Мікалай Іванавіч Лабачэўскі: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
M.L.Bot (размовы | уклад)
др clean up, перанесена: па крайняй меры → прынамсі з дапамогай AWB
Няма тлумачэння праўкі
Радок 14:
{{!}}}
}}
{{цёзкі2|Лабачэўскі}}
'''Мікала́й Іва́навіч Лабачэўскі''' ({{ДН|1|12|1792|20|11}}, [[Ніжні Ноўгарад]] — {{ДС|24|2|1856|12}}, [[Казань]]) — рускі [[матэматык]] XIX стагоддзя, стваральнік [[Нееўклідава геаметрыя|нееўклідавай]] [[Геаметрыя Лабачэўскага|геаметрыі]], дзеяч універсітэцкай адукацыі і народнай асветы. Вядомы англійскі матэматык [[Уільям Кінгдан Кліфард|Уільям Кліфард]] назваў Лабачэўскага «[[Мікалай Капернік|Капернікам]] геаметрыі»{{sfn|Белл|1979|с=218}}.
 
Радок 37 ⟶ 36:
Для першых гадоў існавання Казанскага ўніверсітэта характэрна слабая арганізацыя яго працы. Курс універсітэта мала адрозніваўся ад гімназічнага. Не было аддзяленняў (факультэтаў), на якія ўніверсітэт павінен быў дзяліцца згодна са статутам 1804 года. Толькі два курсы ва ўніверсітэцкай праграме 1806/1807 года адносіліся да фізіка-матэматычных навук. У двух паўгоддзях (семестрах) ад’юнктам І. І. Запольскім чытаўся курс фізікі. У першым паўгоддзі ад’юнкт Р. І. Карташэўскі паўтарыў са студэнтамі агульную арыфметыку, прачытаў курс алгебры і перайшоў да выкладання [[дыферэнцыяльнае злічэнне|дыферэнцыяльнага злічэння]]. Але 5 снежня 1806 года, з-за канфлікту з дырэктарам універсітэта [[Ілья Фёдаравіч Якоўкін|І. Ф. Якоўкіным]], ён і шэраг іншых выкладчыкаў былі звольнены. Выкладаць матэматыку даручылі студэнтам. Студэнты вялі заняткі і па іншых дысцыплінах.
 
[[Выява:Martin Bartels.jpg|thumb|<center>Марцін Бартэльс</center>|link=Special:FilePath/Martin_Bartels.jpg]]
Становішча змянілася толькі ў 1808 годзе з прыбыццём ва ўніверсітэт значных нямецкіх вучоных, якіх запрасіў тагачасны папячыцель Казанскай вучэбнай акругі [[Сцяпан Якаўлевіч Румоўскі|С. Я. Румоўскі]]. У лютым 1808 года прыехаў прафесар чыстай матэматыкі [[Марцін Бартэльс]], друг і настаўнік вялікага нямецкага матэматыка [[Карл Фрыдрых Гаус|Карла Фрыдрыха Гауса]], выдатны педагог. 2 сакавіка ён пачаў курс лекцый па чыстай матэматыцы. У верасні таго ж года ў Казань прыязджае матэматык [[Каспар Фёдаравіч Рэнер|Каспар Рэнер]], а ў 1810 годзе — прафесар теарэтычнай і доследнай фізікі [[Франц Ксаверый Бронер|Бронер]] і прафесар астраноміі [[Іозеф Іаган Літраў|Літраў]].
 
Радок 129 ⟶ 127:
Мяркуючы па зместу гэтай заметкі, яе пісаў чалавек з матэматычнай адукацыяй, хутчэй за ўсё, нехта з акружэння Астраградскага (у артыкуле змешчаны тыя ж неабгрунтаваныя крытычныя заўвагі, што і ў водгуку Астраградскага). У якой ступені ў справе паўдзельнічаў сам Астраградскі, гісторыкам высветліць не ўдалося.
 
[[Выява:VoobrGeomЛобачевский. Воображаемая геометрия (1837).jpg|thumb|left|<center>Тытульны ліст кнігі Лабачэўскага «Воображаемая геометрия»</center>|link=Special:FilePath/VoobrGeom.jpg]]
Спроба Лабачэўскага надрукаваць у том жа часопісе адказ на пасквіль была праігнаравана рэдакцыяй. Нягледзячы на складанасці, Лабачэўскі, упэўнены ў правільнасці сваіх вывадаў, працягваў працу. У 1835—1838 ён апублікаваў у «[[Учёные записки Казанского университета|Вучоных запісках]]» артыкулы аб «уяўнай геаметрыі», а затым выйшла самая поўная з яго работ «''Новыя пачаткі геаметрыі з поўнай тэорыяй паралельных''» ({{lang-ru|«''Новые начала геометрии с полной теорией параллельных''»}}).
 
[[Выява:Lobachevsky 04.jpg|thumb|<center>Тытульны ліст нямецкага выдання «Геаметрычных даследаванняў па тэорыі паралельных» (1840)</center>|link=Special:FilePath/Lobachevsky_04.jpg]]
Не знайшоўшы разумення на радзіме, Лабачэўскі паспрабаваў знайсці аднадумцаў за мяжою. У 1837 годзе артыкул Лабачэўскага «''Уяўная геаметрыя''» на французскай мове ({{lang-fr|Géométrie imaginaire}}) з’явіўся ў аўтарытэтным берлінскім часопісе [[Аўгуст Леапольд Крэле|Крэле]], а ў 1840 годзе Лабачэўскі апублікаваў на нямецкай мове невялікую кнігу «''Геаметрычныя даследаванні па тэорыі паралельных''», дзе быў змешчаны дакладны і сістэматычны выклад яго асноўных ідэй. Два асобнікі атрымаў [[Карл Фрыдрых Гаус]], «кароль матэматыкаў» таго часу. Як высветлілася значна пазней, Гаус і сам употай распрацоўваў нееўклідаву геаметрыю, але так і не адважыўся апублікаваць што-небудзь на гэту тэму, мяркуючы, што навуковая грамадскасць яшчэ не гатова ўспрыняць такія радыкальныя ідэі. Азнаёміўшыся з вынікамі Лабачэўскага, ён з захапленнем выказаўся аб іх, але толькі ў сваіх дзённіках і пісьмах блізкім сябрам. Напрыклад, у пісьме астраному [[Генрых Хрысціян Шумахер|Г. Х. Шумахеру]] (1846) Гаус так ацаніў працу Лабачэўскага:
{|
Радок 180 ⟶ 177:
'''У гонар Лабачэўскага названы:'''
* Малая планета № 1858.
* Кратар на адваротным баку [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]]а (9,9°N, 112,6°E).
* Навуковая бібліятэка Казанскага ўніверсітэта.
* Вуліцы Лабачэўскага ў розных населеных пунктах дзяржаў былога [[СССР]].