Афганістан: Розніца паміж версіямі

«Азія — цела з вады і зямлі, а сэрца яе ў Афганістане. Разлад у сэрцы — разлад ва ўсёй Азіі, згода на сэрцы — спакой ва ўсёй Азіі.» Плошча "«сэрца"» каля 652  тыс. км²  — крыху болей за [[Украіна|Украіну]].

[[File:Wakhan, Badakhshan.jpg|thumb|[[Ваханскі калідор]]  — не самая зручная мяжа на свеце]]

* [[Кітай]] — 76  км; мяжу з Кітаем Афганістан займеў у 1895 годзе, калі у выніку афгана-рускай дамовы да тэрыторыі краіны быў прырошчаны буферны [[Ваханскі калідор]]. Дэмаркавана гэтая высакагорная мяжа была ў 1964 годзе

* [[Пакістан]] — 2 430  км; частка афгана-пакістанскай мяжы прыпадае на рэгіён [[Гілгіт-Балтыстан]], на які прэтэндуе Індыя

Афганістан — зямля гор, якія займаюць каля 4/5 ягонай плошчы. З паўночнага ўсходу  — ад высозных [[Памір]]уа і [[Каракарум]]у а — на паўднёвы захад цягнуцца хрыбты [[Гіндукуш|Гіндукуша]]а, з самым высокім пунктам краіны, гарой [[Нашак]] (7 452 м). На ўсходзе велічныя хрыбты падзеленыя ўрадлівымі далінамі, на захад горы робяцца ніцымі і сухімі, паступова пераходзячы ў [[Іранскае нагор’е]] і далей у плато [[Рэгістан]]а і раўніну ўпадзіны Сістан. Поўнач краіны займае [[Бактрыйская нізіна]] з самім нізкім пунктам краіны на беразе Амудар'іАмудар’і уў правінцыі [[Джаўзджан (правінцыя)|Джаўзджан]] (258 м). Крайні паўночны усход ўсход — зямля гор-асілкаў  — адрозніваецца высокай сейсмічнасцю: землятрусыземлетрасенні адбываюцца тут незайздросна часта  — у 1998, 2002 і 2010 яны забралі дзясяткі, сотні і тысячы чалавечых жыццяў у [[Бадахшан (правінцыя)|правінцыі Бадахшан]].

[[Клімат]] разнастайны, высока ў гарах тэмпература [[студзень|студзеня]] складае −15 °C, а ў [[ліпень|ліпені]] рэдка ўзнімаецца вышэй за 0 °C. Узімку Памір і Гіндукуш апранаюць сапраўдны снежны кажух. [[Лета]] найцяплейшае ў пустынных абшарах упадзіны Сістан, даліне Амудар'іАмудар’і і Джэлалабадскай катлавіне (паўсюль сярэрняясярэдняя тэмпература ліпеня вышэй за +30 °C). У гарах на наветраных схілах выпадае больш за 1 500 мм [[ападкі|ападкаў]], на большай частцы краіны  — 400-600400—600 мм, у пустынях  — 200 мм. Упадзіна Сістан  — адзін з найзасушлівейшых рэгіёнаў Азіі.

Рэкі поўначы Афганістана належаць да басейна [[Амудар'яАмудар’я|Амудар'іАмудар’і]], таму іх гаспадарчае выкарыстанне ў адроджаным Афганістане можа балюча адбіцца на і без таго хворай экалогіі краін Сярэдняй Азіі. Рэкі паўднёвага захаду належасцьналежаць да басейна ўнутранага сцёку: яны жывяцца ў хрыбтах Гіндукуша расталым увесну снегам і дажджамі і сцякаюць у катлавіну Сістан, дзе ўтвараюць азёры або губляюцца ў балотах і пясках. Найбуйнейшая з гэтых рэчак  — [[Гільменд]]. Рэкі ўсходу нясуць ваду ў [[Інд]], памерамі і вядомасцю сярод іх вылучаецца [[Кабул (рака)|Кабул]]. Свае водныя рэсурсы на сённяшні дзень Афганістан выкарыстоўвае слаба, ірыгацыйныя сістэмы парабуюць рэканструкцыі.

Горны рэльеф і засушлівы клімат прадвызначылі тое, што большая частка Афганістна занята малапрадукцыйнымі землямі: пяскамі, камяністымі паверхнямі, горнымі і паўпустыннымі пашамі. Урадлівыя і шчыльная населеныя толькі рачныя даліны. [[сельская гаспадарка|Сельскагаспадарчыя]] землі займаюць каля 12 % плошчы; [[лес|лясы]]  — толькі каля 3 %. Пераважна хваёвыя лясы з елкіелкамі і лістоўніцылістоўніцамі растуць у асноўным на паўночным усходзе на вышынях ад 2000 да 3000 метраў, найбольшай лясістасцю адрозніваецца правінцыя [[Нурыстан (правінцыя)|Нурыстан]].<ref>https://cropwatch.unl.edu/documents/Forests%20of%20Afghanistan.pdf</ref>. Упадзіна Сістан і [[Рэгістан]] занятыя [[паўпустыня|паўпустынямі]]мі і пустынямі. Бактрыйская нізіна пакрытая пераважна стэпамі.

Жывёльны свет Афганістана багаты і адрозніваецца па рэгіёнах. У гарах усходу жывуць мядзведзь, [[снежны барс]], памірскі горны баран; Бактрыйская нізіна славіца мноствам птушак, з млекакормячых тут маюцца вожыкі, грызуны сямейства гоферавых і шакалы; на поўдні і паўднёвым захадзе сустракаюцца газелі, дзікі, мангусты, а вось гепардаў больш няма. Да эндэмічных відаў адносяцца афганская ляцягапалятуха і афганскі снежны уюрокюрок.

Справа аховы прыроды ў Афганістане яшчэ не выведзена на належны ўзровень. Тым не менш, маюцца тры нацыянальныхнацыянальныя паркі: Вахан, Нурыстан і Бандзі-Амір. Апошні да савецкага ўварвання быў вельмі папулярны паміжсярод турыстаў.

Слядам чалавека на тэрыторыі сучаснага Афганістана сама меней 50 тысяч гадоў. Да аселага ладу жыцця на афганскай зямлі людзі перайшлі каля 9000 тысяч гадоў таму. Паступова тут паўсталі Бактрыйска-Маргіянская (яе паўднёвая ўскраіна), Гільмендская і [[Індская цывілізацыя|Індская]] (паўночная ўскраіна) цывілізацыі. Наступная міграцыя індаарыйцаў прывяла да новага цывілізацыйнага ўздыму, і ў канцы ІІ - — першай палове І тыс. да н.э. Афганістан з’яўляўся ўсходняй ускраінай [[Зараастрызм|зараастрыйскага]] свету.

Колькасць насельніцтва Афганістана паводле экспертных ацэнак ААН складае прыблізна 38 мільёнаў чалавек. А вось паводле афганскай статыстыкі, на тэрыторыі краіны пражывае блізу 33 млн чалавек — падлічыць людзей у горнай, падзеленай міжусобіцай краіне, няпроста. У любым разе за пачатак ХХІ стагоддзя насельніцтва Афганістана павялічылася ўдвая, у тым ліку за кошт рэпатрыяцыі пяці мільнёнаў афганскіх бежанцаў, што дадалі дэмаграфічнаму выбуху яшчэ большай сілы. Хуткасць росту насельніцтва тцттут найвялікшая па-за межамі Афрыкі і адна з самых высокіх у свеце. За першыя дзесяцігоддзі XXI стагоддзя яна скарацілася, у параўнанні з падзеннем у суседзяў па Азіі, зусім нязначна: ад 2,97 % у [[2002]] годзе да 2,35 % у 2021 <ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society</ref>. Найважнейшым складнікам прыросту з’яўляецца вельмі высокая нараджальнасць (36 чалавек на 1000 у 2021 годзе)<ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society</ref>. Смяротнасць таксама немалая (12,5 чал. на 1000), хоць і добра скарацілася ад талібскіх часоў, дзякуючы развіццю медыцыны. Насельніцтва краіны вельмі маладое: сёння сярэдняму афганцу каля 20 гадоў, а доля дзяцей і падлеткаў складае 40 %. Сярэдняя працягласць жыцця, што пры талібах была роўнай 42 гадам (адна з самых нізкіх у свеце), вырасла да 52 гадоў, але застаецца адной з самых нізкіх у свеце.

У Афганістане пражывае больш за 20 народнасцей ([[пуштуны]], таджыкі, узбекі, хазарэйцы, [[туркмены]], кызылбашы і інш). Самая шматлікая этнічная група — пуштуны, прыблізна 48 % насельніцтва. [[таджыкі|Таджыкаў]] каля 22 %, [[узбекі|узбекаў]] каля 9 %, блізу 7 насельніцтва складаюць [[хазарэйцы]]. Маецца яшчэ дзясяцьдзесяць значных нацыянальных меншасцяўменшасцей, чые імёны пералічваюцца ў тэксце [[Гімн Афганістана|нацыянальнага гімна]]. Пуштунская большасць размаўляе на пушту, але гістарычна склалася, што функцыі [[лінгва франка]] выконвае [[дары (мова)|дары]] — мова афганскіх таджыкаў і (у дыялектным выглядзе) хазарэйцаў, практычна ідэнтычная персідскай і таджыцкай мовам. Дары валодае 77 % насельніцтва, і білінгвізм у Афганістане —— звычайная справа. Статус рэгіянальных маюць узбекская, туркменская, [[Белуджская мова|белуджская]] і некаторыя іншыя мовы. З замежных моваўмоў найбольш пашыраны веды хіндзі і урду (дзякуючы вяртанню мігрантаў з Пакістана і папулярнасці балівудскіх фільмаў), а таксама англійскай і рускай моваўмоў, апошняя выкладалася ў школах у 1980-х.

Афганістан з’яўляецца монаканфесійнай краінай: 99 % вернікаў (а вераць тут амаль усе) — гэта [[іслам|мусульмане]]. Усе асноўныя этнічныя групы прытрымліваюцца [[сунізм|суніцкага]] ісламу, хазарэйцы — [[шыізм|шыіты]]. Увогуле дадзеныя аб колькасці шыітаў моцна розняцца і вар'ююццавар’ююцца ад 9 да 25 % насельніцтва. Ад 30 000 да 150 000 [[індуізм|індусаў]] і [[сікхізм|сікхаў]] жывуць у розных гарадах, але большая частка ў [[Джалалабад]]зе, [[Кабул]]е і [[Кандагар]]ы. Раней у Афганістане жылі [[іўдаізм|іўдзеі]], большасць з якіх пакінула краіну ў 1979 годзе пасля [[Афгана-СавецкаяАфганская вайна (1979—1989)|Савецкайсавецкай агрэсіі]]. Але прынамсі адзін габрэйяўрэй на сённяшні дзень у Афганістане маецца: яго імя Заблон Сімінтатаў і працуе ён вартаўніком у гэткай жа самотнай герацкай сінагозе. Колькасць хрысціян складае ад 500 да 8000 чалавек, яны церпяць пераслед і не маюць ніводнага дзеючага храма.

Шчыльнасць насельніцтва Афганістана перавысіла 50 чалавек на км², што для Паўднёвай Азіі зусім не густа. Доля гарадскога насельніцтва складае каля 26 %, менш у Азіі толькі ў Непале, Камбоджы і на Шры-Ланцы. Астатнія тры чвэрці афганцаў вядуць сельскі лад жыцця, у тым ліку 5 % — качавы!. Адзіны горад-мільянер  — Кабул (каля 4 млн чалавек); іншыя буйныя гарады: [[Горад Герат (горад)|Герат]], [[Кандагар]], [[Мазары-Шарыф]], [[Кундуз]], [[Джалалабад]]  — усе месцяцца ў перадгор'яхперадгор’ях цэнтральнага горнага масіву, утвараючы нібыта кальцо.

Адметная негатыўная рыса эканомікі апошніх гадоў — павелічэнне ценявога сектара (вытворчасць наркатычных сродкаў). Пасля ўварвання войскаў ЗША і НАТА вытворчасць наркотыкаў павялічылася ў некалькі разоў і працягвае расці. У Афганістане вырабляецца больш за 90 % опіума, які паступае на сусветны чорны рынак. Паводле падлікаў (2017) вырошчваннем [[Мак снатворны|опіумнага маку]] занята каля 400 тыс. афганскіх сялян.<ref>https://www.politifact.com/factchecks/2017/apr/04/ted-yoho/yoho-afghanistan-poppy-growth-way/</ref> Плошча опіумных плантацый складае ад 100 да 200 тыс. га. У штогадовым дакладзе ўпраўлення ААН па наркотыках і злачыннасці (UNODC), апубліканым у канцы 2000-х, сцвярджалася, што «яшчэ ні адна краіна ў свеце, акрамя Кітая сярэдзіны XIX стагоддзя, не рабіла столькі наркотыкаў, колькі сучасны Афганістан». Паводле той жа крыніцы, экспарт апіятаў з Афганістана ацэньваўся лічбай у дыяпазоне ад 1,2 да 2,1 млрд $, што больш за афіцыйны экспарт краіны.<ref>https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Afghanistan/20210217_report_with_cover_for_web_small.pdf</ref> Пераважна на афганскай зямлі раскінуўся [[Залаты ветах]]  — міжнародная тэрыторыя вырошвання опіумнага маку, што таксама уключаеўключае суседнія раёны Пакістана і Ірана і мае адпаведную форму.

Афганістан мае буйныя запасы медзі, прыроднага газу, золата, берылію, смарагдаў, каменнага вугалю і солі, але горназдабыўная прамысловасць развіта слаба праз кепскую геалагічную разведанасць і слабую асвоенасць тэрыторыі краіны, яа яшчэ праз няздольнасць цэнтральнага ўраду кантраляваць ледзьве не палову дзяржаўнай тэрыторыі. Сярод галін апрацоўчай прамысловасці развіццё атрымалі лёгкая, харчовая, цэментная.

Асноўны від транспарту — аўтамабільны, зусім не таму, што ён добра развіты  — ад часоў Захір Шаха дэградавалі і аўтадарогі; але таму, што з чыгуначным транспартам усё зусім кепска, а выхаду да мора і суднаходных рэк Афганістан, вядома, не мае. Кабул мае інтэнсіўныя аўтамабільныя зносіны з Пакістанам, Герат  — з Іранам. Гэтымі шляхамі ўцякалі з Афганістана і вярталіся на радзіму мільёны бежанцаў.