>. У [[1935]]—[[1936]] навучальных гадах, паводле планаў дзяржаўных органаў і Польскай царквы, абодва бакі пагадзіліся ліквідаваць Віленскую і Крамянецкую духоўныя семінарыі і замяніць іх на адзін багаслоўскі ліцэй у Варшаве. Аднак гэты працэс не спраўдзіўся ў сувязі з пачаткам [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]]<ref name="Pawluczuk">Pawluczuk U. A.: Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007, ISBN 978-83-7431-127-4 {{ref-pl|}}</ref>.

У [[1939]]  г. частка Віленскага края была перададзена [[Літва|Літве]] (у тым ліку і Вільня), а ў 1940  г. створаная [[Літоўская ССР]] ўвайшла ў склад [[СССР]]. Літоўская (Віленская) духоўная семінарыя спыніла сваё існаванне. У час нямецка-фашысцкай акупацыі працамі экзарха мітрапаліта {{нп3|Сергий (Воскресенский)|Сергія|ru}} у Вільні былі арганізаваныя пастырска-багаслоўскія курсы для падрыхтоўкі праваслаўных святароў як для Прыбалтыкі, так і для прыходаў, што адчыняліся ў «вызваленых ад бальшавікоў» раёнах [[Ленінградская вобласць|Ленінградскай вобласці]]. Вясной [[1944]] года адбыўся першы выпуск навучэнцаў і ў тым жа годзе, пасля ўзнаўлення ў Літве савецкай улады, курсы былі зачыненыя.

* [[Антоній (Зубко)]] (1828 — 18361828—1836)

* {{нп3|Иосиф (Дроздов)|Іосіф (Драздоў)|ru}} (21 лістапада<ref>[https://dlib.rsl.ru/viewer/01003633221?login=1#?page=325 Жизнь Іосифа Семашки, митрополита Литовскаго и Виленскаго и возсоединеніе западно-русскихъ уніатовъ с православною церковію въ 1839  г.] : Съ 3-мя портретами высокопреосященнаго Іосифа / Сочиненіе Г. Я.  Кипріановича. - — Вильна : Типографія И. Блюмовича, 1893. - — XVIII, 448 с., 3 л. портр. {{ref-ru|}} стар.287</ref> 1860—1868)

* {{нп3|Алексий (Опоцкий)|Алексій (Апоцкі)|ru}} (22 снежня 1891  — 30 верасня 1893)

* {{нп3|Павел (Поспелов)|Павел (Паспелаў)|ru}} (7 кастрычніка 1893  — 19 ліпеня 1895)

* {{нп3|Иннокентий (Беляев)|Інакенцій (Бяляеў)|ru}} (28 ліпеня 1895  — 2 ліпеня 1899)

* {{нп3|Палладий (Добронравов)|Паладый (Дабранраваў)|ru}} (29 ліпеня 1899  — 9 красавіка 1901)

* {{нп3|Леонид (Скобеев)|Леанід (Скабееў)|ru}} (9 красавіка 1901  — 5 верасня 1903)

* [[Іаан (Помер)]]<ref>[http://sppsobor.by/bractva/vilna/laboratory/bellife/4216#more-4216 Свяшчэннамучанік Іаан (Помер), епіскап Слуцкі, архіепіскап Рыжскі і Латвійскі] // Прыход Свята-Петрапаўлаўскага сабора г. Мінска</ref> (1907—1912)

* [[Міхаіл (Галубовіч)]] (1828–18361828—1836)

* [[Кандыдаў|А. Кандыдаў]] (1845–18511845—1851)

* [[Мялецій (Андрыеўскі)]] (9 студзеня 1867<ref>[https://dlib.rsl.ru/viewer/01003633221?login=1#?page=399 Жизнь Іосифа Семашки, митрополита Литовскаго и Виленскаго и возсоединеніе западно-русскихъ уніатовъ с православною церковію въ 1839  г.] : Съ 3-мя портретами высокопреосященнаго Іосифа / Сочиненіе Г. Я.  Кипріановича. - — Вильна : Типографія И. Блюмовича, 1893. - — XVIII, 448 с., 3 л. портр. {{ref-ru|}} стар.361</ref>—1869)

* {{нп3|Александр (Кульчицкий)|Аляксандр (Кульчыцкі)|ru}} (1823—1888)  — епіскап {{нп3|Расійская праваслаўная царква|Расійскай праваслаўнай царквы|ru|Синодальный период}}, епіскап Кастрамскі і Галіцкі

* {{нп3|Анатолий (Станкевич)|Анатоль (Станкевіч)|ru}} (1821—1903)  — епіскап Расійскай праваслаўнай царквы, епіскап Калужскі і Бароўскі

* [[Міхаіл Восіпавіч Каяловіч]] (1828—1891)  — расійскі [[гісторык]], [[публіцыст]], [[славянафіл]]

* {{нп3|Котович, Иоанн Антонович|Іаан Антонавіч Катовіч|ru}}<ref name="Катовіч">[http://brama.brestregion.com/nomer26/artic05_1.shtml А. Ильин ЧЕРЕВАЧИЦКИЕ КОТОВИЧИ – — СВЯЩЕННИКИ, ДЕЯТЕЛИ КУЛЬТУРЫ И ПРОСТО ЛЮДИ Глава V. Виленский кафедральный протоиерей Иоанн Котович. Часть 1]{{ref-ru|}} // Гiстарычная брама</ref> (1839—1911)  — праваслаўны царкоўны дзеяч, [[гісторык]], [[публіцыст]], [[журналіст]] і [[фалькларыст]]

* [[Юльян Фаміч Крачкоўскі]] (1840—1903)  — беларускі [[этнограф]], фалькларыст, [[археограф]]

* [[Рыгор Якаўлевіч Кіпрыяновіч]] (1846—1915)  — царкоўны гісторык, публіцыст, [[пісьменнік]], прыхільнік школы [[Заходнерусізм|«заходнерусізму»]]

* [[Платон Мікалаевіч Жуковіч]] (1857–19191857—1919)  — гісторык, прафесар, член-карэспандэнт Расійскай акадэміі навук

* [[Апанас Вінцэнтавіч Ярушэвіч]] (1867—1918/1924)  — беларускі [[грамадскі дзеяч]], [[гісторык]], [[педагог]], прадстаўнік школы [[Заходнерусізм|«заходнерусізму»]]

* {{нп3|Евсевий (Гроздов)|Яўсевій (Гроздаў)|ru}} (1868—1929)  — [[архіепіскап]] Расійскай праваслаўнай царквы, {{нп3|Эстонская апостольская православная церковь|Эстонскай аўтаномнай праваслаўнай царквы|ru}}

* {{нп3|Кречетович, Иосиф Павлович|Іосіф Паўлавіч Крачатовіч|ru}} (1873—1933)  — [[архіепіскап]] Рускай праваслаўнай царквы, дзеяч [[абнаўленства]]

* [[Павел Канстанцінавіч Валынцэвіч]] (1875—1962)  — праваслаўны святар, адзін з пачынальнікаў беларускай [[Фатаграфія|фатаграфіі]]

* [[Феафан (Семяняка)]] (1879—1937)  — епіскап Рускай праваслаўнай царквы, архіепіскап Мінскі і Беларускі

* [[Данііл (Юзьвюк)]] (1880—1965)  — архіепіскап Рускай праваслаўнай царквы, епіскап Пінскі і Брэсцкі

* {{нп3|Феодосий (Самойлович)|Феадосій (Самайловіч)|ru}} (1884—1968)  — епіскап [[Руская праваслаўная царква за мяжой|Рускай праваслаўнай царквы за мяжой]], архіепіскап {{нп3|Сан-Паульская и Бразильская епархия|Сан-Паўльскі і Бразільскі|ru}}

* {{нп3|Mateusz Krycuk|Мацей Крыцук|pl}} (1892—1950)  — протаіерэй, [[свяшчэннапакутнік]]<ref>[http://sluck-eparchiya.by/svjatye-i-svjatyni/svjatye/svjashennomuchenik-matfej-kricuk-protoierej СВЯЩЕННОМУЧЕНИК МАТФЕЙ КРИЦУК, ПРОТОИЕРЕЙ]{{ref-ru|}} // Слуцкая епархия Минской митрополии Белорусской Православной Церкви Московского Патриархата</ref> (кананізаваны Беларускай праваслаўнай царквой [[28 кастрычніка]] [[1999]] года)

* [[Канстанцін (Хоміч)]] (1911—2000)  — епіскап Рускай праваслаўнай царквы, архіепіскап Брэсцкі і Кобрынскі

* {{нп3|Железнякович, Серафим Арсеньевич|Серафім Арсеньевіч Жалязняковіч|ru}} (1913—2004)  — рэктар {{нп3|Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie|Варшаўскай праваслаўнай духоўнай семінарыі|pl}}

* [[Віталь Міхайлавіч Баравой]] (1916—2008)  — [[Беларусы|беларускі]] [[святар]] [[Руская праваслаўная царква|Рускай Праваслаўнай Царквы]], протапрасвітар, прафесар, доктар багаслоўя, назіральнік<ref>[https://mospat.ru/church-and-time/1422 Наблюдатели Русской Православной Церкви на II Ватиканском соборе: предыстория]{{ref-ru|}} // ЦЕРКОВЬ И ВРЕМЯ</ref> [[Другі Ватыканскі сабор|Другога Ватыканскага сабора]] ад імя Рускай Праваслаўнай Царквы

* [https://ru.calameo.com/read/002055968d6e741f544e4 Историческая записка о Литовской Духовной семинаріи протоіерея Іоанна Котовича] Вильна. Типографія Губернскаго Правленія, 1878  г.

* «[[Энцыклапедыя гісторыі Беларусі]]». У 6 тамах / Рэд. кал.: Г.  П.  Пашкоў (галоўны рэд.), М.  В.  Біч, Б.  І.  Сачанка і інш.; Маст. Э.  Э.  Жакевіч  — г. Мінск : Выд. «Беларуская Энцыклапедыя імя Пятруся Броўкі», 1993—2003  гг.  — Т. 1-6.  — ISBN 5-85700-073-4.

* [https://dlib.rsl.ru/viewer/01003688077#?page=1 Историческій очеркъ состоянія Православной церкви въ Литовской епархіи за время съ 1839—1889  г. Пресвітера Н.  Д.  Извекова]  — Москва, 1899  г.

* [https://dlib.rsl.ru/viewer/01003633221#?page=7 Жизнь Іосифа Семашки, митрополита Литовскаго и Виленскаго и возсоединеніе западно-русскихъ уніатовъ с православною церковію въ 1839  г.] : Съ 3-мя портретами высокопреосященнаго Іосифа / Сочиненіе Г. Я.  Кипріановича. - — Вильна : Типографія И. Блюмовича, 1893. - — XVIII, 448 с., 3 л. портр.

* M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–19391918—1939, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989