Мікалай II (імператар расійскі): Розніца паміж версіямі

{{also|Аляксандра Фёдараўна, (жонка Мікалая II)|l1=Аляксандра Фёдараўна|Вольга Мікалаеўна, (вялікая княжна)|l2=Вольга Мікалаеўна|Таццяна Мікалаеўна, (вялікая княжна)|l3=Таццяна Мікалаеўна|Марыя Мікалаеўна, (вялікая княжна)|l4=Марыя Мікалаеўна|Анастасія Мікалаеўна|Аляксей Мікалаевіч}}

Першая ўсвядомленая сустрэча цэсарэвіча Мікалая з будучай жонкай адбылася ў студзені [[1889]] года (другі прыезд [[Аляксандра Фёдараўна, (жонка Мікалая II)|прынцэсы Алісы]] у Расію), калі і з’явілася ўзаемная цяга. У тым жа годзе Мікалай прасіў у бацькі дазволу на шлюб з ёю, але атрымаў адмову<ref>Позднышев С. ''Распни его''. Париж. 1952, стр. 9.</ref>. У жніўні 1890 года, у час 3-га візіту Алісы, бацькі Мікалая не дазволілі яму сустрэчы з ёй; адмоўны вынік меў і ліст у тым жа годзе вялікай княгіне Лізавеце Фёдараўне ад англійскай каралевы [[Вікторыя, (каралева Вялікабрытаніі)|Вікторыі]], у якім бабка патэнцыяльнай нявесты зандавала перспектывы шлюбнага саюзу<ref>[[Уладзімір Іосіфавіч Гурка, (1862)|В. И. Гурко]]. ''Царь и царица.'' — Книгоиздательство «Возрождение», Paris, 1927, стр. 59—60.</ref>. І ўсё ж, з прычыны пагаршэння здароўя Аляксандра III і настойлівасці цэсарэвіча, яму было дазволена бацькам зрабіць афіцыйную прапанову прынцэсе Алісе і 2 красавіка Мікалай у суправаджэнні дзядзькаў адправіўся ў Кобург, куды і прыбыў 4 красавіка. Сюды ж прыехалі каралева Вікторыя і германскі імператар Вільгельм II. 5 красавіка цэсарэвіч зрабіў прапанову прынцэсе Алісе, аднак яна вагалася з-за пытання змены веравызнання. Аднак праз тры дні пасля сямейнага савета са сваякамі (каралева Вікторыя, сястра Лізавета Фёдараўна) прынцэса дала сваю згоду на шлюб і 8 красавіка (ст. ст.) 1894 гады ў [[Горад Кобург|Кобургу]]у на вяселлі герцага Гесенскага {{нп3|Эрнст Людвіг, (вялікі герцаг Гесенскі)|Эрнста-Людвіга|ru|Эрнст Людвиг (великий герцог Гессенский)}} (брат Алісы) і прынцэсы Эдынбургскай {{нп3|Вікторыя Фёдараўна|Вікторыі-Мелеты|ru|Виктория Фёдоровна}} (дачка герцага {{нп3|Альфрэд Саксен-Кобург-Гоцкі|Альфрэда|ru|Альфред Саксен-Кобург-Готский}} і {{нп3|Марыя Аляксандраўна, (вялікая княжна)|Марыі Аляксандраўны|ru|Мария Александровна (великая княжна)}}) адбыласяадбыліся іх {{нп3|змовіны|змовіны|ru|Обручение}}, абвешчаныя ў Расіі простым газетным апавяшчэннем<ref>«Правительственный вестник», 10 ([[22 красавіка|22]]) апреля 1894, № 79, стр. 1.</ref>. У дзённіку Мікалай назваў гэты дзень «Цудоўным і незабыўным у маім жыцці».

[[Файл:Цесаревич Николай Александрович и принцесса Алиса Гессенская после помолвки.jpg|thumb|left|250px|Цэсарэвіч Мікалай Аляксандравіч і прынцэса Аліса Гесенская пасля змовін ([[Горад Кобург|Кобург]], красавік [[1894]] года).]]

14 лістапада [[1894]] года ў палацавай царкве [[Зімовы палац|Зімовага палаца]] адбыўся [[Царкоўны шлюб|шлюб]] Мікалая II з нямецкай прынцэсай [[Аляксандра Фёдараўна, (жонка Мікалая II)|Алісай Гесенскай]], якая прыняла пасля {{нп3|Памазанне|памазання|be-x-old|Канфірмацыя}} (здзейснена 21 кастрычніка 1894 года ў Лівадыі) імя Аляксандры Фёдараўны. Маладыя спачатку пасяліліся ў Анічкавым палацы каля імператрыцы Марыі Фёдараўны, аднак увесну 1895 года пераехалі ў Царскае Сяло, а восенню ў Зімовы палац у свае пакоі.

30 ліпеня ([[12 жніўня]]) [[1904]] года ў [[Пецяргоф]]е з’явіўсяз’явілася пятае дзіцё і адзіны сын — цэсарэвіч [[Аляксей Мікалаевіч]].

[[Урадаўнічы сенат|Сенатар]] [[Уладзімір Іосіфавіч Гурка, (1862)|У. І. Гурка]] адносіў вытокі ўмяшання Аляксандры ў справы дзяржаўнага кіравання да пачатку 1905 года, калі цар знаходзіўся ў асабліва складаным палітычным становішчы, — калі ён пачаў перадаваць на яе прагляд дзяржаўныя акты, якія выдаваліся ім<ref>[[Уладзімір Іосіфавіч Гурка, (1862)|В. И. Гурко]]. ''Царь и царица.'' — Книгоиздательство «Возрождение», Paris, 1927, стр. 76.</ref>; Гурка лічыў: «Калі гасудар, за адсутнасці ў яго патрэбнай унутранай моцы, не валодаў належнай для кіраўніка ўладарнасцю, то імператрыца, наадварот, была ўся выткана з уладарнасці, што абапіралася ў яе да таго ж на ўласцівую ёй саманадзейнасць».

— Пры разборы папер імператрыцы знайшлі ў яе карту з падрабязным пазначэннем армій усяго фронту, якая выраблялася толькі ў двух асобніках — для мяне і для васпанагасудара. Гэта вырабіла на мяне гнятлівае ўражанне. Ці мала хто мог скарыстацца ёю…

Больш ні слова. Змяніў гутарку… Гісторыя высветліць, без сумневу, той вылучна адмоўны ўплыў, якое аказвала імператрыца Аляксандра Фёдараўна на кіраванне расійскай дзяржавай у перыяд, што папярэднічаў рэвалюцыі. Што ж дакранаеццатычыцца пытання пра „здраду“, то гэтая няшчасная чутка не была пацверджана ніводным фактам, і пазней была аспрэчана расследаваннем адмыслова прызначанай [[Часовы ўрад Расіі|Часовым урадам]] камісіі Мураўёва, з удзелам прадстаўнікоў ад Савета р.[абочых] і с.[олдацкіхалдацкіх] дэпутатаў»<ref>Генерал А. И. Деникин. [http://militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/1_01.html Устои старой власти: вера, царь и отечество] // ''Очерки русской смуты.'' Том первый, Выпуск первый — Paris, 1921, стр. 17—18.</ref>.

Расійскі гісторык {{нп3|Аляксандр Мікалаевіч Баханаў|А. М. Баханаў|ru|Боханов, Александр Николаевич}} расцэньвае як вельмі дакладнае наступнае апісанне маральнага аблічча і манерыманер паводзін апошняга рускага цара фрэйлінай баранэсай {{нп3|Сафія Карлаўна Буксгеўдэн|С. К. Буксгеўдэн|ru|Буксгевден, София Карловна}}<ref>''[[Аляксандр Мікалаевіч Баханаў|Боханов А. Н.]]'' Николай II / А. Н. Боханов. — М.: Вече, 2008. — 528 с.: ил. — (Императорская Россия в лицах). — ISBN 978-5-9533-2541-7, стр. 16</ref>:

Інакш я сабе не магу вытлумачыць, чаму гасудар не вырашыўся на дыктатуру, бо ён, як слабы чалавек, больш усяго верыць у фізічную сілу (іншых, вядома), то бок сілу, што яго бароніць і знішчальнуюзнішчае ўсіх яго сапраўдных і падазраваных <…> ворагаў, прытым, вядома, ворагі існага неабмежаванага, самаадвольнага і [[Прыгоннае права|прыгонніцкага]] рэжыму, паводле яго пераканання, ёсць і яго ворагі<ref>Граф [[Сяргей Юльевіч Вітэ|С. Ю. Витте]]. ''Воспоминания. Царствование Николая II.'' М-Пг., 1923, Т. II, стр. 27 (орфография источника).</ref>.

Да пачатку даклада гасудар заўсёды казаў пра нешта старонняе; калі не было іншай тэмы, то пра надвор’е, пра свой шпацыр, пра спробавую порцыю, якая яму штодня падавалася перад дакладамі, то з {{нп3|Уласны Яго Імператарскай Вялікасці Канвой|Канвою|ru|Собственный Его Императорского Величества Конвой}}, то з {{нп3|Зборна-Казачы лейб-гвардыі полк|Зборнага палка|ru|Сводно-Казачий лейб-гвардии полк}}. Ён вельмі любіў гэтыя варэнні і аднойчы сказаў мне, што толькі што спрабаваў ячны суп, якога не можа дамагчыся ў сябе: Кюба (яго кухар) кажа, што такога навару можна дамагчыся толькі, рыхтуючыхто гатуе на сотню людзей <…> Пра прызначэнне старэйшых начальнікаў гасудар лічыў сваім абавязкам ведаць. У яго была дзіўная памяць. Ён ведаў масу асоб, што служылі ў Гвардыі ці чаму-абокалісьці ім бачаныхбачаныя, помніў баявыя вычыны асобных асоб і ваенных частак, ведаў часткі, што бунтавалі і засталіся вернымі падчас хваляванняў, ведаў нумар і назву кожнага палка, склад кожнай дывізіі і корпуса, месцамесцы размшчэння многіх частак… Ён мне казаў, што ў рэдкіх выпадках бяссоння ён пачынае пералічваць у памяці паліцы па парадку нумароў і звычайна засынае, дойдучы да рэзервовых частак, якія ведае не так цвёрда. <…> Каб ведаць жыццё ў палках, ён штодня чытаў загады па [[Праабражэнскі лейб-гвардыі полк|Праабражэнскаму палку]] і вытлумачыў мне, што чытае іх штодня, бо варта толькі прапусціць некалькі дзён, як распесцішся і перастанеш іх чытаць. <…> Ён любіў апранацца лёгка і казаў мне, што інакш пацее, асабліва, калі нярвовы. Спачатку ён ахвотна насіў дома белую тужурку марскога фасону, а потым, калі стрэлкам імператарскагастралкам прозвішчаімператара вярнулі старую форму з малінавымі шаўковымі кашулямі, ён дома амаль заўсёды насіў яе, прытым у летнюю спякоту — проста на голым целе. <…> Нягледзячы на цяжкія дні, якія выпадалі на яго лёс, ён ніколі не губляў самавалодання, заўсёды заставаўся роўным і ветлівым, аднолькава руплівым працаўніком. Ён мне казаў, што ён аптыміст, і сапраўды, ён нават у цяжкія хвіліны захоўваў веру ў будучыню, у моц і веліч Расіі. Заўсёды зычлівы і пяшчотны, ён вырабляў чароўнае ўражанне. Яго няздольнасць адмовіць каму-небудзь у просьбе, асабліва калі яна ішла ад заслужанай асобы і была колькі-небудзь выканальная, часам замінала справе і ставіла ў цяжкае становішча міністра, якому даводзілася быць строгім і абнаўляць камандны склад арміі, але разам з тым павялічвала чароўнасць яго асобы. Валадаранне яго было няўдалым і прытым — па яго ўласнай віне. Яго недахопы на вачах ва ўсіх, яны бачны і з гэтых маіх успамінаў. Вартасці ж яго лёгка забываюцца, бо яны былі бачны толькі асобам, якія бачылі яго блізка, і я лічу сваім абавязкам іх адзначыць, тым больш, што я і дагэтуль успамінаю пра яго з самым цёплым пачуццём і шчырым шкадаваннем<ref>[http://militera.lib.ru/memo/russian/rediger/07.html Глава седьмая] // [[Аляксандр Фёдаравіч Рэдзігер|Редигер А. Ф.]] ''История моей жизни'', стр. 545, 547, 548—549.</ref>.

Грамадскае асяроддзе, што было па сэрцы Мікалаю II, дзе ён, па ўласным прызнанні, адпачываў душой, было асяроддзе гвардзейскіх афіцэраў, з прычыны чаго ён так ахвотна прымаў запрашэнні ў афіцэрскія сходы найболей знаёмых яму па іх асабовым складзе гвардзейскіх палкоў і, здаралася, праседжваў на іх да раніцы. <…> Прыцягвалі яго афіцэрскія сходы натуральнасцю, адсутнасцю цяжкага прыдворнага этыкету <…> шмат у чым Гасудар да пажылога веку захаваў дзіцячыя густы і схільнасці<ref>[[Уладзімір Іосіфавіч Гурка, (1862)|В. И. Гурко]]. ''Царь и царица.'' — Книгоиздательство «Возрождение», Paris, 1927, стр. 8—9.</ref>.

Многія сучаснікі адзначалі слабасць характару Мікалая II, сярод іх былі, прыкладам, [[Сяргей Юльевіч Вітэ|С. Ю. Вітэ]]<ref>Витте С. Ю. Воспоминания. М., 1960. Т.2. С. 280.</ref>, [[Аляксандр Пятровіч Ізвольскі|А. П. Ізвольскі]]<ref>Извольский А. П. Воспоминания. Мн., 2003. С. 214.</ref>, яго жонка, [[Аляксандра Фёдараўна, (жонка Мікалая II)|Аляксандра Фёдараўна]], якая ў лістах нярэдка заклікала яго быць цвёрдым, цвёрдым, валявым<ref>Переписка Николая и Александры Романовых, т. III—V. М.-Л., 1926—1927.</ref>. Настаўнік цэсарэвіча Аляксея [[П'ерП’ер Жыльяр]], які неадлучна знаходзіўся пры сям’і Раманавых з канца 1905 па май 1918 года, казаў:

Прэзідэнт [[Трэцяя французская рэспубліка|Французскай Рэспублікі]] {{нп3{|Эміль Лубэ|Эміль Лубэ|ru|Лубе, Эмиль}} быў процілеглай думкі і ў інтэрв’ю венскай газеце ''Neue Freie Pressa'' у 1910 годзе казаў пра Мікалая II наступнае<ref name="russian-inok.org">[http://www.russian-inok.org/books/nikolay2.html#local15 Е. Е. Алферьев. Император Николай II как человек сильной воли. — Свято-Троицкий Монастырь, Джорданвилль, N.I., 1983]</ref>:

Гасудар меў таксама зацятую і нястомную волю ў ажыццяўленніздзяйненні сваіх планаў. Ён не забываў іх, увесь час да іх вяртаўся, і часцяком урэшце дамагаўся свайго. Іншая думка была шырока пашырана таму, што ў Гасудара, па-над жалезнай рукой, была аксамітавая пальчатка. … Мяккасць…Мяккасць звароту, ветлівасць, адсутнасць ці прынамсі вельмі рэдкая праява рэзкасці — тая абалонка, якая хавала волю Гасудара ад позірку неазнаёмленых — стварыла яму ў шырокіх пластах краіны рэпутацыю зычлівага, але слабога кіраўніка, які лёгка паддаецца разнастайным, часта супярэчлівым, намовам. … Тым…Тым часам, такое ўяўленне было бясконца далёка ад праўды; вонкавую абалонку прымалі за існасць. Імператар Мікалай II, які ўважліва выслухваў самыя розныя думкі, урэшце паступаў адпаведна свайму меркаванню, у адпаведнасці з тымі высновамі, якія склаліся ў яго розуме, часта — проста насуперак з даванымі яму радамі. … Але…Але дарма шукалі яўных або таемных натхніцеляў рашэнняў Гасудара. Ніхто не хаваўся «за кулісамі». Можна сказаць, што Імператар Мікалай II сам быў галоўным «закулісным уплывам» свайго валадарання.

У сакавіку Цар быў на прастоле; Расійская імперыя і руская армія трымаліся, фронт быў забяспечаны і перамога бясспрэчная. …Згодна павярхоўнай модзе нашага часу, Царскі лад прынята трактаваць, як сляпую, прагнілую, ні на што не здольную тыранію. Але разбор трыццаці месяцаў вайны з Германіяй і Аўстрыяй павінен бы выправіць гэтыя легкаважныя ўяўленні. Сілу Расійскай імперыі мы можам памераць па ўдарах, якія яна вытрывала, па бедствах, якія яна перажыла, па невычэрпных сілах, якія яна развіла, і па аднаўленні сіл, на якое яна аказалася здольная. … Чаму…Чаму адмаўляць Мікалаю II у гэтым суровым выпрабаванні?… Чаму не ўшанаваць яму за гэта гонар? Самаадданы парыў рускіх войскаў, які выратаваў Парыж у 1914 годзе; пераадоленне пакутлівага снараднага адступлення; павольнае аднаўленне сіл; брусілаўскія перамогі; уступленне Расіі ў кампанію 1917 года непераможнай, мацнейшай, чым калі-небудзь; хіба ва ўсім гэтым не было яго долі?<ref name="Winston Churchill 1918. P.227-228"/>

З пачатку [[1920-я|1920-х]] манархічна наладжаныміманархічнымі коламі [[Белая эміграцыя|рускай эміграцыі]] выдаваліся складанні пра апошняга цара, якія мелі апалагетычны (пазней таксама і [[Агіяграфія|агіяграфічны]]) характар і прапагандысцкую скіраванасць; найболей вядомым сярод такіх з’явілася даследаванне прафесара [[Сяргей Сяргеевіч Ольдэнбург|С. С. Ольдэнбурга]], якое выйшла ў 2-х тамах у Бялградзе (1939) і [[Горад Мюнхен|Мюнхене]]е ([[1949]]) адпаведна. Адна з апошніх высноў Ольдэнбурга абвяшчала: «Самым цяжкім і самым забытым вычынам Імператара Мікалая II-га было тое, што Ён, пры неверагодна цяжкіх умовах, давёў Расію да парога перамогі: Яго праціўнікі не далі ёй пераступіць праз гэты парог»<ref>[[Сяргей Сяргеевіч Ольдэнбург|Ольденбург С. С.]] ''Царствование императора Николая II''. Мюнхен, 1949, Т. II, стр. 254 (капитализация букв источника).</ref>.

Артыкул пра яго ў [[ВСЭ|Вялікай савецкай энцыклапедыі]] (выданне 1-е, [[1939]] год): «Мікалай II быў гэтак жа абмежаваны і невуцкі, як яго бацька. <…> Уласцівыя Мікалаю II рысы тупога, недалёкага, недаверлівага і самалюбнага дэспата ў перыяд яго знаходжання на пасадзе атрымалі асабліва яркі выраз. <…> Разумовае ўбоства і маральнае раскладанне прыдворных колаў дасягнулі крайніх меж. Рэжым гніў на кораню <…> Да апошняй хвіліны Мікалай II заставаўся тым, чым быў — тупым самадзержцам, няздольным зразумець ні атачальнага становішча, ні нават сваёй выгады. <…> Ён рыхтаваўся ісці паходам на Петраград, каб у кроўкрыві пацяпліцьпатапіць рэвалюцыйны рух, і разам з набліжанымі да яго генераламі абмяркоўваў план здрады»<ref>[[ВСЭ]], изд 1-е, Т. 42-й, 1939, стб. 133—137.</ref>.

Большасць пазнейшых ([[Вялікая Айчынная вайна|паваенных]]) савецкіх гістарыяграфічных публікацый, прызначаных для шырокага кола, у апісанні гісторыі Расіі ў перыяд валадаранні Мікалая II імкнуліся, наколькі можна, унікаць згадвання пра яго як пра чалавека і асобу: так, «Дапаможнік па гісторыі СССР для рыхтавальных аддзяленняў ВНУ» ([[1979]] год)<ref>А. С. Орлов, В. А. Георгиев. ''Пособие по истории СССР для подготовительных отделений вузов''. — М.: «Высшая школа», 1979, часть 1, стр. 336—418 («Раздел IV „Россия в эпоху империализма“»).</ref> на 82-х старонках тэксту (без ілюстрацый), якія выкладаюць сацыяльна-эканамічнае і палітычнае развіццё Расійскай імперыі ў дадзены перыяд, згадвае імя імператара, які стаяў на чале дзяржавы ў апісваны час, толькі аднойчы<ref>А. С. Орлов, В. А. Георгиев. ''Пособие по истории СССР для подготовительных отделений вузов''. — М.: «Высшая школа», 1979, часть 1, стр. 407.</ref> — пры выкладзе падзей яго адрачэння ў карысць [[Міхаіл Аляксандравіч, (сын Аляксандра III)|брата]] (пра яго ўзыходжанне не гаворыцца нічога; імя [[Уладзімір Ільіч Ленін|У. І. Леніна]] на тых жа старонках памянёна 121 раз).

[[Файл:Yekaterinburg cathedral on the blood 2007.jpg|thumb|250px|[[Храм-на-Крыві, (Екацярынбург)|Храм-на-Крыві]] ў [[Горад Екацярынбург|Екацярынбургу]]у — пабудаваны на месцы [[Дом Іпацьева|дома інжынера Іпацьева]], дзе 17 ліпеня 1918 года быў расстраляны Мікалай II і яго сям’я.]]

CЗ 1920-х гадоў, у рускім замежжы па ініцыятыве Саюзу змагароў памяці імператара Мікалая II<ref>С. Позднышев. ''Немеркнущий свет.'' Сан Пауло, 1949, стр. 27.</ref>, здзяйсняліся рэгулярныя [[Паніхіда|задушныя]] памінанні імператара Мікалая II тройчы ў год (у дзень нараджэння, дзень тэзаімянінаў і ва ўгодкі забойства), але яго шанаванне як святога пачало шырыцца па сканчэнні [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]].

Акт кананізацыі быў успрыняты расійскім грамадствам неадназначна: супернікіпраціўнікі кананізацыі сцвярджаюць, што абвяшчэнне Мікалая II святым насіла палітычны характар<ref>[http://www.istina.ucoz.ru/osipov_o_kanonisazii.html О КАНОНИЗАЦИИ ПОСЛЕДНЕГО РУССКОГО ЦАРЯ]</ref>. З іншага боку, у часткічастцы праваслаўнай супольнасці цыркулююць ідэі пра тое, што ўслаўленне цара як пакутніка недастаткова, і ён з’яўляецца царом-збаўцам". Ідэі асуджаны [[Алексій II|Алексіем II]] як блюзнерскія, бо «збавіцельны подзвіг адзін — Бога нашага Ісуса Хрыста»<ref name="credorub">[http://www.pravoslavie.ru/news/25327.htm Предстоятель Русской Церкви осудил т. н. «чин всенародного покаяния»] Православие. Ru, 24 декабря 2007.</ref>.

У 2003 годзе ў [[Горад Екацярынбург|Екацярынбургу]]у, на месцы знесенага дома інжынера Іпацьева, дзе быў расстраляны Мікалай II і яго сям’я, быў пабудаваны [[Храм-на-Крыві, (Екацярынбург)|Храм-на-Крыві]], перад уваходам у які ўсталяваны помнік сям’і Мікалая II.

У снежні 2005 года прадстаўнік кіраўніка «Расійскага Імператарскага Дому» {{нп3|Марыя Уладзіміраўна Раманава|Марыі Уладзіміраўны Раманавай|ru|Романова, Мария Владимировна}} накіраваў у [[Пракуратура Расійскай Федэрацыі|пракуратуру РФ]] заявазаяву пра [[рэабілітацыя|рэабілітацыю]] як ахвяр [[Рэпрэсіі|палітычных рэпрэсій]] расстралянага былога імператара Мікалая II і членаў яго сям’і<ref>[http://newsru.com/russia/20feb2006/pomanovy.html Генпрокуратура РФ отказалась реабилитировать Николая II] NEWSru 20 февраля 2006.</ref>. Паводле заявы, пасля шэрага адмоў у задавальненні, [[1 кастрычніка]] [[2008]] года Прэзідыум Вярхоўнага суда РФ прыняў рашэнне пра рэабілітацыю апошняга расійскага імператара Мікалая II і членаў яго сям’і (нягледзячы на думку генпракуратуры РФ, што заяўляла ў судзе, што вымогі пра рэабілітацыю не адпавядаюць заканадаўству з прычыны таго, што дадзеныя асобы не былі арыштаваны па палітычных матывах, а судовага рашэння пра расстрэл не прымалася)<ref>[http://newsru.com/russia/01oct2008/reab.html Последний российский император Николай II и члены его семьи реабилитированы] [[NEWSru]] 1 октября 2008.</ref><ref name="sp">[http://svpressa.ru/issue/news.php?id=9846 Генпрокуратура признала, что Романовых расстреляли незаконно.]</ref><ref name="reab">[http://www.interfax.ru/society/txt.asp?id=36422 Реабилитация через 90 лет после казни]</ref>.

Яшчэ пры жыцці апошняга імператара ў яго гонар былі пастаўлены не менш дванаццаці помнікаў, злучаных з наведваннем ім розных гарадоў і ваенных лагераў. Галоўным чынам гэтыя помнікі ўяўлялі сабою калоны ці абеліскі з імператарскім вензелем і адпаведным надпісам. Адзіны помнік, які ўяўляш сабой бронзавы бюст Імператара на высокім гранітным пастаменце, быў усталяваны ў [[Горад Хельсінкі|Гельсінгфорсе]] да [[300-годдзе дому Раманавых|300-летняму юбілею Дому Раманавых]]. Ніводны з гэтых помнікаў не захаваўся<ref>''Сокол, К. Г.'' Монументальные памятники Российской Империи. Каталог. — М., 2006. — С. 162—165.</ref>.

* пасёлак [[Аграгарадок Крайск|Крайск]] [[Лагойскі раён|Лагойскага раёна]] Мінскай вобласці; каля Мікольскай царквы. Бронзавы бюст на пастаменце. Адкрыты 17 ліпеня 2012 года, скульптар Ул. Зялянка.

* [[Горад Паўлаўск (Санкт-Пецярбург)|Паўлаўск]], прыгарад Санкт-Пецярбурга; каля Мікольскай царквы. Бронзавы бюст на пастаменце. Адкрыты 20 лістапада 2011 года, скульптар С. Ю. Аліпаў.

* [[горад Пушкін (горад)|Пушкін]]; побач з Феадораўскім Гаударавым саборам. Бронзавы бюст на пастаменце. Адкрыты 17 ліпеня 1993 года, скульптар В. В. Зайко.

* сяло {{нп3|Сяло Сырастан|Сырастан|ru|Сыростан (село)}}, блізу МіасаМіяса Чалябінскай вобласці; каля Крыжаўзвіжанскай царквы. Бронзавы бюст на пастаменце. Адкрыты ў ліпені 1996 года, скульптар П. Е. Лёвачкін.

* сяло [[Сяло Тайнінскае|Тайнінскае]], блізу горада Мыцішчы Маскоўскай вобласці. Фігура на высокім пастаменце. Адкрыты 26 мая 1996 года, скульптар В. М. Клыкаў. 1 красавіка 1997 года помнік быў падарваны, аднак спусцячы тры гады адноўлены па гэтай жа мадэлі і зноў адкрыты 20 жніўня 2000 года.

* 8 чэрвеня 2012 года ў гарадскім парку сіцылійскага горада {{нп3|Таарміна|Таарміна|ru|Таормина}} быў усталяваны бюст Мікалая II. Помнік апошняму расійскаму імператару быў асвячоны па праваслаўным абрадзе<ref>[http://palermo-consulru-blog.it/2012-06-na-sicilii-podvig-russkih-moryakov-uvekovechen-v-bronze/ В Таормине (Сицилия, Италия) установлен памятник Николаю II]</ref>.

* [[Храм-на-Крыві, (Екацярынбург)|Храм-на-Крыві]] ў Екацярынбургу.

* Бюст Мікалая II у горадзе [[Горад Баня-Лука|Баня-Лука]] ў [[Рэспубліка Сербская|Рэспубліцы Сербскай]], усталяваны 21 чэрвеня 2014 года.

* {{нп3|Помнік Мікалаю II, (Бялград)|Помнік Мікалаю II у Бялградзе|ru|Памятник Николаю II (Белград)}}, [[Сербія]] — падарунак Расійскай Федэрацыі Бялграду. Усталяваны 13 кастрычніка 2014 года ў скверы насупраць мэрыі горада і непадалёку ад {{нп3|Рускі дом, (Бялград)|Расійскага цэнтра навукі і культуры «Рускі дом»|ru|Русский дом (Белград)}}. Аўтары скульптуры {{нп3|Андрэй Мікалаевіч Кавальчук|А. М. Кавальчук|ru|Ковальчук, Андрей Николаевич}} і Г. Праватораў<ref>[http://ria.ru/religion/20141013/1028154605.html Памятник царю Николаю II установлен в Белграде]</ref>. Урачыстае адкрыццё помніка адбылося 16 лістапада 2014 года<ref>{{cite news|url=http://ria.ru/religion/20141116/1033565984.html|title=Памятник Николаю Второму открыт в Белграде|date=2014-11-16|publisher=РИА-Новости|description=Памятник последнему императору России открыли патриарх Кирилл и президент Сербии Томислав Николич.|accessdate=2014-11-16}}</ref>.

* Імя Мікалая II носіць вуліца ў французскім горадзе {{нп3|Горад Мезон-Лафіт (горад)|Мезон-Лафіт|ru|Мезон-Лаффит (город)}} (avenue Nicolas II).

* Avenue Nicolas II у [[Горад Ніца|Ніцы]] — вуліца, якая падходзіць да {{нп3|Мікалаеўскі сабор, (Ніца)|Сабору Святога Мікалая|ru|Николаевский собор (Ницца)}}.

* Вуліца Цара Николаjа II у [[Горад Бялград|Бялградзе]]зе.

* Набярэжная Цэсарэвіча ва [[Горад Уладзівасток|Уладзівастоку]]у{{-1|<ref>[http://vladivostok-city.com/ru/places/all/all/1164 Набережная Цесаревича, Владивосток - путеводитель по городу]</ref>}}.

Пра Мікалая II і яго сям’ю знята некалькі мастацкіх фільмаў, сярод якіх можна вылучыць «{{нп3|Агонія, (фільм)|Агонія|ru|Агония (фильм)}}» (1981), англійска-амерыканскі фільм {{нп3|Мікалай і Аляксандра|«Мікалай і Аляксандра»|ru|Николай и Александра}} (''Nicholas and Alexandra'', [[1971]]) і два расійскія фільмы {{нп3|Царазабойца, (фільм)|«Царазабойца»|ru|Цареубийца (фильм)}} ([[1991]]) і {{нп3|Раманавы. Венцаносная сям'я|«Раманавы. Венцаносная сям'я»|ru|Романовы. Венценосная семья}} ([[2000]]). Галівуд зняў некалькі кінастужак пра дачку цара Анастасію, якая нібы выратавалася («Анастасія» (''Anastasia'', [[1956]]) і {{нп3|Анастасія,: таямніцаТаямніца Ганны|«Анастасія, ці таямніца Ганны»|ru|Анастасия: Загадка Анны}} (''Anastasia: The Mystery of Anna'', ЗША, [[1986]]), а таксама мультфільм {{нп3|Анастасія, (мультфільм)|«Анастасія»|ru|Анастасия (мультфильм)}} (''Anastasia'', ЗША, [[1997]]).

* Уладзімір Колчын (Пралог, 1956, «{{нп3|Два жыцці, (фільм, 1961)|«Два жыцці»|ru|Две жизни (фильм, 1961)}}», 1961)

* {{нп3|Барыслаў Мікалаевіч Брандукоў|Барыслаў Брандукоў|ru|Брондуков, Борислав Николаевич}} ({{нп3|Сям'я Кацюбінскіх, (фільм)|«Сям'я Кацюбінскіх»|ru|Семья Коцюбинских}}, 1972)

* {{нп3|Анатоль Уладзіміравіч Стычкін|Анатоль Рамашын|ru|Ромашин, Анатолий Владимирович}} ([[Агонія, (фільм)|«Агонія»]], 1974/1981)

* {{нп3|Юрый Аляксандравіч Дземіч|Юрый Дземіч|ru|Демич, Юрий Александрович}} ({{нп3|Давер, (фільм, 1975)|«Давер»|ru|Доверие (фильм, 1975)}}, 1975)

* [[Амар Шарыф]] ([[Анастасія,: таямніцаТаямніца Ганны|«Анастасія, ці таямніца Ганны»]] ''Anastasia: The Mystery of Anna'', ЗША, [[1986]])

* {{нп3|Аляксандр Уладзіміравіч Галібін|Аляксандр Галібін|ru|Галибин, Александр Владимирович}} ({{нп3|Жыццё Кліма Самгіна, (тэлесерыял)|«Жыццё Кліма Самгіна»|ru|Жизнь Клима Самгина (телесериал)}} 1987, [[Раманавы. Венцаносная сям'я|«Раманавы. Венцаносная сям’я»]], [[2000]])

* {{нп3|Андрэй Станіслававіч Растоцкі|Андрэй Растоцкі|ru|Ростоцкий, Андрей Станиславович}} («Свой крыж», 1989, «Забароненыя людзі», 1989, «{{нп3|Маці, (фільм, 1989)|Маці|ru|Мать (фильм, 1989)}}», 1989, {{нп3|Раскол, (фільм, 1993)|«Раскол»|ru|Раскол (фильм, 1993)}}, 1993, {{нп3|Сны, (фільм, 1993)|«Сны»|ru|Сны (фильм, 1993)}}, 1993, «Жыццё і смерць Петра Сталыпіна», 2001)

* [[Алег Іванавіч Янкоўскі|Алег Янкоўскі]] ([[Царазабойца, (фільм)|«Царазабойца»]], 1991)

* Генадзь Глаголеў ({{нп3|Конь белы, (тэлесерыял)|«Конь белы»|ru|Конь белый (телесериал)}}, 1993)

* [[Іэн Мак-Келен]] ({{нп3|Распуцін, (фільм, 1996)|«Распуцін»|ru|Распутин (фильм, 1996)}}, ЗША, [[1996]])

* Андрэй Неўраеў ({{нп3|Гібель імперыі, (тэлесерыял)|«Гібель імперыі»|ru|Гибель империи (телесериал)}}, 2005)

* {{нп3|Яраслаў Валер'евіч Іваноў|Яраслаў Іваноў|ru|Иванов, Ярослав Валерьевич}} ({{нп3|Змова, (фільм, 2007)|«Змова»|ru|Заговор (фильм, 2007)}}, 2007)

* {{нп3|Мікалай Пятровіч Бурляеў|Мікалай Бурляеў|ru|Бурляев, Николай Петрович}} ({{нп3|Адмірал, (фільм)|«Адмиралъ|ru|Адмиралъ}}, 2008)

* [[Уладзімір Львовіч Машкоў|Уладзімір Машкоў]] ({{нп3|Распуцін, (фільм, 2011)|«Распуцін»|ru|Распутин (фильм, 2011)}}, [[2011]])

* [[Яўген Віталевіч Міронаў|Яўген Міронаў]] ({{нп3|Вока Божае|Вока Божае|ru|Глаз Божий}}, 2012)

* {{нп3|Валерый Аляксандравіч Дзягцяр|Валерый Дзягцяр|ru|Дегтярь, Валерий Александрович}} ({{нп3|Рыгор Р.|Рыгор Р.|ru|Григорий Р.}}, 2014)

{{Асноўны артыкул|{{Не перакладзена 3нп3|Скандал вакол фільма «Мацільда»|Скандал вакол фільма «Мацільда»|ru|Скандал вокруг фильма «Матильда»}}}}

Расійскі рэжысёр [[Аляксей Яфімавіч Учыцель|Аляксей Учыцель]] у [[2017 год у гісторыі кіно|2017]] годзе зняў мастацкі фільм «[[Мацільда (фільм, 2017)|Мацільда]]», сюжэт якога разгортваецца вакол {{Не перакладзена 3нп3|Адносіны цэсарэвіча Мікалая і Мацільды Кшасінскай|адносін|ru|Отношения цесаревича Николая и Матильды Кшесинской}} балерыны [[Мацільда Феліксаўна Кшасінская|Мацільды Кшасінскай]] і цэсарэвіча Мікалая Аляксандравіча. Ролю Мікалая II выканаў нямецкі акцёр {{Не перакладзена 3нп3|Ларс Айдзінгер|Ларс Айдзінгер|ru|Айдингер, Ларс}}. Запланаваны выхад фільма стаў прадметам грамадскага канфлікту, які разгарэўся з лістапада 2016 года. Складовымі часткамі канфлікту з’яўляюцца жорсткая палеміка, спробы забароны фільма, пагрозы кінапракатчыкам і падпалы кінатэатраў у шэрагу гарадоў Расіі. Прычынай пратэстаў стала ўспрыманне трэйлера фільма як скажаючага гістарычную праўду і ачарняючага памяць Мікалая II, {{Не перакладзена 3нп3|Кананізацыя царскай сям’і|кананізаванага|ru|Канонизация царской семьи}} Рускай праваслаўнай царквой.<ref>[https://sputnik.by/culture/20171018/1031435482/prokat-matildy-v-mogileve-ogranichili-iz-za-carskoj-semi.html Прокат «Матильды» в Могилеве ограничили из-за «царской семьи».] {{Ref-ru}}</ref>

* [[Аляксандр III, (імператар расійскі)|Аляксандр III]]

* [[Марыя Фёдараўна, (жонка Аляксандра III)|Марыя Фёдараўна]].

* [[Міхаіл Аляксандравіч, (сын Аляксандра III)|Міхаіл Аляксандравіч]]

* [[Аляксандра Фёдараўна, (жонка Мікалая II)|Аляксандра Фёдараўна]]

* [[Вольга Мікалаеўна, (вялікая княжна)|Вольга Мікалаеўна]]

* [[Таццяна Мікалаеўна, (вялікая княжна)|Таццяна Мікалаеўна]]

* [[Марыя Мікалаеўна, (вялікая княжна)|Марыя Мікалаеўна]]

* ''[[П'ерП’ер Жыльяр|Жильяр П.]]'' [http://publ.lib.ru/ARCHIVES/J/JIL'YAR_P'er/_Jil'yar_P..html#01 Император Николай II и его семья.] Вена, — 1921.

before=[[Аляксандр III, (імператар расійскі)|Аляксандр Аляксандравіч]]|

after={{нп3|Георгій Аляксандравіч|Георгій Аляксандравіч|ru|Георгий Александрович}}|

title={{нп3|Цэсарэвіч|Цэсарэвіч|ru|Цесаревич}}|

before=[[Аляксандр III, (імператар расійскі)|Аляксандр III]]|

after1=[[Лютаўская рэвалюцыя|спыненне існавання манархіі]];<br>[[Міхаіл Аляксандравіч, (сын Аляксандра III)|Міхаіл Аляксандравіч]]<br>{{нп3|Міхаіл Уладзіміравіч Радзянка|Міхаіл Уладзіміравіч Радзянка|ru|Родзянко, Михаил Владимирович}}<br>(старшыня {{нп3|Часовы камітэт Дзяржаўнай думы|Часовага камітэта Думы|ru|Временный комитет Государственной думы}});<br>[[Георгій Яўгенавіч Львоў]]<br>(міністр-старшыня [[Часовы ўрад Расіі|Часовага ўрада]])|

after2=незалежнасць Польшчы ([[Каралеўства Польскае, (1916—1918)|пад акупацыяй,]] [[Польская Рэспубліка, (1918—1939)|потым рэальная]])<br>[[Юзаф Пілсудскі]] (кіраўнік дзяржавы)|