4 437
правак
няма тлумачэння праўкі
Іван Булва (размовы | уклад) Няма тлумачэння праўкі |
Іван Булва (размовы | уклад) Няма тлумачэння праўкі |
||
|
Афганістан мае магутны цывілізацыйны падмурак — гісторыя краіны сягае на шмат тысячагоддзяў у мінулае. У рэлігійна-цывілізацыйным ракурсе у ёй можна выдзеліць чатыры самых значыных перыяды: зараастрысцкі, эліністычны, будысцкі, мусульманскі. У ХІХ стагоддзі Афганістан апынуўся на мяжы расійскай і брытанскай сфер інтарэсаў, але сталай калоніяй ніводнай з вялікіх дзяржаў так і не стаў. У 1919 Афганістан канчаткова пазбавіўся замежных уплываў і ператварыўся ў цалкам незалежную манархію. Перыяд з 1989 года стаў самым трагічным у гісторыі краіны і адзначыўся [[Афганская вайна (1979—1989)|савецкай акупацыяй]], міжусобнай вайной, таталітарным фундаменталісцкім рэжымам [[Талібан|талібаў]].
Унітарная прэзідэнцкая рэспубліка. Два апошніх дзесяцігоддзі спрабуе развівацца ў дэмакратычным рэчышчы. Адміністрацыйна Афганістан дзеліцца на 34 правінцыі і 366 паветаў. Сталіца — г. [[Кабул]]. Афганістан з'яўляецца членам [[Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва|Арганізацыі Ісламскага Супрацоўніцтва]], рэгіянальнай арганізацыі СААРК (South Asian Association for Regional Cooperation), [[Рух Недалучэння|Руху Недалучэння]], [[Група 77|Групы 77]].
Для насельніцтва Афганістана харатэрныя вельмі высокія тэмпы росту. Шматнацыянальная краіна, у этнічным складзе пераважаюць пуштуны і таджыкі, афіцыйныя мовы — пушту і дары адпаведна. Рэлігія — іслам, пераважна суніцкага кірунку. Буйныя гарады: [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]], [[Горад Герат|Герат]], Джэлалабад.
Найбяднейшая краіна Азіі, адна з найгорш развітых краін свету. У Афганістане адныя з найвышэйшых у свеце ўзроўняў тэрарызму, дзіцячай смяротнасці, беднасці, насельніцтва, што галадае. Індэкс чалавечага развіцця, хоць у 2013-2019 і вырас на 50 тысячных, так і не скрануўся са 169 месца.<ref>http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf</ref> Грашовая адзінка: афгані, афіцыйны курс трымаецца ў межах
Нацыянальнае свята адзначаецца 19 жніўня — Дзень аднаўленні незалежнасці (з 1919). Новы год у Афганістане пачынаецца 21 сакавіка. Выходны дзень — пятніца.
== Геаграфія ==▼
=== Геаграфічнае становішча ===▼
Афганістан — унутрыкантынентальная дзяржава. Геаграфічна яго адносяць як да Паўднёвай, гэтак і да Цэнтральнай Азіі, за важнасць географічнага становішча на скрыжаванні шляхоў паэтычна называючы "сэрцам" гэтай часткі свету. Пра тое выдатна сказаў пакістанкі паэт [[Мухамад Ікбал]]: ▼
"Азія — цела з вады і зямлі, а сэрца яе ў Афганістане. Разлад у сэрцы — разлад ва ўсёй Азіі, згода на сэрцы — спакой ва ўсёй Азіі."▼
Даўжыня яго межаў Афганістана складае 5 529 км:▼
* Кітай — 76км▼
* Іран — 936 км▼
* Пакістан — 2 430 км▼
* Таджыкістан — 1 206 км▼
* Туркменістан — 744 км▼
* Узбекістан — 137 км.▼
Розніца ў часе: паміж Мінскам і Кабулам складае 2:30 у зімовы час і 1:30 хвілін у летні час (напрыклад, калі ў Мінску 12.00, у Кабуле 14:30 у зімовы час).▼
=== Прырода ===▼
[[Выява:Afghan topo en.jpg|left|thumb|200px|Тапаграфія Афганістана]]▼
Афганістан — краіна гор, што займаюць каля яе 4/5 плошчы. З паўночнага ўсходу на паўднёвы захад цягнуцца горы [[Гіндукуш]], з самым высокім пунктам краіны, гарой [[Нусзаак]] (7 455 м), якія паступова пераходзяць у [[Іранскае нагор'е]], і далей у [[паўпустыня|паўпустыні]] [[Рэгістан]]у, паміж якімі знаходзіцца гара [[гара Арарат|Арарат]]. ▼
[[Клімат]] разнастайны, у гарах тэмпература [[студзень|студзеня]] складае −15 °C, а ў [[ліпень|ліпені]] рэдка ўзнімаецца вышэй за 0 °C. [[Лета]] цяплейшае ў пустынных абшарах на поўдні (вышэй за +22 °C). [[Ападкі]] ў гарах большыя за 1 500 мм, у астатняй частцы краіны 400—600 мм, у пустынях 200 мм. [[сельская гаспадарка|Сельскагаспадарчыя]] землі займаюць каля 12 % плошчы, [[лес|лясы]] (у асноўным на паўночным усходзе) толькі каля 3 %.▼
== Этымалогія ==
Нарэшце, з пашырэннем і цэнтралізацыяй улады ў краіне, афганскія кіраўнікі прынялі назву «Афганістан» для ўсяго каралеўства. «Афганістан» у якасці назвы ўсяго царства было згадана ў 1857 годзе Фрыдрыхам Энгельсам]<ref name="MECW">[http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/afghanistan/index.htm MECW Volume 18, p. 40; The New American Cyclopaedia — Vol. I, 1858]</ref>, яно стала афіцыйнай назвай, калі краіна была прызнана сусветнай супольнасцю ў 1919 годзе, пасля атрымання поўнай незалежнасці ад Вялікабрытаніі, і была зацверджана ў якасці такога ў Канстытуцыі Афганістана 1923 года<ref>[http://www.afghan-web.com/history/const/const1923.html Afghanistan’s Constitution of 1923] under ''[[Amanullah Khan|King Amanullah Khan]]'' (English translation).</ref>.
▲== Геаграфія ==
▲=== Геаграфічнае становішча ===
▲Афганістан — унутрыкантынентальная дзяржава. Геаграфічна яго адносяць як да Паўднёвай, гэтак і да Цэнтральнай Азіі, за важнасць географічнага становішча на скрыжаванні шляхоў паэтычна называючы "сэрцам" гэтай часткі свету. Пра тое выдатна сказаў пакістанкі паэт [[Мухамад Ікбал]]:
▲ "Азія — цела з вады і зямлі, а сэрца яе ў Афганістане. Разлад у сэрцы — разлад ва ўсёй Азіі, згода на сэрцы — спакой ва ўсёй Азіі."
▲Даўжыня яго межаў Афганістана складае 5 529 км:
▲* Кітай — 76км
▲* Іран — 936 км
▲* Пакістан — 2 430 км
▲* Таджыкістан — 1 206 км
▲* Туркменістан — 744 км
▲* Узбекістан — 137 км.
▲Розніца ў часе: паміж Мінскам і Кабулам складае 2:30 у зімовы час і 1:30 хвілін у летні час (напрыклад, калі ў Мінску 12.00, у Кабуле 14:30 у зімовы час).
▲=== Прырода ===
▲[[Выява:Afghan topo en.jpg|left|thumb|200px|Тапаграфія Афганістана]]
▲Афганістан — краіна гор, што займаюць каля яе 4/5 плошчы. З паўночнага ўсходу на паўднёвы захад цягнуцца горы [[Гіндукуш]], з самым высокім пунктам краіны, гарой [[Нусзаак]] (7 455 м), якія паступова пераходзяць у [[Іранскае нагор'е]], і далей у [[паўпустыня|паўпустыні]] [[Рэгістан]]у, паміж якімі знаходзіцца гара [[гара Арарат|Арарат]].
▲[[Клімат]] разнастайны, у гарах тэмпература [[студзень|студзеня]] складае −15 °C, а ў [[ліпень|ліпені]] рэдка ўзнімаецца вышэй за 0 °C. [[Лета]] цяплейшае ў пустынных абшарах на поўдні (вышэй за +22 °C). [[Ападкі]] ў гарах большыя за 1 500 мм, у астатняй частцы краіны 400—600 мм, у пустынях 200 мм. [[сельская гаспадарка|Сельскагаспадарчыя]] землі займаюць каля 12 % плошчы, [[лес|лясы]] (у асноўным на паўночным усходзе) толькі каля 3 %.
== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя Афганістана}}
[[File:ScythianBelt.jpg|thumb|Скіфскі пояс, "бактрыйскае золата"]]
Слядам чалавека на тэрыторыі сучаснага Афганістана сама меней 50 тысяч гадоў. Да
У VI стагоддзі да н.э. рэгіён становіцца правінцыяй персідскай імперыі
[[File:Mazar-e sharif - Steve Evans.jpg|thumb|left|Блакітная мячэць у [[Мазары-Шарыф]]е, XV ст]]
У VII стагоддзі пачалося пранікненне ісламу з захаду. Апорнымі пунктамі для новай рэлігіі сталі гарады Герат і Зарандж, што кантраляваліся Сасанідамі. Цалкам тэрыторыя Афганістана была ісламізавана паміж ІХ і ХІІ стагоддзямі цягам кіравання дынастый Сафарыдыў, Саманідаў, Газнарыдаў і Гурыдаў. У высокім і познім Сярэднявеччы і на пачатку Новага часу зямля Афганістана часткова ўваходзіла ў склад розных вялікіх дзяржаў: дзяржавы Харэзмшахаў, Дэлійскага султаната, імперыі Цімура, імперыі Вялікіх Маголаў, Сефевідскага Ірана.
Гісторыя Афганістана як згуртавання афганскіх плямёнаў пачынаецца ў 1707 годзе, калі пуштунскі правадыр Мір Вайс-хан Хатакі, заснавальнік [[Дынастыя Хатакі|дынастыі Хатакі]], абвясціў незалежнасць ваколіц Кандагара ад Сефевідаў. Імперыя Хатакі дасягнула найвышэйшага ўздыму ў 1720-х, аднак у 1729-м яе войска было ўшчэнт разбіта, а ўсе заваёвы — страчаны. Першая цэнтралізаваная дзяржава на тэрыторыі сучаснага Афганістана са сталіцай зноў жа ў Кандагары была створана ў 1747 годзе палкаводцам іранскай арміі пуштунам [[Ахмад-шах Дурані|Ахмад-ханам]]. У 1776 Дурані перанеслі цэнтр сваёй дзяржавы ў Кабул, а горад Пешавар (сучасны Пакістан) стаў зімняй сталіцай.
[[File:The army of the Indus entering Kandahar.jpg|thumb|Брытанцы ўваходзяць у Кандагар,
Далейшае развіццё падзей адбывалася на фоне разгорнутай у XIX стагоддзі барацьбы Англіі і Францыі за ўплыў у зоне Персідскага заліва, руху Расіі на поўдзень, захопу сікхамі Панджаба і Сінда. У 1823 быў захоплены сікхамі Пешавар. Сам жа Афганістан стаў буфернай зонай паміж Брытанскай Індыяй і Расійскім Туркестанам у геапалітычным суперніцтве, што атрымала назву "Вялікая гульня". Адной з галоўных падзей "Гульні" стаў захоп Афганістана брытанскімі войскамі падчас Першай Афгана-Брытанскай вайны (1839-1842). Аднак нязвыкла суровыя для індыйскіх карпусоў зімы і супраціў мясцовых плямёнаў змусілі падданых каралевы пакінуць непрыветныя горы.
У 1919 годзе ў выніку перавароту да ўлады ў Кабуле прыйшоў эмір Аманула-хан, які аб’яднаў канфліктуючыя групоўкі і ўзяў курс на сацыяльна-палітычныя і эканамічныя рэформы, каб ліквідаваць феадалізм. З 1964 па 1973 гады Афганістан з’яўляўся канстытуцыйнай манархіяй. 17 ліпеня 1973 года ў выніку перавароту, які ўзначальваў Мухамед Дауд, быў зрынуты кароль Махамад Захір Шах і абвешчана Рэспубліка Афганістан.
[[File:Jamiat e-Islami in Shultan Valley 1987 with Dashaka.jpg|thumb|Маджахеды, 1897]]
У красавіку 1978 года, пасля так званай «красавіцкай рэвалюцыі», да ўлады прыйшла [[Народна-дэмакратычная партыя Афганістана]] (НДПА). Краіна была абвешчана Дэмакратычнай Рэспублікай Афганістан (ДРА). Вышэйшым органам улады стаў Рэвалюцыйны савет, які ўзначаліў [[Нур Махамад Таракі|Нур Мухамед Таракі]]. Дзеючая на той момант Канстытуцыя ад 14 лютага 1977 года была адменена. 16 верасня 1979 года Таракі быў адхілены ад улады яго найбліжэйшым паплечнікам [[Хафізула Амін|Хафізулой Амінам]], які перад гэтым займаў пасаду Прэм’ер-міністра і Міністра Абароны Афганістана. Нягледзячы на просьбы кіраўніцтва СССР і асабіста Генеральнага сакратара ЦК КПСС Леаніда Брэжнева, 9 кастрычніка 1979 года таракі быў забіты па загадзе Аміна (задушылі падушкамі).
25 снежня 1979 года па дамоўленасці з кіраўніком краіны Х.Амінам і з мэтай аказання падтрымкі ўраду НДПА ў Афганістан былі [[Афганская вайна (1979—1989)|ўведзены савецкія войскі]]. Амін выказаў прадзяку савецкаму кіраўніцтву. 27 снежня 1979 года савецкія спецгрупы штурма захапілі ўрадавую рэзідэнцыю ў Кабуле і забілі Аміна. Падчас бою загінулі больш як 200 афганскіх салдат і афіцэраў, два малалетнія сыны Аміна і чатырнаццаць савецкіх вайскоўцаў. Савецкія войскі знаходзіліся ў Афганістане да 1989 года. Значная частка афганскага народу паднялася на ўзброеную барацьбу з "абмежаваным кантынгентам" вялікага паўночнага суседа і мясцовымі фармаваннямі фактычна марыянетачнага прэзідэнта Наджыбулы, афганскія партызаны сталі вядомыя свету пад імем маджахедаў.
[[File:Inauguration of President Hamid Karzai in December 2004.jpg|thumb|left|Інаугурацыя Хаміда Карзая, снежань 2004]]▼
Пасля адыходу Саветаў непапулярны і варожы большасці афганцам рэжым [[Махамад Наджыбула|Наджыбулы]] хутка рухнуў, але міру гэта не прынесла. Учорашнія маджахеды развязалі крывавую грамадзянскую вайну, у выніку якой у 1996 уладу захапілі радыкальныя ісламісты з групоўкі "Талібан". Талібы — а кантралявалі яны тры чвэрці краіны — ператварылі Афганістан у таталітарны сярэднявечны халіфат і базу для міжнароднага тэрарызму. Сталіца краіны была перанесена ў населены пуштунамі Кандагар. Жыхары краіны былі
У кастрычніку 2004 года адбыліся прэзідэнцкія выбары, па выніках якіх прэзідэнтам Афганістана стаў [[Хамід Карзай]]. У студзені 2004 быў прыняты Асноўны закон Афганістана, у верасні 2005 года прайшлі выбары ў вышэйшы заканадаўчы орган — двухпалатную Нацыянальную Асамблею (парламент). У 2006 годзе парламент зацвердзіў міністраў у склад дзеючага ўрада, сфарміраванага Хамідам Карзаем пасля яго ўступлення на пасаду кіраўніка ІРА. Чарговыя прэзідэнцкія і парламенцкія выбары ў Афганістане прайшлі ў 2009 і 2010 адпаведна. Карзай быў
▲[[File:Inauguration of President Hamid Karzai in December 2004.jpg|thumb|Інаугурацыя Хаміда Карзая, снежань 2004]]
▲У кастрычніку 2004 года адбыліся прэзідэнцкія выбары, па выніках якіх прэзідэнтам Афганістана стаў [[Хамід Карзай]]. У студзені 2004 быў прыняты Асноўны закон Афганістана, у верасні 2005 года прайшлі выбары ў вышэйшы заканадаўчы орган — двухпалатную Нацыянальную Асамблею (парламент). У 2006 годзе парламент зацвердзіў міністраў у склад дзеючага ўрада, сфарміраванага Хамідам Карзаем пасля яго ўступлення на пасаду кіраўніка ІРА. Чарговыя прэзідэнцкія і парламенцкія выбары ў Афганістане прайшлі ў 2009 і 2010 адпаведна. Карзай быў пераабраны на другі тэрмін. У 2014 прэзідэнтам быў абраны Ашраф Гані, а ў снежні таго ж года НАТО фармальна завершыла антытэрарыстычную аперацыю, перадаўшы справы афганскаму ўраду.
Тым не менш, талібы, выцесненыя ў недасяжныя горныя раёны, не склалі зброю. Супроцьстаянне радыкальных мусульман і цэнтральнага ўраду працягваецца дагэтуль, што робіць Афганістан адной з самых небяспечных краін у свеце.
| |||