Мікалай II (імператар расійскі): Розніца паміж версіямі

З пачаткам руска-японскай вайны Мікалай II пайшоў на некаторыя саступкі ліберальным колам: пасля забойства эсэраўскім баевіком міністра ўнутраных спраў [[Вячаслаў Канстанцінавіч Плевэ|В. К. Плевэ]] ён прызначыў на яго пост [[Пётр Дзмітрыевіч Святаполк-Мірскі|П. Д. Святаполк-Мірскага]], які лічыўся лібералам; 12 снежня 1904 года быў дадзены найвышэйшы ўказ Сенату «Пра наканаванні да ўдасканалення дзяржаўнага парадку», які абяцаў пашырэнне праў {{нп3|земства|земстваў|ru|Земство}}, страхаванне працоўных, {{нп3|Эмансіпацыя, (сацыялогія)|эмансіпацыю|ru|Эмансипация (социология)}} чужынцаў і іншаверцаў, знішчэнне [[цэнзура|цэнзуры]]<ref>[http://constitution.garant.ru/DOC_34000.htm Именной высочайший указ Правительствующему Сенату. 12 декабря 1904 г.]</ref>. Пры абмеркаванні тэксту Указа ад 12 снежня 1904 года, ён, аднак, прыватна сказаў графу [[Сяргей Юльевіч Вітэ|Вітэ]] (паводле ўспамінаў апошняга): «Я ніколі, ні ў якім выпадку не пагаджуся на прадстаўнічы лад кіравання, бо я яго лічу шкодным для даручанага мне Богам народа»<ref>Граф [[Сяргей Юльевіч Вітэ|С. Ю. Витте]]. ''Воспоминания. Царствование Николая II.'' М-Пг., 1923, Т. I, стр. 274 (Вітэ кажа, што ў кабінеце цара таксама быў вялікі князь [[Сяргей Аляксандравіч]]; нельга выключаць, што сказанае было прызначана для яго).</ref>.

6 студзеня (ст. ст.) 1905 года (свята [[Богаяўленне|Хрышчэння]]), у час {{нп3|Святая вада|вадасвяццівадасвяцця|ru|Святая вода}} на іардані (на лёду Нявы), перад Зімовым палацам, пры імператары і членах яго сем’ісям’і, у самым пачатку спеву {{нп3|Трапар|трапара|ru|Тропарь}}, прагучаў стрэл з гарматы, у якой выпадкова (згодна з афіцыйнай версіяй) застаўся зарад {{нп3|Карцеч|карцечы|ru|Картечь}} пасля вучэнняў 4 студзеня. Большая частка куль трапіла ў лёд каля царскага павільёна і ў фасад палаца, у 4-х вокнах якога былі пабіты шклы<ref>«Правительственный вестник», 8 ([[21 студзеня|21]]) января 1905, № 5, стр. 1.</ref>.<ref name="ReferenceD">«Миссионерское обозрение», 1905, № 1, стр. 230.</ref>. У звязку з інцыдэнтам рэдактар сінадальнага выдання пісаў, што «нельга не бачыць чагосьці асаблівага» ў тым, што смяротна быў паранены адзін толькі паліцэйскі па прозвішчы «Раманаў» і быў прастрэлены тронак сцяга марскога корпуса<ref name="ReferenceD"/>.

{{OldStyleDate|22|студзеня|1905|9}} года ў Пецярбургу па ініцыятыве святара [[Георгій Апалонавіч Гапон|Георгія Гапона]] адбылося {{нп3|шэсце|шэсце|ru|Шествие}} працоўных да Зімовага палаца. 6—8 студзеня святаром Гапонам і групай працоўных была складзена на імя імператара [[Петыцыя працоўных і жыхароў Санкт-Пецярбурга 9 студзеня 1905 года|Петыцыя пра працоўныя патрэбы]], у якой нароўні з эканамічнымі ўтрымваўся шэраг палітычных вымогаў. Галоўнай вымогай петыцыі было знішчэнне [[бюракратыя|ўлады ўрадоўцаў]] і ўвядзенне [[парламент|народнага прадстаўніцтва]] уў форме [[Устаноўчы сход|Устаноўчага сходу]]<ref>[[s:ru:Петиция рабочих и жителей Санкт-Петербурга для подачи царю Николаю II (Гапон)|Петиция рабочих и жителей Санкт-Петербурга для подачи царю Николаю II]]</ref>. Калі ўраду стала вядома пра палітычнае ўтрыманне петыцыі<ref name="Любимов">{{артыкул|аўтар =Любимов Д. Н.|загаловак =Гапон и 9 января|спасылка =|выданне =Вопросы истории|месца =М.|год =1965|нумар =8—9|старонкі =}}</ref>, было прынята рашэнне не дапушчаць працоўных да Зімовага палаца, а пры патрэбе затрымваць іх сілай<ref>{{кніга|аўтар= Витте С. Ю.|загаловак= Воспоминания. Царствование Николая II|спасылка= http://az.lib.ru/w/witte_s_j/text_0050.shtml|месца= Берлин|выдавецтва= Слово|год= 1922}}</ref><ref>{{кніга|аўтар =Спиридович А. И.|загаловак =Записки жандарма|спасылка =http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/gendarme.htm|месца=Харьков|выдавецтва=«Пролетарий»|год =1928|старонак =205}}</ref>. Вечарам 8 студзеня міністр унутраных спраў П. Д. Святаполк-Мірскі апавясціў імператара пра прынятыя меры. Насуперак ходкай думцы, Мікалай II не аддаваў загад пра стральбу, а толькі ўхваліў меры, прапанаваныя кіраўніком урада<ref name="Любимов"/><ref>{{артыкул|аўтар =Святополк-Мирская Е. А.|загаловак =Дневник кн. Е. А. Святополк-Мирской за 1904—1905 гг.|спасылка =|выданне =Исторические записки|нумар =77|месца =М.|год =1965|старонкі =273—277}}</ref>. 9 студзеня калоны працоўных на чале са святаром Гапонам рушылі з розных канцоў горада да Зімовага палаца. Наэлектрызаваныя фанатычнай прапагандай, працоўныя зацята імкнуліся да цэнтра горада, нягледзячы на папярэджанні і нават атакі кавалерыі<ref name="Лопухин">{{артыкул|загаловак=Доклад директора Департамента полиции Лопухина министру внутренних дел о событиях 9-го января|спасылка =http://www.hrono.ru/dokum/190_dok/19050109lopuhin.php|выданне =Красная летопись|нумар =1|месца =Л.|год =1922|старонкі =330—338}}</ref>. Каб запабегчы скупнасці 150-тысячнага натоўпу ў цэнтры горада<ref name="Любимов"/>, войскі змушаны былі зрабіць па калонах ружэйныя залпы<ref name="Лопухин"/>. Паводле афіцыйных урадавых дадзеных, за дзень 9 студзеня былі забіты 130 і паранены 299 чалавек<ref name="Лопухин"/>. Па падліках савецкага гісторыка {{нп3|Уладзімір Іванавіч Неўскі|У. І. Неўскага|ru|Невский, Владимир Иванович}}, забітых было да 200, а параненых да 800 чалавек<ref>{{артыкул|аўтар= Невский В. И.|загаловак= Январские дни в Петербурге 1905 года|спасылка= |выданне= Красная Летопись|год= 1922|том= 1|старонкі= }}</ref>. Увечары 9 студзеня Мікалай II запісаў у сваім дзённіку: «Цяжкі дзень! У Пецярбургу адбыліся сур’ёзныя хваляванні з прычыны жадання працоўных дайсці да Зімовага палаца. Войскі павінны былі страляць у розных месцах горада, было шмат забітых і параненых. Госпадзі, як балюча і цяжка!»<ref>[http://militera.lib.ru/db/nikolay-2/1905.html ЦГАОР, ф.601. ОП.1, д. 248. Дневник Николая Романова. запись от 9 января 1905 г.]</ref>.

Падзеі 9 студзеня сталі паваротным момантам у рускай гісторыі і паклалі пачатак [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі|Першай рускай рэвалюцыі]]. Ліберальная і рэвалюцыйная апазіцыя ўсклала ўсю віну за падзеі на імператара Мікалая. Святар Гапон, які схаваўся ад пераследаў паліцыі, напісаў вечарам 9 студзеня заклік, у якім заклікаў працоўных да ўзброенага [[паўстанне|паўстання]] і скідання дынастыі. «Звер-цар, яго ўрадоўцы-казнакрады і рабаўнікі рускага народа свядома хацелі быць і зрабіліся забойцамі бяззбройных нашых братоў, жонак і дзяцей. Кулі царскіх салдатаў, якія забілі за Нарвскай заставай працоўных, якія няслі царскія партрэты, прастрэльвалі гэтыя партрэты і забілі нашу веру ў цара. Так адпомсцім жа, браты, праклятаму народам цару, усяму яго змяінаму царскаму вырадку, яго міністрам і ўсім рабаўнікам няшчаснай рускай зямлі! Смерць ім усім!»<ref>{{артыкул|аўтар =Гапон Г. А.|загаловак =[[s:ru:Третье послание к рабочим (Гапон)|Третье послание к рабочим]]|выданне =Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание|год =1905|старонкі =14—15}}</ref>. Рэдактар ліберальнага часопіса «Освобождение» [[Пётр Бернгардавіч Струвэ|П. Б. Струвэ]] у артыкуле «{{comment|Кат народа|Палач народа}}» пісаў: «Народ ішоў да яго, народ чакаў яго. Цар сустрэў свой народ. Бізунамі, шаблямі і кулямі ён адказваў на словы смутку і даверу. На вуліцах Пецярбурга разлілася кроў і разарвалася назаўжды сувязь паміж народам і гэтым царом. Усё адно, хто ён, напышлівы дэспат, не жадаючы ўважыць да народа, ці пагарджаны баязлівец, які баіцца стаць тварам да твару з той стыхіяй, з якой ён пачэрпаў сілу, — пасля падзей {{OldStyleDate|22|студзеня|1905|9}} года цар Мікалай стаў адкрыта ворагам і катам народа»<ref>{{артыкул|аўтар =Струве П. Б.|загаловак =Палач народа|спасылка =|выданне =Освобождение|месца =Париж|год =1905|нумар =64|старонкі =1}}</ref>. У рэвалюцыйным друку дзень 9 студзеня атрымаў назву «[[Крывавая нядзеля|Крывавай нядзелі]]»<ref>{{артыкул|загаловак= Революционные дни|аўтар= Ленин В. И.|спасылка= http://www.marxists.org/russkij/lenin/works/9-26.htm|выданне= Вперёд|год= 31 (18) января 1905 г.|нумар= 4}}</ref>. Пасля гэта назва была замацавана {{нп3|Кароткі курс гісторыі УКП(б)|Кароткім курсам гісторыі УКП(б)|ru|Краткий курс истории ВКП(б)}}<ref>[http://magister.msk.ru/library/politica/kursvkpb.htm#03 Краткий курс истории ВКП(б). Глава III. Меньшевики и большевики в период русско-японской войны и первой русской революции (1904—1907 годы).]</ref> і ўвайшлоўвайшла ў савецкую і расійскую гістарыяграфію.

4 лютага ў Маскоўскім Крамлі бомбай [[тэрарыст]]а быў забіты вялікі князь [[Сяргей Аляксандравіч]], які прытрымліваўся вельмі [[Правыя, (палітыка)|правых]] палітычных паглядаў і меў пэўны ўплыў на свайго пляменніка.

У краіне працягваліся стачкі; пачаліся хваляванні на ўскраінах імперыі: у Курляндыі {{нп3|Лясныя браты, (1905—1906|)Лясныя браты|ru|Лесные братья (1905—1906)}} пачалі выразаць мясцовых нямецкіх памешчыкаў, на Каўказе пачалася {{нп3|Армяна-татарская разаніна, (1905—1906)|Армянаармяна-татарская разаніна|ru|Армяно-татарская резня (1905—1906)}}. Рэвалюцыянеры і сепаратысты атрымвалі падтрымку грашамі і зброяй ад Англіі і Японіі<ref>[http://his.1september.ru/articlef.php?ID=200301601 Девятьсот пятый год: террор в действии. Куплено на японские деньги]</ref>. Так, улетку 1905 гадыгода ў Балтыйскім моры быў затрыманы англійскі параход «Джон Графтан», які сеў на мелізну. Ён перавозіў некалькі тысяч вінтовак для фінскіх сепаратыстаў і баевікоў-рэвалюцыянераў. Адбылося некалькі паўстанняў на флоце і ў розных гарадах. Самым буйным стала снежаньскае паўстанне ў Маскве. Адначасна вялікі размах атрымаў эсэраўскі і анархісцкі індывідуальны тэрор. Усяго за пару гадоў рэвалюцыянерамі былі забіты тысячы ўрадоўцаў, афіцэраў і паліцыянтаў — за адзін [[1906]] год былі забіты 768 і паранены 820 прадстаўнікоў і агентаў улады. Другая палова 1905 года была адзначана шматлікімі хваляваннямі ва ўніверсітэтах і ў духоўных семінарыях: з-за хваляванняў былі зачынены амаль 50 сярэдніх духоўна-навучальных устаноў. Прыняцце 27 жніўня часовага закона пра аўтаномііаўтаномію ўніверсітэтаў выклікала ўсеагульны страйк навучэнцаў і ўскалыхнула выкладчыкаў універсітэтаў і духоўных акадэмій. Апазіцыйныя партыі скарысталіся пашырэннем свабод для ўзмацнення атак на самадзяржаўе ў друку<ref>[http://vivovoco.astronet.ru/VV/THEME/STOP/DAYLY.HTM Пресса и государство в России(1906—1917 г г.)]</ref>.

6 жніўня 1905 года былі падпісаны маніфест пра ўвядзенне {{нп3|Дзяржаўная дума Расійскай імперыі|Дзяржаўнай думы|ru|Государственная дума Российской империи}} («як законадарадчага ўсталявання, якому падаецца папярэдняя распрацоўка і абмеркаванне заканадаўчых прапаноў і разгляд роспісу дзяржаўных прыбыткаў і выдаткаў» — [[Аляксандр Рыгоравіч Булыгін|булыгінскай]] Думы), закон пра Дзяржаўную думу і палажэнне пра выбары ў Думу. Але рэвалюцыя набірала сілу і пераступіла праз акты 6 жніўня: у кастрычніку пачалася ўсерасійская палітычная стачка, страйкавалі звыш 2 млн чалавек. 17 кастрычніка Мікалай, пасля псіхалагічна цяжкіх ваганняў, вырашыўся падпісаць [[Маніфест 17 кастрычніка 1905 года|маніфест]], які загадваў, сярод іншага: «1. Дараваць насельніцтву непарушныя асновы грамадзянскай свабоды на пачатках сапраўднай недатыкальнасці асобы, свабоды сумлення, слова, сходаў і звязаўсаюзаў. <…> 3. Усталяваць як непарушнае правіла, каб ніякі закон не мог набыць сілу без ухвалы Дзяржаўнай Думы і каб абраным ад народа забяспечана была магчымасць сапраўднага ўдзелу ў наглядзе за заканамернасцю дзеянняў пастаўленых ад нас улад»<ref>[http://www.kodeks.ru/noframe/free-duma?d&nd=723101077&prevDoc=723102131 Официальная публикация манифеста]</ref>. 23 красавіка 1906 года былі зацверджаны {{нп3|Асноўныя дзяржаўныя законы Расійскай імперыі|Асноўныя дзяржаўныя законы Расійскай імперыі|ru|Основные государственные законы Российской империи}}, якія агадвалі новую ролю Думы падчас заканадаўства. З пункту гледжання ліберальнай грамадскасці, маніфест азначаў канец рускага самадзяржаўя як неабмежаванай улады манарха.

18 (31) жніўня 1907 года быў падпісаны {{нп3|Англа-рускае пагадненне (1907)|дагавор з Вялікабрытаніяй па размежаванні сфер уплыву|ru|Англо-русское соглашение (1907)}} ў [[Кітай|Кітаі]], [[Афганістан]]е і [[Персія|Персіі]], які ў цэлым завяршыў працэс фармавання саюзу 3-х дзяржаў — Траістай згоды, вядомай як [[Антанта]] (''Triple-Entente'')<ref name="БРЭ23">Большая российская энциклопедия, Т. 2, М., 2005, стр. 23 (статья «Антанта»).</ref>; аднак, узаемныя ваенныя абавязанні на той момант існавалі толькі паміж Расіяй і Францыяй<ref name="БРЭ23"/> — паводле [[Франка-рускі саюз|пагаднення 1891 года]] і ваеннай канвенцыі 1892 года<ref>[http://avalon.law.yale.edu/19th_century/frrumil.asp The Franco-Russian Alliance Military Convention — August 18, 1892]</ref>. 27 — 28 мая 1908 года (ст. ст.) адбылася сустрэча брытанскага Караля [[Эдуард VII|Эдуарда VII]] з царом — на рэйдзе ў гавані [[Горад Талін|Рэвеля]]; цар прыняў ад караля мундзір адмірала брытанскага флота<ref name=PravV1908a>«Правительственный вестник», 29 мая ([[11 чэрвеня|11 июня]]) 1908, № 116, стр. 1.</ref><ref name=PravV1908b>«Правительственный вестник», 30 мая ([[12 чэрвеня|12 июня]]) 1908, № 117, стр. 1.</ref>. Рэвельскае спатканне манархаў было вытлумачана ў [[Горад Берлін|Берліне]]е як крок да ўтварэння антыгерманскай кааліцыі<ref>История СССР с древнейших времен до наших дней. М.: Издательство «Наука», 1968, Т. VI, стр. 480.</ref> — нягледзячы на тое, што Мікалай быў перакананым праціўнікам збліжэння з Англіяй супраць Германіі. Складзенае паміж Расіяй і Германіяй 6 (19) жніўня 1911 года пагадненне ([[Патсдамскае пагадненне, (1911)|Патсдамскае пагадненне]]) не змяніла агульны вектар уцягвання Расіі і Германіі ў супрацьстаялыя адзін аднаму ваенна-палітычныя саюзы.

17 чэрвеня 1910 года быў найвышэйша зацверджаны ўхвалены Дзяржаўным Саветам і Дзяржаўнай Думай закон пра парадак выдання законаў, што тычыліся [[Вялікае княства Фінляндскае|княства Фінляндскага]], — вядомы як закон пра парадак агульнаімперскага заканадаўства<ref>''[http://www.histdoc.net/history/ru/c1910.htm Закон о порядкпорядке издания, касающихся Финляндии законов и постановлений общегосударственного значения]''. // «Правительственный вестник», 22 июня ([[5 ліпеня|5 июля]]) 1910, № 133, стр. 1.</ref>. Накіраваны ў Персію расійскі кантынгент, які знаходзіўся там з 1909 года ў звязку з нестабільным палітычным становішчам, у 1911 годзе быў узмоцнены.

Пачатак [[Першая балканская вайна|ваенных дзеянняў]] [[Балканскі саюз|Балканскага саюзу]] супраць Турцыі восенню 1912 года адзначыла крах дыпламатычных высілкаў, прадпрыманых пасля [[Баснійскі крызіс|Баснійскага крызісу]] {{нп3|Міністэрства замежных спраў Расійскай імперыі|міністрам замежных спраў|ru|Министерство иностранных дел Российской империи}} [[Сяргей Дзмітрыевіч Сазонаў|С. Д. Сазонавым]] у кірунку саюзу з {{нп3|Порта|Портай|ru|Порта}}<ref group="заўв">Курс на збліжэнне з Турцыяй яшчэ раней пачаў актыўна праводзіцца прызначаным у ліпені 1909 года паслом у Канстанцінопаль {{нп3|Мікалай Валер'евічВалер’евіч Чарыкоў|М. В. Чарыковым|ru|Чарыков, Николай Валерьевич}} і падтрымваўся, пасля няўдач дыпламатычнай лініі міністра [[Аляксандр Пятровіч Ізвольскі|Ізвольскага]], кіраўніком урада [[Пётр Аркадзьевіч Сталыпін|Сталыпіным]], якому прыналежала ідэя аб’яднання балканскіх дзяржаў і Турцыі ў агульны Балканскі саюз.</ref> і адначаснага ўтрымання пад сваім кантролем Балканскіх дзяржаў: насуперак чаканням рускага ўрада, войскавойскі апошніх паспяхова цяснілі туркаў і ў лістападзе 1912 года балгарская армія была ў 45 км ад асманскай сталіцы Канстанцінопаля.

У звязку з балканскай вайной усё больш задзірлівым у дачыненні Расіі рабілася паводзіны [[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]], і ў звязкусувязі з гэтым у лістападзе 1912 года на нарадзе ў імператара разглядалася пытанне пра мабілізацыю войскаў трох расійскіх ваенных акруг. За гэту меру выступаў ваенны міністр {{нп3|Уладзімір Аляксандравіч Сухамлінаў|У. А. Сухамлінаў|ru|Сухомлинов, Владимир Александрович}}, але прэм’ер-міністру [[Уладзімір Мікалаевіч Какоўцаў|У. М. Какоўцаву]] ўдалося пераканаць імператара не прымаць такога рашэння, якое пагражала ўцягваннем Расіі ў вайну<ref name=hrono.ru>[http://www.hrono.ru/libris/lib_k/kok5_05.html Владимир Коковцов. Из моего прошлого]</ref>.

Пасля фактычнага пераходу турэцкай арміі пад германскае камандаванне (нямецкі генерал {{нп3|Ота Ліман фон Сандэрс|Ліман фон Сандэрс|ru|Лиман фон Сандерс, Отто}} у канцы 1913 года заняў пост галоўнага інспектара турэцкай арміі) пытанне пра непазбежнасць вайны з Германіяй было паднята ў запісцы Сазонава імператару ад 23 снежня 1913 года; запіска Сазонава таксама абмяркоўвалася на пасяджэнні Савета міністраў<ref>[https://archive.is/20120804092618/www.mid.ru/dip_vest.nsf/99b2ddc4f717c733c32567370042ee43/72df83da17906171c3256b290041b2e2?OpenDocument С. Д. Сазонов (министр иностранных дел 1910—1916 гг.)]</ref>.

У 1913 годзе адбылося шырокае святкаванне [[300-годдзе дому Раманавых|300-годдзя дынастыі Раманавых]]: імператарская сям’я здзейсніла падарожжа ў Маскву, адтуль ва Уладзімір, Ніжні Ноўгарад, а потым па Волзе ў Кастраму, дзе ў {{нп3|Іпацьеўскі манастыр|Іпацьеўскім манастыры|ru|Ипатьевский монастырь}} 14 сакавіка [[1613]] года быў закліканы на царства першы цар з Раманавых — [[Міхаіл Фёдаравіч]]; у студзені 1914 года адбылося ўрачыстае асвячэнне ў Пецярбургу {{нп3|Федараўскі сабор, (Санкт-Пецярбург)|Фёдараўскага сабора|ru|Фёдоровский собор (Санкт-Петербург)}}, узведзенага на знак юбілею дынастыі.

Дзве першыя Дзяржаўныя думы апынуліся няздольнымі весці рэгулярную заканадаўчую працу: супярэчнасці паміж дэпутатамі, з аднаго боку, і імператарам, з іншага, былі непераадольныя. Так, адразу пасля адкрыцця, у зваротным адрасе на тронную прамову Мікалая II левыя думцы запатрабавалі ліквідацыі [[Дзяржаўны Савет, (Расійская Імперыя)|Дзяржаўнага Савета]] (верхняй палаты парламента), перадачы сялянам манастырскіх і казённых земляў. 19 мая 1906 года 104 дэпутаты [[Трудавікі|Працоўнай групы]] высунулі праект зямельнай рэформы (праект 104-х), утрыманне якога зводзілася да канфіскацыі абшарніцкіх земляў і нацыяналізацыі ўсёй зямлі.

З 1902 па 1905 гадыгод распрацоўкай новага аграрнага заканадаўства на дзяржаўным роўні займаліся і дзяржаўныя дзеячы, і навукоўцы Расіі: Ул. І. Гурка, [[Сяргей Юльевіч Вітэ|С. Ю. Вітэ]], І. Л. Гарамыкін, А. В. Крывашэін, П. А. Сталыпін, П. П. Мігулін, {{нп3|Мікалай Мікалаевіч Кутлер|М. М. Кутлер|ru|Кутлер, Николай Николаевич}} і А. А. Каўфман. Пытанне скасавання абшчыны ставілася самым жыццём. У разгар рэвалюцыі М. М. Кутлер прапанаваў нават праект адчужэння часткі памешчыцкіх земляў.