Беларускі музей у Вільні: Розніца паміж версіямі

▲Калекцыя Івана Луцкевіча складалася з наступных раздзелаў:

▲"Галоўнай думкай [[Іван Луцкевіч|Івана Луцкевіча]] быў збор матэрыялаў, якія зрабілі б магчымымі даследавання матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў — перш за ўсё народнай, беларускай гісторыі — з асаблівым акцэнтам на перыяд Вялікага княства літоўскага, "<ref>ŁUCKIEWICZ, Anton. Muzeum Białoruskie im. Jana Łuckiewicza w Wilnie. Balticoslavica: w 2 t., Wilno: Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, 1933, T. 1, s.</ref> — піша Антон Луцкевіч, тлумачачы і мэту стварэння музея, і выбар асноўных старонак гістарычнага мінулага, якія павінны гэтым праектам ілюстравацца.

▲Першы вядомы нам 278-старонкавы інвентар адносіцца да 1922 году. Ён падзяляе экспанаты на групы: «Фольклёр» (106 прадметаў), «Рысункі ручныя — у папках» (797 малюнкаў), «Зброя» (126 прадметаў), «Кафлі, цэглы і т.п.» (435 прадметаў)<ref>Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы, ф. 21, арк. 378. Інвентарная кніга Музэю ім. Івана Луцкевіча Беларускага Навуковага Таварыства ў Вільні № 1.</ref>.

▲У 1933 годзе Антонам Луцкевічам былі апісаныя асобныя аддзелы Беларускага музея. Дагістарычны аддзел складаўся з прыкладна 200 экспанатаў — прадметаў з эпохі палеаліту, неаліту, бронзавага і жалезнага вякоў з больш як 18 паветаў, знойдзеных пры археалагічных раскопках як Іванам Луцкевічам, так і Яўстафіем Тышкевічам. Асобна вылучаныя сфрагістычная калекцыя (каля 103 пячатак), калекцыя пярсцёнкаў, прадметы рэлігійнага культу (старадаўнія крыжы, складні, царкоўныя апараты, антымінсы, іконы і абразы, касцельныя апараты і вопраткі, абразы беларускія, расейскія і візантыйскага стылю), свецкае малярства, графіка, збор дрэварытаў. Этнаграфічны аддзел складаецца з калекцыі тканін і вопраткі, твораў народных разбяроў, музыкальных інструментаў, гліняных, фаянсавых і шкляных вырабаў. Побытавы аддзел аб’ядноўвае старадаўнія вопраткі і прыборы да іх, слуцкія паясы, шапкі. Аддзел зброі налічвае экспанаты старадаўняй і навейшага часу зброі. Багаццем вызначаецца таксама аддзел рукапісаў і друкаў музея (старыя і навейшага часу дакументы)<ref>Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы, ф. 21, арк. 378. Інвентарная кніга Музэю ім. Івана Луцкевіча Беларускага Навуковага Таварыства ў Вільні № 1.</ref>.

▲Анкета, запоўненая 1 студзеня 1937 годзе рукой [[Антон Луцкевіч]], з’яўляецца своеасаблівай справаздачай перад міністэрствам і дазваляе больш падрабязна уявіць склад і колькасныя памеры калекцыяў музея. Паводле яе ўсяго налічвалася 4228 экспанатаў, з іх выстаўлена ў экспазіцыі 1511, у фондах — 2711. Колькасць экспанатаў у раздзелах: этнаграфія — 86, выяўленчае мастацтва — 161, скульптура — 65, мастацкія промыслы — 154, нумізматыка — 2492, археалогія — 184,бібліятэка — 10555 тамоў<ref>ЛАБАЧЭЎСКАЯ, Вольга. Новыя звесткі пра зборы Беларускага музея імя Івана Луцкевіча ў Вільні. Спадчына, 1995, № 5, с. 162.</ref>.

▲'''Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча ў перыяд Другой сусветнай вайны (1939—1945).''' Складаным для Віленскага беларускага музея быў 1939 год: з уваходам у Вільню савецкіх войск 19 верасня 1939 г. і падпісаннем 10 кастрычніка «Дамовы пра перадачу Літоўскай Рэспубліцы г. Вільні і Віленскага краю ды аб узаемадапамозе паміж СССР і Літвой», усталявалася літоўская ўлада, а сябры Навуковай рады музея (сярод якіх А. Луцкевіч, Ул. Самойла, А. Неканда-Трэпка і іншыя) былі арыштаваны. Такім чынам, ад кастрычніка 1939 г. да 15 чэрвеня 1940 Віленскі беларускі музей фактычна быў нячынны (фармальна ён не быў зачынены, але штатных супраўцоўнікаў і вызначаных гадзін працы не было). Фактычна спыніла сваё існаванне і Беларускае Навуковае Таварыства, а музей імя Івана Луцкевіча перадаецца спачатку пад ведамства Інстытута літуаністыкі, а потым Акадэміі навук Літоўскай СССР, якая была створана на базе гэтага інстытута. Т. Поклад заўважае, што «Музэй быў пераўтвораны ў дзяржаўную ўстанову тагачаснай Літоўскай ССР (гэта была фактычна экспрапрыяцыя ўласнасьці БНТ)»<ref>ПОКЛАД, Т. Віленскі Беларускі Музэй імя І. Луцкевіча і яго адраджэнне. [он-лайн] [прагледжана 11 мая 2009 года]. Доступ праз Інтэрнэт: < <nowiki>http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/20/12.htm</nowiki>>.</ref>.

▲З кастрычніка 1940 г. Музей распачаў рэгулярную працу. Прэзідэнт Акадэміі Навук ЛССР Вінцас Крэве-Міцкявічус прапанаваў абсальвэнту Віленскага універсітэта, этнографу магістру [[Мар'ян Пецюкевіч|Мар’яну Пецюкевічу]], ўзначаліць Віленскі беларускі музей. У штат былі прыняты таксама мастак Пётра Сергіевіч, музейнік Александровіч і бібліятэкар Янка Шутовіч. У штаце Віленскага беларускага музея быў на той час літоўскі мастацтвазнаўца [[Уладас Дрэма]].

▲Тагачасны дырэктар [[Янка Шутовіч]] у сваіх успамінах узгадвае намаганні, скіраваныя на пашырэнне экспазіцыі. Супрацоўнікі марылі пра стварэнне шырокай карціннай галерэі, паказ твораў выяўленчага мастацтва, скульптур, аднак, як зазначае В. Лабачэўская, вельмі багаты і вялікі збор Івана Луцкевіча не быў належным чынам апрацаваны: «Гэтым можна патлумачыць тое, што на дакументах беларускага фонду, які захоўваецца ў архіве літоўскага фальклору Інстытута літоўскай літаратуры і фальклору, няма пячатак Беларускага музея і яго інвентарных нумароў. Некаторыя дакументы маюць нататкі алоўкам на літоўскай мове, частка іх згрупавана ў падборкі, падпісана і з датай 23.03.1943.»<ref>ЛАБАЧЭЎСКАЯ, Вольга. Фалькларыстычны архіў Беларускага музея імя Івана Луцкевіча: вяртанне праз 65 гадоў. (не выданы)</ref>.

▲На пачатак 1944 г. нямецкімі акупацыйнымі ўладамі быў выдадзены загад аб перавозе калекцый з Базыльянскіх муроў на вуліцу Святой Ганны, 4. Менавіта гэтыя памяшканні сталі апошнім прытулкам для збораў Івана Луцкевіча перад іх раздзелам.

▲Першапачаткова планы аб падзеле скарбаў Музея хаваліся за прапановамі пераезду ў Менск. Падаецца мэтазгодным прывесці тут словы Янкі Шутовіча: «Прыпамінаю апошні час маёй працы ў музэі. 19 лістапада 1944 году ў беларускі музэй зьявілася ўрадавая дэлегацыя БССР з прапановай пераезду музэю ў Менск. Гаварылася, што для пэрсаналу будзе забясьпечана жыльлё і ўмовы для працы, сулілі прывабныя перспектывы працы ў Менску… Я, улічваючы адказнасьць усёй прапановы, ня мог рашаць сам. Прапанаваў склікаць на панядзелак 21 лістапада шырэйшую нараду з удзелам як найбольшага ліку прадстаўнікоў віленскага беларускага грамадзянства. Няхай яна рашыць гэтае, так важнае для лёсу беларускага музэю ў Вільні, пытаньне. Нарада не адбылася. На заўтрашні дзень, г. зн. 20 лістапада, я быў пазбаўлены магчымасьці прабываць у Вільні на даўжэйшы час…»<ref>ЛУЦКЕВІЧ, Лявон. З успамінаў Янкі Шутовіча. Спадчына, 1995, № 1, с. 39.</ref>. За апошнімі словамі хаваецца жудасная тагачасная рэчаіснасць — Янка Шутовіч быў арыштаваны і асуджаны на 15 гадоў зняволення ў лагерах.

▲Ужо праз некалькі дзён пасля арышту Шутовіча, Саўнаркамам Літоўскай ССР быў прызначаны новы дырэктар — Юозас Пятруліс, а таксама ліквідацыйная камісія, у склад якой увайшлі: намеснік народнага камісара асветы М. Мешкаўскене (старшыня), прадстаўнік ЦК дацэнт гісторык Альбінас Даўкша-Пашкявічус і дырэктар музея Акадэміі навук Літоўскай ССР кандыдат навук К. Мякас (сябры).

▲'''Аднаўленне Віленскага беларускага музея імя Івана Луцкевіча ў Вільні'''<ref>http://kamunikat.org/naviny.html?artid=2428&lang=BE</ref>'''.''' У 2001 г. была зроблена рэальная спроба аднаўлення інстытуцыі. У Вільні намаганнямі [[Сяржук Вітушка|Сяржука Вітушкі]] было зарэгістравана грамадскае аб’яднанне «Беларускі музей імя Івана Луцкевіча», якое ставіць мэтамі даследаванне старажытнай гісторыі, фіксацыю гістарычнага працэсу і прэзентацыю гістарычных ведаў у грамадстве. Падкрэсліваецца, што музей з’яўляецца самастойнай грамадскай установай, зарэгістраванай у Літоўскай Рэспубліцы. «Сваю дзейнасьць мы разумеем як працяг віленскай музэйнай традыцыі і таму падкрэсьліваем — мы ня проста ствараем — мы адраджаем Віленскі Беларускі Музэй.»<ref>Віленскі Музэй. [он-лайн] [прагледжана 4 чэрвеня 2009 года]. Доступ праз Інтэрнэт: < <nowiki>http://vilnia.com/museum/default.asp?newsId=16</nowiki>>.</ref> — дэкларуюць стваральнікі (Галіна Войцік, Сяргей Вітушка, Сяргей Дубавец, Таццяна Поклад, Людвіка Вітушкава (Кардзіс)). У 2021 годзе Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча атрымаў памяшканне на вуліцы Віленскай у доме пад нумарам 20. Хаця да уз’яднання калекцый Івана Луцкевіча яшчэ далёка, адноўлены сімвал багатага гістарычнага мінулага і асяродак культурнага жыцця беларусаў у Вільні, працягваюцца зборы нацыянальнай спадчыны і праца над яе папулярызацыяй.

▲Музей налічваў каля 14 тысяч рукапісаў і старадрукаў. У экспазіцыі меліся, у прыватнасці: частка пражскай [[Біблія|Бібліі]] 1517 года [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]], [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года|Статут ВКЛ 1588 года]], [[Навагрудскае Евангелле]] 14 стагоддзя, [[Аль-Кітаб]], друкаваныя па-беларуску кнігі ([[Вільня]], [[Еўе]], [[Супрасль]], [[Нясвіж]], [[Слуцк]]), іншыя рэдкія кнігі.

▲Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча. Часоўнік. Масква, 1640.jpg|«Часоўнік». [[Масква]], [[1640]]

▲Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча. Стафан Зізаній. Казанне святога Кірыла. 1596.jpg|[[Стафан Зізаній]]. «Казанне святога Кірылы». [[Віленская брацкая друкарня]], [[1596]]

▲Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча. Турэцкая манархія. Слуцкая друкарня.jpg|[[Турэцкая манархія|«Турэцкая манархія»]]. [[Слуцкая друкарня]], [[1678]]

▲Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча. Мялецій Сматрыцкі. Граматыка славенска, правільней сінтагма.jpg|[[Мялецій Сматрыцкі]]. «[[Граматыка славенска, правільней сінтагма]]». [[Еўінская друкарня]], [[1619]]

▲</gallery>

▲Музей быў ліквідаваны ў канцы [[1944]] года. Тое, што захавалася пасля вайны, было падзелена супольнай камісіяй паміж [[Літоўская ССР|Літоўскай ССР]] і [[БССР]]. Ад беларускага боку ў камісіі былі асобы, не звязаныя з Беларуссю. Яны адбіралі толькі тыя экспанаты, якія былі на беларускай мове. Усё звязанае з [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] было адкінута, таму найбольш значныя экспанаты засталіся [[Літва|Літве]] ці патрапілі ў [[Масква|Маскву]].