Анды: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
JerzyKundrat (размовы | уклад) |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 1:
{{Горная сістэма
|
|Нацыянальная назва =
|
|Краіна = Венесуэла/Калумбія/Эквадор/Перу/Балівія/Аргенціна/Чылі
|Перыяд утварэння =
|Плошча =
|Найвышэйшая вяршыня =
|Пазіцыйная карта = Паўднёвая Амерыка
|Катэгорыя на Вікісховішчы =
}}
[[Выява:Cono de Arita, Salta. (Argentina).jpg|thumb|Стратавулкан]]
'''А́нды''', '''Андыйскія Кардыльеры''', '''Кардыльера-дэ-лос-Андэс''' ({{lang-es|Andes; Cordillera de los Andes}}) — горная сістэма ў [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыцы]]. Даўжыня 9000 км. Найвышэйшы пункт — [[гара Аканкагуа]].
Анды
Анды — буйны міжакіянскі вадападзел; на ўсходзе ад Андаў цякуць рэкі басейна [[Атлантычны акіян|Атлантычнага акіяна]] (у Андах бяруць пачатак сама [[Рака Амазонка|Амазонка]] і многія яе вялікія прытокі, а таксама прытокі [[Рака Арынока|Арынока]], [[Рака Парагвай|Парагвая]], [[Рака Парана|Параны]], рэкі [[Патагонія|Патагоніі]]), на захадзе — басейна [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]] (пераважна кароткія).
Анды служаць важнейшым у Паўднёвай Амерыцы кліматычным
== Геалагічная будова і рэльеф ==
Анды складаюцца пераважна з субмерыдыянальных паралельных хрыбтоў — Усходняя Кардыльера Анд, Цэнтральная Кардыльера Анд (або Цэнтральная Кардыльера), Заходняя Кардыльера Анд (або Заходняя Кардыльера), Берагавая Кардыльера Анд (або прыбярэжны хрыбет), паміж якімі ляжаць унутраныя
Анды — адроджаныя горы, створаныя найноўшымі падняццямі на месцы так званага Андскага (Кардыльерскага) складчатага геасінклінальнага пояса; Анды
Анды багатыя рудамі, галоўным чынам каляровых металаў (ванадыя, вальфраму, вісмута, волава, свінцу, цынку,
=== Паўночныя Анды ===
Радок 41 ⟶ 34:
[[Файл:Bolívar usgs.jpg|thumb|left|250px|Гара [[Піка-Балівар]] у Венесуэле]]
Галоўная сістэма Анд складаецца з паралельных хрыбтоў, якія працягнуліся ў мерыдыянальным кірунку, падзеленых унутранымі
У Паўночна-Заходніх Андах, што веерападобна разыходзяцца на поўнач ад 1° з. ш., вылучаюць тры галоўныя Кардыльеры (горных хрыбта) — Усходні, Цэнтральны і Заходні. Усе яны высокія, схіле і маюць будынак глыбокіх зморшчын. Для іх характэрныя разломы, узняцці і апусканні найноўшага часу. Галоўныя Кардыльеры падзеленыя буйнымі западзінамі — далінамі рэк Магдалены і Каукі-Паціа.
Усходняя Кардыльера мае найбольшую вышыню ў сваёй паўночна-ўсходняй частцы (гара Рытакува, 5493
Даліна ракі Магдалены аддзяляе Усходнюю Кардыльеру ад Цэнтральнай, адносна вузкай і высокай; у Цэнтральнай Кардыльеры (асабліва ў яе паўднёвай частцы) — шмат вулканаў (Уіла, 5750
У складзе экватарыяльнах (эквадорскіх) Анд, якія даходзяць да 4° пд. ш., — дзве Кардыльеры (Заходняя і Усходняя), падзеленыя паніжэннямі вышынёй
=== Цэнтральныя Анды ===
У Цэнтральных Андах (да 28° пд. ш.) вылучаюць Перуанскія Анды (якія цягнуцца на поўдзень да 14° 30' пд. ш.) і ўласна Цэнтральныя Анды. У перуанскіх Андах з прычыны нядаўніх падняццяў і інтэнсіўнага зразання рэк (найбуйнейшыя з якіх — Мараньён, Укаялі і Уальяга — адносяцца да сістэмы верхняй Амазонкі) утварыліся паралельныя хрыбты (Усходняя і Заходняя Кардыльеры) і сістэма глыбокіх падоўжных і папярочных каньёнаў, што расчляніла старажытную паверхню выраўноўвання. Вяршыні Кардыльераў перуанскіх Анд перавышаюць 6000 м (вышэйшы пункт — гара Уаскаран, 6768
На поўдзень ад знаходзіцца самая шырокая частка Анд — Цэнтральнаандыйскае
На ўсход ад Кардыльеры-Рэаль — субандыйскія складчатыя хрыбты Усходняй Кардыльеры, якія даходзяць да 23° пд. ш. Паўднёвым працягам Кардыльеры-Рэаль
У Пуне і ў заходняй частцы Цэнтральных Анд — вельмі высокая снегавая лінія (месцамі вышэй 6500 м), таму снег адзначаны толькі на высокіх вулканічных конусах, а ледавікі ёсць толькі ў масіве Охас-дэль-Салада (вышынёй да 6880 м).
Радок 65 ⟶ 58:
У Паўднёвых Андах, якія цягнуцца на поўдзень ад 28° пд. ш., вылучаюць дзве часткі — паўночную (чылійска-аргенцінскія або Субтрапічныя Анды) і паўднёвую (патагонскія Анды). У чылійскага-аргенцінскіх Андах, якія звужваюцца на поўдзень і даходзяць да 39° 41' пд.ш., ярка выяўленая трохчленная будова — Прыбярэжны хрыбет, Падоўжная даліна і Галоўная Кардыльера. У рамках апошняй, таксама вядомай як Кардыльера-фронт, знаходзіцца самая высокая вяршыня Анд, гара Аканкагуа (6962 м), а таксама значныя вяршыні Тупунгата (6570 м) і Мерседарыя (6720 м). Снегавая лінія тут вельмі высокая (пад 32° 40' пд. ш. — 6000 м). На ўсход ад Галоўнай Кардыльеры — старажытныя Прэкардыльеры. На поўдзень ад 33° пд. ш. (і да 52° пд. ш.) размяшчаецца трэцяя вулканічная вобласць Анд, дзе нямала дзеючых вулканаў (пераважна ў Галоўнай Кардыльеры і на захад ад яе) і патухлых (Тупунгата, Майпа і іншых).
Пры прасоўванні на поўдзень ад снежнай лініі паступова зніжаецца і ў 41° пд.ш. дасягае адзнакі 1460 м. Высокія хрыбты набываюць рысы альпійскага тыпу, павялічваецца плошча сучаснага зледзянення,
У раёне Магеланавага праліва Анды (якія носяць тут назву Анд Вогненнай Зямлі) рэзка адхіляюцца на ўсход. У Патагонскіх Андах вышыня снегавой лініі ледзь-ледзь перавышае 1500 м (на крайнім поўдні яна складае 500—700 м, а з 46° 30' пд. ш. ледавікі апускаюцца да ўзроўню акіяна), пераважаюць ледніковыя формы рэльефу. Да поўдня ад 47° пд.ш. існаваў магутны патагонскі ледніковы шчыт, які зараз раскалоўся на два, агульнай плошчай больш за 20 тыс. км, адкуль на захад і ўсход апускаюцца шматкіламетровыя ледніковыя языкі. Некаторыя з даліны леднікоў усходніх схілаў заканчваюцца ў буйных азёрах. Уздоўж берагоў, моцна парэзаных фіёрдамі, падымаюцца маладыя вулканічныя конусы (Каркавада і іншыя). Анды Вогненнай Зямлі параўнальна невысокія (да 2469 м).
Радок 75 ⟶ 68:
Глебава-расліннае покрыва Анд вельмі разнастайнае. Гэта абумоўлена вялікімі вышынямі гор і значнай розніцай у ўвільгатненні заходніх і ўсходніх схілаў. Вышынная пояснасць у Андах ярка выяўленая. Вылучаюць тры вышынныя паясы — Цьеры кальентэ — (гарачая зямля), Цьеры фрыа (халодная зямля) і Цьеры еляда (лядовая зямля).
У Карыбскіх Андах, на тэрыторыі Венесуэлы, растуць лістападныя (на час зімовай засухі) лясы і хмызнякі на горных чырвоных глебах. Ніжнія часткі наветраных схілаў ад Паўночна-Заходніх Анд і Цэнтральных Анд пакрытыя горнымі вільготнымі экватарыяльнымі і трапічнымі лясамі на латэрытных глебах (горны дажджавы лес), а таксама змяшанымі лясамі з вечназялёных і лістападных парод. Знешні выгляд экватарыяльных лясоў мала адрозніваецца ад знешняга выгляду гэтых лясоў у раўніннай частцы мацерыка. Для гэтых лясоў характэрныя пальмы, фікусы, бананы, какава і іншыя віды. Вышэй (да вышынь 2500-3000 м) характар расліннасці мяняецца, тут тыповыя бамбукі, дрэвападобная папараць, хмызняк кока (што
Паўднёвей, у субтрапічных чылійскіх Андах — вечназялёныя хмызнякі на карычневых глебах. У Падоўжнай даліне — глебы, па складзе нагадваюць чарназём. Расліннасць высакагорных плато: на поўначы — экватарыяльныя альпійскія лугі або парамас, у перуанскіх Андах і на ўсходзе Пуны — сухія высакагорна-трапічныя стэпы Халк, на захадзе Пуны і на ўсім ціхаакіянскім захадзе паміж 5-28 ° паўднёвай шыраты — пустынныя тыпы расліннасці (у пустыні Атакама — сукулентная расліннасць, уключаючы кактусы). Многія паверхні засоленыя, што перашкаджае развіццю расліннасці; на такіх участках сустракаюцца ў асноўным палын і [[эфедра]].
Радок 83 ⟶ 76:
У сярэдняй частцы Чылі лясы ў значнай ступені зведзеныя, калі лясы падымаліся па Галоўнай Кардыльераў да вышынь 2500-3000 м (вышэй пачыналіся горныя лугі з альпійскімі травой і хмызнякамі, а таксама рэдкімі тарфянымі балотамі), але цяпер схілы гор практычна аголены. Зараз лясы сустракаюцца толькі ў выглядзе асобных гаяў (хвоі, чылійскай араўкарыі, эўкаліпта, бука і платана, у падлеску — жаўтазель і герань).
На схілах Патагоніі Анд на поўдзень ад 38° пд.ш. — субарктычныя
У крайняй паўднёвай частцы Анд, на Вогненнай Зямлі, лясы (з лістападных і вечназялёных дрэў — напрыклад, паўднёвых букаў і канела) займаюць толькі вузкую прыбярэжную паласу на захадзе; вышэй мяжой леса амаль адразу пачынаецца снежны пояс. На ўсходзе і месцамі на захадзе распаўсюджаныя субантарктычныя горныя лугі і тарфянікі.
Радок 93 ⟶ 86:
Жывёльны свет паўночнай часткі Анд уваходзіць у бразільскую зоагеаграфічную падвобласць і падобны з фаўнай прылеглых раўнін. Жывёльны свет Анд на поўдзень ад 5° паўднёвай шыраты адносіцца да чылійска-патагонскай падвобласці. Фаўне Анд у цэлым уласціва багацце эндэмічных родаў і відаў. Для Анд характэрныя многія віды верблюдавых: ламы, альпака (прадстаўнікі гэтых двух відаў выкарыстоўваюцца мясцовым насельніцтвам для атрымання воўны і мяса, а таксама як клуначныя жывёлы), вікуньі, гуанака<ref>{{cite web|url=http://www.ddg.com/LIS/aurelia/andfau.htm|title=Andean Fauna|work=A Guide to Andean Countries|deadurl=404}}</ref>, акрамя таго, тут жывуць капуцынавыя, рэліктавы ачковы мядзведзь, алені пуду і гаемал (эндэмік Анд), азарава лісіца, ляніўцы, [[шыншыла|шыншылы]], апосумы, мурашкаед, грызуны дэгу. На поўдні — Магеланаў сабака, эндэмічныя грызуны [[тука-тука]], [[віскаша]] і іншыя. Таксама для Анд характэрна вялікая колькасць птушак, напрыклад, калібры, андыйскі кондар (эндэмік Анд), які ўздымаецца на вышыню да 7 тыс. м, некалькі відаў ястрабаў і іншыя. Некаторыя віды (напрыклад, шыншылы, што ў 19 — пачатку 20 стагоддзя інтэнсіўна нішчыліся дзеля атрымання скурак, бяскрылая паганкі і тытыкакскі свістун, якія сустракаюцца толькі каля возера Тытыкака, і іншыя) знаходзяцца пад пагрозай знікнення.
Асаблівасцю Анд
=== Экалогія ===
Адной з асноўных экалагічных праблем Анд
Маючы развітую сельскую гаспадарку, андыйскія краіны сутыкаюцца з праблемамі дэградацыі глеб, забруджванне глеб хімікатамі, эрозіі і апустыньвання зямель у выніку перевыпаса жывёлы (асабліва на тэрыторыі Аргенціны).
Радок 115 ⟶ 108:
=== Сельская гаспадарка ===
Сельская гаспадарка ў Андах даволі складаная, а ўраджаі невялікія. Збольшага гэта выклікаецца недахопам вады — значныя раёны вельмі сухія або атрымліваюць ападкі толькі на працягу кароткага сезону. На
Такім чынам, значная колькасць прадукцыі сельскай гаспадаркі прызначана для мясцовага спажывання. Толькі нешматлікія культуры вырошчваюцца ў колькасцях, дастатковых для экспарту, імі
Культурамі, якія ў значных колькасцях вырошчваюцца на гэтых тэрыторыях,
Асноўны напрамак жывёлагадоўлі — авечкагадоўля (у
== Гл. таксама ==
* [[Сьера-Невада-дэ-Санта-Марта]]
Радок 133 ⟶ 125:
{{Бібліяінфармацыя}}
[[Катэгорыя:Горныя сістэмы Зямлі]]
|