Афганістан: Розніца паміж версіямі

Афганістан  — горная дзяржава, раўнінныя колькітолькі крайняя поўнач і паўднёвы захад. Клімат умераны і субтрапічны, пераважна горны, адрозніваецца вялікай разнастайнасцю. Рэкі належаць да бяссцёкавых басейнаў Амудар'іАмудар’і (поўнач) і [[Гільменд]]уа (паўднёвы захад); а таксама да басейна Індыйскага акіяна (захад). Флора і фаунафаўна вельмі разнастайныя, хоць лясоў амаль што не засталося.

Афганістан мае магутны цывілізацыйны падмурак  — гісторыя краіны сягае на шмат тысячагоддзяў у мінулае. У рэлігійна-цывілізацыйным ракурсе у ёй можна выдзеліць чатыры самых значыныхзначных перыяды: зараастрысцкізараастрыйскі, эліністычны, будысцкі, мусульманскі. У ХІХ стагоддзі Афганістан апынуўся на мяжы расійскай і брытанскай сфер інтарэсаў, але сталай калоніяй ніводнай з вялікіх дзяржаў так і не стаў. У 1919 годзе Афганістан канчаткова пазбавіўся замежных уплываў і ператварыўся ў цалкам незалежную манархію. Перыяд з 1989 года стаў самым трагічным у гісторыі краіны і адзначыўся [[Афганская вайна (1979—1989)|савецкай акупацыяй]], міжусобнай вайной, таталітарным фундаменталісцкім рэжымам [[Талібан|талібаў]].

Унітарная прэзідэнцкая рэспубліка. Два апошнія дзесяцігоддзі спрабуе развівацца ў дэмакратычным рэчышчы. Адміністрацыйна Афганістан дзеліццападзяляецца на 34 правінцыі і 366 паветаў. Сталіца — г. [[Кабул]]. Афганістан з'яўляеццаз’яўляецца членам [[Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва|Арганізацыі Ісламскагаісламскага Супрацоўніцтвасупрацоўніцтва]], рэгіянальнай арганізацыі СААРК (South Asian Association for Regional Cooperation), [[Рух Недалучэння|Руху Недалучэння]], [[Група 77|Групы 77]].

Для колькасці насельніцтва Афганістана харатэрныяхарактэрныя вельмі высокія тэмпы росту. Шматнацыянальная краіна, у этнічным складзе пераважаюць пуштуны і таджыкі, афіцыйныя мовы  — пушту і дары адпаведна. 99 % насельніцтва вызнаюць [[іслам]]: дакладней 74-89 % [[сунізм|суніты]] і 9-25 % [[шыізм|шыіты]]. Буйныя гарады: [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]], [[ГорадГерат Герат(горад)|Герат]], Джэлалабад.

Найбяднейшая краіна Азіі, адна з найгорш развітых краін свету. У Афганістане адныя з найвышэйшых у свеце ўзроўняў тэрарызму, дзіцячай смяротнасці, беднасці, насельніцтва, што галадае. Індэкс чалавечага развіцця, хоць у 2013-20192013—2019 гадах і вырас на 50 тысячных, так і не скрануўся са 169 месца.<ref>http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf</ref>. Грашовая адзінка: афгані, афіцыйны курс трымаецца ў межах 78 афгані за 1 долар ЗША (май 2021).

Нацыянальнае свята адзначаецца 19 жніўня — Дзень аднаўленніаднаўлення незалежнасці (з 1919). Новы год у Афганістане пачынаецца 21 сакавіка. ВыходныВыхадны дзень — пятніца.

Першая частка назвы — «афган», гэта персідскае слова, што перакладаецца як «маўчанне» ці «бязмоўе»; з цюркскіх моў слова — ауган (афган) перакладаецца як «які пайшоў, які схаваўся». экзонімЭкзонім, або вонкавая назва народа  — так сярод цюркаў зваліся ўсе замежныя жыхары. Гэта таксама альтэрнатыўная назва пуштунаў — найбуйнейшай этнічнай групы ў краіне. Сапраўды, тэрыторыя Афганістана цяжкадаступная і зручная для плямёнаў, якія па тых ці іншых прычынах сышлі ці перасяліліся ў горы і захоўвалі сваю незалежнасць ад рознага роду заваёўнікаў Цэнтральнай Азіі. Апошняя частка назвы, суфікс «-істан», узыходзіць да індаеўрапейскага кораня «*stā-» («стаяць») і на персідскай мове азначае «месца, краіна». У сучаснымсучаснай персідскай мове суфікс «-істан» ({{lang-fa|'''ستان'''}}) ужываецца для ўтварэння тапонімаў — геаграфічных назваў месцаў пражывання плямёнаў, народаў і розных этнічных груп.

Тэрмін «афганцы» уў якасці назвы народа, выкарыстоўваецца, па меншай меры, пачынаючы з ісламскага перыяду. На думку шэрагу навукоўцаў, слова «афганскі» з’яўляецца ўпершыню ў гісторыі ў 982 годзе; тады пад ім разумеліся афганцы розных плямёнаў, якія жылі на заходняй мяжы гор ўздоўжуздоўж ракі Інд<ref name="EofI">{{cite encyclopedia| last=Morgenstierne |first=G.|title = AFGHĀN| encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam]]| edition = CD-ROM Edition v. 1.0| publisher = Koninklijke Brill NV| location = Leiden, The Netherlands| year = 1999}}</ref>.

Мараканскі падарожнік Ібн Батута, які наведаў Кабул ўу 1333 годзе, піша:

Пад назвай «Avagānā», гэтая этнічная група ўпершыню згадваецца індыйскім астраномам Varāha Mihira ў пачатку VI-га стагоддзя нашай эры ў яго працы «Brihat-samhita».

Гэтая інфармацыя падмацоўваецца і традыцыйнай пуштунскай літаратурай, напрыклад, у працах паэта XVII-га стагоддзя Хушаль-хана Хатака<ref>''«Afghan Poetry Of The 17th Century: Selections from the Poems of Khushal Khan Khattak''», extract from «Passion of the Afghan» by [[Khushal Khan Khattak]]; translated by C. Biddulph, [[London]], 1890</ref>, які пісаў па-пуштунску:

Тэрмін «Афганістан» згадаў у сваіх успамінах імператар Бабур ўу XVI стагоддзі: у той час гэта слова азначала зямлі на поўдзень ад Кабула, дзе ў асноўным і пражываюць пуштуныref>[http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 «Transactions of the year 908»] by Zāhir ud-Dīn Mohammad Bābur in Bāburnāma, translated by John Leyden, Oxford University Press: 1921.</ref>.

Афганістан  — унутрыкантынентальная дзяржава. Геаграфічна яго адносяць як да Паўднёвай, гэтак і да Цэнтральнай Азіі, за важнасць географічнагагеаграфічнага становішча на скрыжаванні шляхоў паэтычна называючы "«сэрцам"» гэтай часткі свету. Пра тое выдатна сказаў пакістанкіпакістанскі паэт [[Мухамад Ікбал]]:

Даўжыня яго межаў Афганістана складае 5 529 км:

* Кітай — 76км76 км

Розніца ў часе: паміж Мінскам і Кабулам складае 2:30 у зімовы час і 1:30 хвілін у летні час (напрыклад, калі ў Мінску 12.00, у Кабуле 14:30 у зімовы час).

Афганістан  — краіна гор, што займаюць каля яе 4/5 плошчы. З паўночнага ўсходу на паўднёвы захад цягнуцца горы [[Гіндукуш]], з самым высокім пунктам краіны, гарой [[Нашак]] (7 455 м), якія паступова пераходзяць у [[Іранскае нагор'енагор’е]], і далей у [[паўпустыня|паўпустыні]] [[Рэгістан]]уа, паміж якімі знаходзіцца гара [[гара Арарат|Арарат]].

[[File:ScythianBelt.jpg|thumb|Скіфскі пояс, "«бактрыйскае золата"»]]

Слядам чалавека на тэрыторыі сучаснага Афганістана сама меней 50 тысяч гадоў. Да аселага ладу жыцця на афганскай зямлі людзі перайшлі каля 9000 тысяч гадоў таму. Паступова тут паўсталі Бактрыйска-Маргіянская (яе паўднёвая ўскраіна), Гільмендская і [[Індская цывілізацыя|Індская]] (паўночная ўскраіна) цывілізацыі. Наступная міграцыя індаарыйцаў прывяла да новага цывілізацыйнага ўздыму, і ў канцы ІІ - першай палове І тыс. да н.э. Афганістан з'яўляўсяз’яўляўся ўсходняй ускраінай [[Зараастрызм|зараастрысцкагазараастрыйскага]] свету.

У VI стагоддзі да н.э. рэгіён становіцца правінцыяй персідскай імперыі Ахеменідаў. Праз два стагоддзі сюды прыходзіць [[Аляксандр Македонскі]], і, пабраўшыся шлюбам з бактрыйкай [[Раксана|Раксанай]]й, распачынае Кабульскую (фактычна, Індыйскую) кампанію. У спадчыну ад македонцаў застаееццазастаецца [[Грэка-Бактрыйскае цароствацарства]]  — усходні фарпост [[элінізм]]у. Заваёвы Маур'яўМаур’яў прывялі да пранікнення ў рэгіён будызму, што паступова ператварыўся ў пануючую рэлігію, і індуізму. На рубяжы тысячагоддзяў тут паўстала [[Кушанскае царства]], у якім на працягу трох стагоддзяў поплеч квітеліквітнелі будызм, індуізм і хрысціянства.

[[File:Mazar-e sharif - Steve Evans.jpg|thumb|left|Блакітная мячэць у [[Мазары-Шарыф]]е, XV ст.]]

У VII стагоддзі пачалося пранікненне ісламу з захаду. Апорнымі пунктамі для новай рэлігіі сталі гарады Герат і Зарандж, што кантраляваліся Сасанідамі. Цалкам тэрыторыя Афганістана была ісламізавана паміж ІХ і ХІІ стагоддзямі цягам кіравання дынастый Сафарыдыў, Саманідаў, ГазнарыдаўГазневідаў і Гурыдаў. У высокім і познім Сярэднявеччы і наў пачатку Новага часу зямля Афганістана часткова ўваходзіла ў склад розных імперый: дзяржавы Харэзмшахаў, Дэлійскага султаната, імперыі Цімура, імперыі Вялікіх Маголаў, Сефевідскага Ірана.

Гісторыя Афганістана як згуртавання афганскіх плямёнаў пачынаецца ў 1707 годзе, калі пуштунскі правадыр Мір Вайс-хан Хатакі, заснавальнік [[Дынастыя Хатакі|дынастыі Хатакі]], абвясціў незалежнасць ваколіц Кандагара ад Сефевідаў. Імперыя Хатакі дасягнула найвышэйшага ўздыму ў 1720-х, аднак у 1729-м годзе яе войска было ўшчэнт разбіта, а ўсе заваёвы  — страчаны. Першая цэнтралізаваная дзяржава на тэрыторыі сучаснага Афганістана са сталіцай зноў жа ў Кандагары была створана ў 1747 годзе палкаводцам іранскай арміі, пуштунам [[Ахмад-шах Дурані|Ахмад-ханам]], заснавальнікам дынастыі Дурані. У 1776 годзе Дурані перанеслі цэнтр сваёй дзяржавы ў Кабул, а горад Пешавар (сучасны Пакістан) стаў зімняй сталіцай.

Наступныя падзеі развіваліся на фоне разгорнутай у XIX стагоддзі барацьбы Англіі і Францыі за ўплыў у зоне Персідскага заліва, руху Расіі на поўдзень, захопу сікхамі Пенджаба і Сінда. У 1823 годзе быў захоплены сікхамі Пешавар. Сам жа Афганістан стаў буфернай зонай паміж Брытанскай Індыяй і Расійскім Туркестанам у геапалітычным суперніцтве, што атрымала назву "«Вялікая гульня"». Адной з галоўных падзей "«Гульні"» стаў захоп Афганістана брытанскімі войскамі падчас Першай Афганаафгана-Брытанскайбрытанскай вайны (1839-18421839—1842). Аднак нязвыкла суровыя для індыйскіх карпусоў зімы і супраціў мясцовых плямёнаў змусілі падданых каралевы пакінуць непрыветныя горы.

У 1919 годзе ў выніку перавароту да ўлады ў Кабуле прыйшоў эмір Аманула-хан, які аб’яднаў канфліктуючыя групоўкі і ўзяў курс на сацыяльна-палітычныя і эканамічныя рэформы, каб ліквідаваць феадалізм. З 1933 па 1973 гады Афганістан з’яўляўся канстытуцыйнай манархіяй. 17 ліпеня 1973 года ў выніку перавароту, які ўзначальваў Мухамед Дауд, быў зрынуты кароль Махамад Захір Шах і абвешчана Рэспубліка Афганістан.

У красавіку 1978 года, пасля так званай «красавіцкай рэвалюцыі», да ўлады прыйшла [[Народна-дэмакратычная партыя Афганістана]] (НДПА). Краіна была абвешчана Дэмакратычнай Рэспублікай Афганістан (ДРА). Вышэйшым органам улады стаў Рэвалюцыйны савет, які ўзначаліў [[Нур Махамад Таракі|Нур Мухамед Таракі]]. Дзеючая на той момант Канстытуцыя ад 14 лютага 1977 года была адменена. 16 верасня 1979 года Таракі быў адхілены ад улады яго найбліжэйшым паплечнікам [[Хафізула Амін|Хафізулой Амінам]], які перад гэтым займаў пасаду Прэм’ерпрэм’ер-міністра і Міністраміністра Абароныабароны Афганістана. Нягледзячы на просьбы кіраўніцтва СССР і асабіста Генеральнага сакратара ЦК КПСС Леаніда Брэжнева, 9 кастрычніка 1979 года Таракі быў забіты па загадзе Аміна (задушаны падушкамі).

25 снежня 1979 года па дамоўленасці з кіраўніком краіны Х. Амінам і з мэтай аказання падтрымкі ўраду НДПА ў Афганістан былі [[Афганская вайна (1979—1989)|ўведзены савецкія войскі]]. Амін выказаў прадзяку савецкаму кіраўніцтву. 27 снежня 1979 года савецкія спецгрупы штурмаштурму захапілі ўрадавую рэзідэнцыю ў Кабуле і забілі Аміна. Падчас бою загінулі больш як 200 афганскіх салдат і афіцэраў, два малалетнія сыны Аміна і чатырнаццаць савецкіх вайскоўцаў. Савецкія войскі знаходзіліся ў Афганістане да 1989 года. Значная частка афганскага народу паднялася на ўзброеную барацьбу з "«абмежаваным кантынгентам"» вялікага паўночнага суседа і мясцовымі фармаваннямі фактычна марыянетачнага прэзідэнта Наджыбулы, афганскія партызаны сталі вядомыя свету пад імем маджахедаў.

Пасля адыходу Саветаў непапулярны і варожы большасці афганцам рэжым [[Махамад Наджыбула|Наджыбулы]] хутка рухнуў, але міру гэта не прынесла. Учорашнія маджахеды развязалі крывавую грамадзянскую вайну, у выніку якой у 1996 уладугодзе ўладу захапілі радыкальныя ісламісты з групоўкі "«Талібан"». Талібы  — а кантралявалі яны тры чвэрці краіны  — ператварылі Афганістан у таталітарны сярэднявечны халіфат і базу для міжнароднага тэрарызму. Сталіца краіны была перанесена ў населены пуштунамі Кандагар. Жыхары краіны былі пазбаўленыя элементарных грамадзянскіх правоў, самыя дробныя адхіленні ад нормаўнорм шарыяту сурова караліся. Акрамя рэпрэсій супраць сваіх грамадзян, талібы праславіліся яшчэ і генацыдам культурным, самым сумна вядомым актам якога стала знішчэнне [[Баміянскія статуі Буды|статуй Буды]] ў Баміяне. У 2001 годзе да Паўночнага Альянсу  — адзінай сіле, што супрацьстаяла рэжыму талібаў,  — далучыліся абураныя тэрактамі 11 верасня уў Нью-Ёрку заходнія дзяржавы на чале з ЗША. На працягу наступнага годугода талібы былі выбіты з найбуйнейшых гарадоў, і з таго часу Афганістан паступова вяртаецца ў рэчышча нармальнага жыцця. Пачынаючы з 2002 угода ў Афганістан было рэпатрыявана каля 5 мільёнаў чалавек.

У кастрычніку 2004 года адбыліся прэзідэнцкія выбары, па выніках якіх прэзідэнтам Афганістана стаў [[Хамід Карзай]]. У студзені 2004 быў прыняты Асноўны закон Афганістана, у верасні 2005 года прайшлі выбары ў вышэйшы заканадаўчы орган — двухпалатную Нацыянальную Асамблею (парламент). У 2006 годзе парламент зацвердзіў міністраў у склад дзеючага ўрада, сфарміраванага Хамідам Карзаем пасля яго ўступлення на пасаду кіраўніка ІРА. Чарговыя прэзідэнцкія і парламенцкія выбары ў Афганістане прайшлі ў 2009 і 2010 гадах адпаведна. Карзай быў абраны на другі тэрмін. У 2014 прэзідэнтам стаў Ашраф Гані, а ў снежні таго ж года НАТО фармальна завершыла антытэрарыстычную аперацыю, перадаўшы вайсковыя справы афганскаму ўраду.

Тым не менш, талібы, выцесненыя ў недасяжныя горныя раёны, не склалі зброю. СупроцьстаяннеСупрацьстаянне радыкальных мусульман і цэнтральнага ўрадуўрада працягваецца дагэтуль, што робіць Афганістан адной з самых небяспечных краін у свеце.

Юрыдычныя асновы палітычнага працэсу, які праходзіць ў краіне, былі закладзеныя ў рашэннях Бонскай і Лонданскай міжнародных канферэнцый па Афганістане (снежань 2001 і студзень 2006 адпаведна) і шэрагу рэзалюцый [[Савет Бяспекі ААН|СБ ААН]], прынятых пасля звяржэння радыкальна-фундаменталісцкага рэжыму талібаў у выніку ваеннай аперацыі антытэрарыстычнай кааліцыі на чале з ЗША.

Сённяшні Афганістан  — прэзідэнцкая рэспубліка. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт Ісламскай Рэспублікі Афганістан — [[Ашрам Гані]] (з 2014).

У адпаведнасці з Канстытуцыяй Афганістана судовая ўлада ў краіне прадстаўленая Вярхоўным судом, апеляцыйнымі судамі і судамі першай інстанцыі.

Колькасць насельніцтва Афганістана паводле экспертных ацэнак ААН складае прыблізна 38 мільёнаў чалавек. А вось паводле афганскай статыстыкі, на тэрыторыі краіны пражывае блізу 33  млн.чал. чалавек — падлічыць людзей у горнай, падзеленай міжусобіцай краіне, няпроста. У любым разе за пачатак ХХІ стагоддзя насельніцтва Афганістана павялічылася ўдвая, у тым ліку за кошт рэпатрыяцыі пяці мільнёнаў афганскіх бежанцаў, што дадалі дэмаграфічнаму выбуху асаблівую магутнасць. Хуткасць росту насельніцтва найвялікшая па-за межамі Афрыкі і адна з самых высокіх у свеце. За апошніх двапершыя дзесяцігоддзі XXI стагоддзя яна скарацілася, у параўнанні з суседзямі па Азіі, зусім нязначна: ад 2,97 % у [[2002]] годзе да 2,35  % у 2021 <ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society</ref>. Найважнейшым складнікам прыросту з'яўляеццаз’яўляецца вельмі высокая нараджальнасць (36 чалавек на 100 у 2021 годзе)<ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society</ref>. Смяротнасць, дарэчы, таксама немалая (12,5 чал. на 1000), хоць і добра скарацілася ад талібскіх часоў, дзякуючы развіццю медыцыны. Насельніцтва краіны вельмі маладое: сёння сярэдняму афганцу каля 20 гадоў, доля дзяцей і падлеткаў складае 40  %. Сярэдняя працягласць жыцця, што пры талібах была роўнай 42 гадам (адна з самых нізкіх у свеце), вырасла да 52 гадоў (але і цяпер адна з самых нізкіх у свеце).

Трэба адзначыць, што каля 3-х мільёнаў афганцаў дагэтуль туляюцца ў лагерах для бежанцаў у суседніх Пакістане і Іране, а шмат хто паспеў там нарадіццанарадзіцца і вырасці. На працягу 1980-х - — 2020-х Афганістан застаецца "«найбуйнейшым пастаўшчыком"» выгнаннікаў на дарогі свету.

У Афганістане пражывае больш за 20 народнасцяўнароднасцей (пуштуны, таджыкі, узбекі, хазарэйцы, туркмены, кызылбашы і інш). Самая шматлікая этнічная група — пуштуны (прыблізна 48 % насельніцтва). [[таджыкі|Таджыкаў]] каля 22  %, [[узбекі|узбекаў]] каля 9  %, блізу 7 насельніцтва складаюць [[хазарэйцы]]. Пуштунская большасць размаўляе на пушту, але гістарычна склалася, што функцыі [[лінгва франка]] выконвае [[дары (мова)|дары]]  — мова афганскіх таджыкаў і (у дыялектным выглядзе) хазарэйцаў, практычна ідэнтычная персідскай і таджыцкай мовам. Урду валодае 77 % насельніцтанасельніцтва, і білінгвізм у Афганістане —— звычайная справа. Статус рэгіянальных маюць узбекская, туркменская, [[Белуджская мова|белуджская]] і некаторыя іншыя мовы. З замежных моваўмоў найбольш пашыраны веды хіндзі і урду (дзякуючы вяртанню мігрантаў з Пакістана і папулярнасці балівудскіх фільмаў), англійскай дыі рускай моваўмоў, апошняя выкладалася ў школах у 1980-х.

Афганістан з'яўляеццаз’яўляецца монаканфесійнай краінай: 99  % вернікаў (а вераць тут амаль усе)  — гэта [[іслам|мусульмане]]. Усе асноўныя этнічныя групы прытрымліваюцца [[сунізм|суніцкага]] ісламу, хазарэйцы  — [[шыізм|шыіты]]. Увогуле дадзеныя аб колькасці шыітаў моцна розняцца: ад 9 да 25  % насельніцтва. Ад 30 000 да 150 000 [[індуізм|індусаў]] і [[сікхізм|сікхаў]] жывуць у розных гарадах, але большая частка ў [[Джалалабад]]зе, [[Кабул]]е і [[Кандагар]]ы. Засталася некаторая колькасць [[іудаізміўдаізм|іудзеяўіўдзеяў]], большасць з якіх пакінула краіну ў 1979 годзе пасля [[Афгана-Савецкая вайна|Савецкай агрэсіі]].

Для гарадскога насельніцтва складае каля 26  %, астатнія тры чвэрці афганцаў вядуць сельскі лад жыцця, у тым ліку 5  %  — качавы! Асноўныя гарады: Кабул (каля 4  млн чалавек), [[Горад Герат|Герат]], [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]].

Афганістан мае буйныя запасы медзі, прыроднага газу, золата, берылію, смарагдаў, каменнага вуглявугалю і солі.

Асноўны від транспартатранспарту — аўтамабільны.