Вікіпедыя

Афганістан: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
арфаграфія
Няма тлумачэння праўкі
Радок 70:
Унітарная прэзідэнцкая рэспубліка. Два апошнія дзесяцігоддзі спрабуе развівацца ў дэмакратычным рэчышчы. Адміністрацыйна Афганістан падзяляецца на 34 правінцыі і 366 паветаў. Сталіца — г. [[Кабул]]. Афганістан з’яўляецца членам [[Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва|Арганізацыі ісламскага супрацоўніцтва]], рэгіянальнай арганізацыі СААРК (South Asian Association for Regional Cooperation), [[Рух Недалучэння|Руху Недалучэння]], [[Група 77|Групы 77]].
 
Для колькасці насельніцтва Афганістана характэрныя вельмі высокія тэмпы росту. Шматнацыянальная краіна, у этнічным складзе пераважаюць пуштуны і таджыкі, афіцыйныя мовы — пушту і дары адпаведна. 99 % насельніцтва вызнаюць [[іслам]]: дакладней 74-89 % [[сунізм|суніты]] і 9-25 % [[шыізм|шыіты]]. Тры чвэрці афганцаў жывуць у сельскай мясцовасці. Буйныя гарады: Кабул, [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]], [[Герат (горад)|Герат]], Джэлалабад.
 
Найбяднейшая краіна Азіі, адна з найгорш развітых краін свету. У Афганістане адныя з найвышэйшых у свеце ўзроўняў тэрарызму, дзіцячай смяротнасці, беднасці, насельніцтва, што галадае. Індэкс чалавечага развіцця, хоць у 2013—2019 гадах і вырас на 50 тысячных, так і не скрануўся са 169 месца<ref>http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf</ref>. Грашовая адзінка: афгані, афіцыйны курс трымаецца ў межах 78 афгані за 1 долар ЗША (май 2021).
Радок 203:
== Насельніцтва ==
[[File:Afghanistanpop.svg|thumb|Полава-ўзроставая піраміда. Насельніцтва Афганістана імкліва расце.]]
Колькасць насельніцтва Афганістана паводле экспертных ацэнак ААН складае прыблізна 38 мільёнаў чалавек. А вось паводле афганскай статыстыкі, на тэрыторыі краіны пражывае блізу 33 млн чалавек — падлічыць людзей у горнай, падзеленай міжусобіцай краіне, няпроста. У любым разе за пачатак ХХІ стагоддзя насельніцтва Афганістана павялічылася ўдвая, у тым ліку за кошт рэпатрыяцыі пяці мільнёнаў афганскіх бежанцаў, што дадалі дэмаграфічнаму выбуху асаблівуюяшчэ магутнасцьбольшай сілы. Хуткасць росту насельніцтва тцт найвялікшая па-за межамі Афрыкі і адна з самых высокіх у свеце. За першыя дзесяцігоддзі XXI стагоддзя яна скарацілася, у параўнанні з суседзяміпадзеннем у суседзяў па Азіі, зусім нязначна: ад 2,97 % у [[2002]] годзе да 2,35 % у 2021 <ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society</ref>. Найважнейшым складнікам прыросту з’яўляецца вельмі высокая нараджальнасць (36 чалавек на 1001000 у 2021 годзе)<ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society</ref>. Смяротнасць, дарэчы, таксама немалая (12,5 чал. на 1000), хоць і добра скарацілася ад талібскіх часоў, дзякуючы развіццю медыцыны. Насельніцтва краіны вельмі маладое: сёння сярэдняму афганцу каля 20 гадоў, а доля дзяцей і падлеткаў складае 40 %. Сярэдняя працягласць жыцця, што пры талібах была роўнай 42 гадам (адна з самых нізкіх у свеце), вырасла да 52 гадоў, (але ізастаецца цяпер аднаадной з самых нізкіх у свеце).
 
Трэба адзначыць, што каля 3-х мільёнаў афганцаў дагэтуль туляюцца ў лагерах для бежанцаў у суседніх Пакістане і Іране, а шмат хто паспеў там нарадзіцца і вырасці. На працягу 1980-х — 20202010-х Афганістан застаецца «найбуйнейшым пастаўшчыком» выгнаннікаў на дарогі свету.
У Афганістане пражывае больш за 20 народнасцей (пуштуны, таджыкі, узбекі, хазарэйцы, туркмены, кызылбашы і інш). Самая шматлікая этнічная група — пуштуны (прыблізна 48 % насельніцтва). [[таджыкі|Таджыкаў]] каля 22 %, [[узбекі|узбекаў]] каля 9 %, блізу 7 насельніцтва складаюць [[хазарэйцы]]. Пуштунская большасць размаўляе на пушту, але гістарычна склалася, што функцыі [[лінгва франка]] выконвае [[дары (мова)|дары]] — мова афганскіх таджыкаў і (у дыялектным выглядзе) хазарэйцаў, практычна ідэнтычная персідскай і таджыцкай мовам. Урду валодае 77 % насельніцтва, і білінгвізм у Афганістане —— звычайная справа. Статус рэгіянальных маюць узбекская, туркменская, [[Белуджская мова|белуджская]] і некаторыя іншыя мовы. З замежных моў найбольш пашыраны веды хіндзі і урду (дзякуючы вяртанню мігрантаў з Пакістана і папулярнасці балівудскіх фільмаў), англійскай і рускай моў, апошняя выкладалася ў школах у 1980-х.▼
 
[[File:Schoolgirls in Bamozai.JPG|thumb|left|Маленькія пуштункі ў школцы, правінцыя Газні]]
Афганістан з’яўляецца монаканфесійнай краінай: 99 % вернікаў (а вераць тут амаль усе) — гэта [[іслам|мусульмане]]. Усе асноўныя этнічныя групы прытрымліваюцца [[сунізм|суніцкага]] ісламу, хазарэйцы — [[шыізм|шыіты]]. Увогуле дадзеныя аб колькасці шыітаў моцна розняцца: ад 9 да 25 % насельніцтва. Ад 30 000 да 150 000 [[індуізм|індусаў]] і [[сікхізм|сікхаў]] жывуць у розных гарадах, але большая частка ў [[Джалалабад]]зе, [[Кабул]]е і [[Кандагар]]ы. Засталася некаторая колькасць [[іўдаізм|іўдзеяў]], большасць з якіх пакінула краіну ў 1979 годзе пасля [[Афгана-Савецкая вайна|Савецкай агрэсіі]].▼
▲У Афганістане пражывае больш за 20 народнасцей ([[пуштуны]], таджыкі, узбекі, хазарэйцы, [[туркмены]], кызылбашы і інш). Самая шматлікая этнічная група — пуштуны, (прыблізна 48 % насельніцтва). [[таджыкі|Таджыкаў]] каля 22 %, [[узбекі|узбекаў]] каля 9 %, блізу 7 насельніцтва складаюць [[хазарэйцы]]. Маецца яшчэ дзясяць значных нацыянальных меншасцяў, чые імёны пералічваюцца ў тэксце [[Гімн Афганістана|нацыянальнага гімна]]. Пуштунская большасць размаўляе на пушту, але гістарычна склалася, што функцыі [[лінгва франка]] выконвае [[дары (мова)|дары]] — мова афганскіх таджыкаў і (у дыялектным выглядзе) хазарэйцаў, практычна ідэнтычная персідскай і таджыцкай мовам. УрдуДары валодае 77 % насельніцтва, і білінгвізм у Афганістане —— звычайная справа. Статус рэгіянальных маюць узбекская, туркменская, [[Белуджская мова|белуджская]] і некаторыя іншыя мовы. З замежных моўмоваў найбольш пашыраны веды хіндзі і урду (дзякуючы вяртанню мігрантаў з Пакістана і папулярнасці балівудскіх фільмаў), а таксама англійскай і рускай моўмоваў, апошняя выкладалася ў школах у 1980-х.
 
[[File:Nomads in Badghis Province.jpg|thumb|Лад жыцця афганскіх качэўнікаў не змяніўся за тысячы гадоў]]
Для гарадскога насельніцтва складае каля 26 %, астатнія тры чвэрці афганцаў вядуць сельскі лад жыцця, у тым ліку 5 % — качавы! Асноўныя гарады: Кабул (каля 4 млн чалавек), [[Горад Герат|Герат]], [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]].▼
▲Афганістан з’яўляецца монаканфесійнай краінай: 99 % вернікаў (а вераць тут амаль усе) — гэта [[іслам|мусульмане]]. Усе асноўныя этнічныя групы прытрымліваюцца [[сунізм|суніцкага]] ісламу, хазарэйцы — [[шыізм|шыіты]]. Увогуле дадзеныя аб колькасці шыітаў моцна розняцца: і вар'ююцца ад 9 да 25 % насельніцтва. Ад 30 000 да 150 000 [[індуізм|індусаў]] і [[сікхізм|сікхаў]] жывуць у розных гарадах, але большая частка ў [[Джалалабад]]зе, [[Кабул]]е і [[Кандагар]]ы. ЗасталасяРаней некатораяу Афганістане колькасцьжылі [[іўдаізм|іўдзеяўіўдзеі]], большасць з якіх пакінула краіну ў 1979 годзе пасля [[Афгана-Савецкая вайна|Савецкай агрэсіі]]. Але прынамсі адзін габрэй на сённяшні дзень у Афганістане маецца: яго імя Заблон Сімінтатаў і працуе ён вартаўніком у гэткай жа самотнай герацкай сінагозе. Колькасць хрысціян складае ад 500 да 8000 чалавек, яны церпяць пераслед і не маюць ніводнага дзеючага храма.
 
▲ДляДоля гарадскога насельніцтва складае каля 26 %, астатніяменш у Азіі толькі ў Непале, Камбоджы і на Шры-Ланцы. Астатнія тры чвэрці афганцаў вядуць сельскі лад жыцця, у тым ліку 5 % — качавы! АсноўныяАдзіны гарады:горад-мільянер — Кабул (каля 4 млн чалавек),; іншыя буйныя гарады: [[Горад Герат|Герат]], [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]], [[Кундуз]], [[Джалалабад]] — усе месцяцца ў перадгор'ях цэнтральнага горнага масіву, утвараючы нібыта кальцо.
 
== Эканоміка ==
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Афганістан"