Другая сусветная вайна: Розніца паміж версіямі

'''Другая сусветная вайна''' — [[Сусветная вайна|узброены канфлікт планетарнага маштабу]] з удзелам дзьвюх сусветных ваенна-палітычных кааліцый, які стаў найбуйнейшым у гісторыі чалавецтва ([[1 верасня]] [[1939]]  — [[2 верасня]] [[1945]]), але звязаныя канфлікты пачаліся раней. У ёй прымала ўдзел [[Другая сусветная вайна паводле краін|пераважная большасць краін свету]]  — у тым ліку ўсе [[вялікія дзяржавы|буйныя дзяржавы]]  — якія ў канчатковым выніку ўтварылі два супрацьлеглыя [[Ваенны блок|ваенныя лагеры]]: «[[Антыгітлераўская кааліцыя|саюзнікі]]» ({{lang-en|Allies}}) і [[краіны Восі]]. Гэта была найбуйнейшая вайна ў гісторыі чалавецтва, непасрэдны ўдзел у якой прынялі больш за 100 мільёнаў чалавек з больш чым 30 краін. У стане «[[Татальная вайна|татальнай вайны]]» асноўныя ўдзельнікі кінулі ўсе свае эканамічныя, прамысловыя і навуковыя магчымасці на ваенныя дзеянні, сцёршы грань паміж грамадзянскімі і ваеннымі рэсурсамі. Вайна была адзначана масавай гібеллю грамадзянскага насельніцтва, у тым ліку [[Халакост]]ам (у выніку якога загінулі каля 11 мільёнаў чалавек) і [[Стратэгічнае бамбардзіраванне падчас Другой сусветнай вайны|стратэгічнымі бамбардзіроўкамі прамысловых і населеных пунктаў]] (у якіх былі забітыя каля мільёна чалавек і якія ўключалі ў сябе [[атамныя бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі]]), што прывяло, паводле ацэнак, да агульнай колькасці загінулых [[Страты ў Другой сусветнай вайне|ад 50 да 80 мільёнаў]]. Гэта зрабіла Другую сусветную вайну [[Спіс войнаў і антрапагенных катастроф паводле колькасці загінулых|самым смяротным канфліктам]] у [[Сусветная гісторыя|гісторыі чалавецтва]].

[[Японская Імперыя]] задалася мэтай дамінавання ў [[Азія|Азіі]] і [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] і ўжо ў 1937 годзе знаходзілася ў [[Другая япона-кітайская вайна|стане вайны]] з [[Кітайская Рэспубліка, 1912–1949|Кітайскай Рэспублікай]]. Але звычайна лічыцца, што 2-я сусветная вайна пачалася 1 верасня 1939 года з [[Польская абарончая вайна, 1939|уварвання]] [[Трэці рэйх|Германіі]] ў [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польшчу]] і наступнага аб'яўленняаб’яўлення [[Трэцяя Французская рэспубліка|Францыяй]] і [[Вялікабрытанія]]й вайны Германіі. З канца 1939 да пачатку 1941 года, дзякуючы серыі кампаній і [[Берлінскі пакт, 1940|дамоваў]], Германія захапіла або кантралявала вялікую частку кантынентальнай Еўропы і сфармавала альянс Восі з [[Каралеўства Італія, 1861—1946|Італіяй]] і [[Японская імперыя|Японіяй]]. На падставе [[Пакт Молатава — Рыбентропа|пакта Молатава-Рыбентропа]] ў жніўні 1939 года Германія і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] падзялілі і далучылі да сябе тэрыторыі сваіх еўрапейскіх суседзяў: [[Уварванне СССР у Польшчу|Польшчы]], [[Савецкая акупацыя Бесарабіі і Паўночнай Букавіны|Румыніі]], [[Савецка-фінляндская вайна, 1939—1940|Фінляндыі]] і [[Акупацыя Балтыйскіх дзяржаў|краін Балтыі]]. Вайна працягвалася, перш за ўсё, паміж краінамі Восі і кааліцыяй Вялікабрытаніі і [[Садружнасць нацый|Брытанскай Садружнасці]], і ўключала ў сябе [[Кампанія ў Заходняй пустыні|заходнеафрыканскую]] і [[Усходнеафрыканская кампанія|ўсходнеафрыканскую]] кампаніі, [[Бітва за Брытанію|бітву за Брытанію]], [[Бліц|кампанію бамбардзіровак «бліц»]], [[Балканская кампанія, Другая сусветная вайна|балканскую кампанію]] і працяглую [[Бітва за Атлантыку, 1939—1945|бітву за Атлантыку]]. У чэрвені 1941 года войскі краін Восі распачалі [[План Барбароса|ўварванне ў СССР]], адкрываючы [[Усходні фронт Другой сусветнай вайны|найвялікшы тэатр ваенных дзеянняў у гісторыі]], які ўцягнуў вялікую частку ваенных сілаў Восі ў [[Вайна на знясіленне|вайну на знясіленне]]. У снежні 1941 года Японія [[Напад на Пёрл-Харбар|напала на ЗША]] і [[Уварванне Японіі ў Малаю|еўрапейскія тэрыторыі]] ў Ціхім акіяне і хутка падпарадкавала яго заходнюю частку. Еўрапейская вайна ператварылася ў канфлікт планетарнага маштабу.

Вайна ў Еўропе скончылася [[Цэнтральна-Еўрапейская аперацыя|ўварваннем заходніх саюзнікаў і СССР у Германію]], якое прывяло да [[Бітва за Берлін|ўзяцця Берліна]] войскамі СССР і Польшчы і наступнай [[Акт капітуляцыі Германіі|безумоўнай капітуляцыі Германіі]] [[Дзень Перамогі ў Еўропе|8 мая 1945 года]]. Пасля апублікавання [[Патсдамская дэкларацыя, 1945|Патсдамскай дэкларацыі]] 26 ліпеня 1945 года і адмовы Японіі капітуляваць на яе ўмовах ЗША [[Атамныя бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі|скінулі атамныя бомбы]] на японскія гарады [[Горад Хірасіма|Хірасіму]] і [[Горад Нагасакі|Нагасікі]] 6 і 9 жніўня адпаведна. Пасля [[Савецка-японская вайна|аб'яўленняаб’яўлення СССР вайны Японіі]] і [[Маньчжурская аперацыя|ўварвання ў Маньчжурыю]] і з улікам [[Аперацыя «Даўнфол»|непазбежнага ўварвання ў японскі архіпелаг]], а таксама магчымасці іншых атамных бамбардзіровак [[Капітуляцыя Японіі|Японія капітулявала]] 15 жніўня 1945 года. Такім чынам, скончылася вайна ў Азіі, замацаваўшы агульную перамогу саюзнікаў у вайне.

Другая сусветная вайна змяніла палітычную расстаноўку і сацыяльную структуру свету. Дзеля садзейнічання развіццю міжнароднага супрацоўніцтва і прадухілення будучых канфліктаў была створана [[Арганізацыя Аб'яднаных Нацый]] (ААН). [[Вялікія дзяржавы]]-пераможцы  — ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, СССР і Кітай  — сталі [[Пастаянныя члены Савета Бяспекі ААН|пастаяннымі членамі]] [[Савет Бяспекі ААН|Савета Бяспекі ААН]]. ЗША і СССР сталі канкуруючымі [[звышдзяржава]]мі і праціўнікамі ў [[Халодная вайна|халоднай вайне]], якая доўжылася на працягу наступных 46 гадоў. Між тым сусветны ўплыў еўрапейскіх дзяржаў саслабеў разам з пачаткам [[Дэкаланізацыя|дэкаланізацыі]] [[Дэкаланізацыя Азіі|Азіі]] і [[Дэкаланізацыя Афрыкі|Афрыкі]].

Пачаткам вайны ў Еўропе звычайна лічыцца 1 верасня 1939 года<ref>Weinberg, Gerhard L. (2005) ''A World at Arms: A Global History of World War II'' (2nd ed.). Cambridge University Press. pp. 6.</ref><ref>Wells, Anne Sharp (2014) ''Historical Dictionary of World War II: The War against Germany and Italy''. Rowman & Littlefield Publishing. pp. 7.</ref>  — [[Польская кампанія|напад Нацысцкай Германіі на Польшчу]]; Вялікабрытанія і Францыя абвясцілі Германіі вайну праз два дні. Датамі пачатку вайны ў Ціхім акіяне часам называюць пачатак [[Другая япона-кітайская вайна|Другой япона-кітайскай вайны]] 7 ліпеня 1937 года<ref name="För&Ges 2005 64">{{Harvnb|Förster|Gessler|2005|p=64}}.</ref> і нават [[Японская інтэрвенцыя ў Маньчжурыю, 1931|японскую інтэрвенцыю ў Маньчжурыю]] 19 верасня 1931 года<ref>Ghuhl, Wernar (2007) ''Imperial Japan'sJapan’s World War Two'' Transaction Publishers pg 7, pg. 30</ref><ref>Polmar, Norman; Thomas B. Allen (1991) World War II: America at war, 1941-19451941—1945 ISBN 978-0394585307</ref>.

For 1941 see {{Harvnb|Taylor|1961|p=vii}}; Kellogg, William O (2003). ''American History the Easy Way''. Barron'sBarron’s Educational Series. p. 236 ISBN 0-7641-1973-7.<br />

There is also the viewpoint that both World War&nbsp;I and World War&nbsp;II are part of the same "«[[European Civil War]]"» or "«[[Second Thirty Years War]]"»: {{Harvnb|Canfora|2006|p=155}}; {{Harvnb|Prins|2002|p=11}}.</ref>. Брытанскі гісторык [[Энтані Бівар]] разглядае пачатак Другой сусветнай вайны як [[баі на рацэ Халхін-Гол]] паміж Японіяй і войскамі [[Манголія|Манголіі]] і СССР, якія адбываліся з мая па верасень 1939 года<ref name="Beevor 2012 10">{{Harvnb|Beevor|2012|p=10}}.</ref>.

Дата заканчэння вайны таксама дакладна не ўзгоднена. Апроч самай распаўсюджанай версіі, якой з'яўлеццаз’яўлецца дата фармальнай капітуляцыі Японіі (2 верасня 1945 года), шырока разглядаецца дзень падпісання [[Перамір'е|перамір'яперамір’я]] 14 жніўня 1945 года. У 1951 годзе быў падпісаны [[Сан-Францыскі дагавор|мірны дагавор з Японіяй]], які афіцыйна вызначыў прававы статус пераможаных краін, а таксама кампенсацыі, якія выплачваліся саюзным ваеннапалонным, якія сталі ахвярамі зверстваў<ref name="Masaya 1990 4">{{Harvnb|Masaya|1990|p=4}}.</ref>. [[Дагавор аб канчатковым урэгуляванні ў адносінах да Германіі|Дагавор аб будучыні Германіі]] 1990 года [[Аб'яднанне Германіі, 1990|дазволіў уз'яднаццауз’яднацца]] [[Усходняя Германія|Усходняй]] і [[Заходняя Германія|Заходняй]] Германіям, а таксама вырашыў іншыя пасляваенныя пытанні<ref>{{cite web|title=History of German-American Relations » 1989–1994 – Reunification » "Two-plus-Four-Treaty": Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany, September 12, 1990|url=http://usa.usembassy.de/etexts/2plusfour8994e.htm|publisher=usa.usembassy.de|accessdate=6 May 2012}}</ref>.

З іншага боку ў вайне ўдзельнічалі [[Краіны Восі|краіны нацысцкага блока]]: [[Трэці рэйх|Германія]], [[Каралеўства Італія|Італія]] (да 1943 года), [[Японская імперыя|Японія]], [[Фінляндыя]] (да 1944), [[Трэцяе баргарскае царства|Балгарыя]], [[Каралеўства Румынія|Румынія]] (да 1944), [[Каралеўства Ірак|Ірак]] (да 1941), [[Харцісцкая Венгрыя|Венгрыя]], [[Першая Славацкая рэспубліка|Славакія]], [[Тайланд]], [[Маньчжоу-Го]], [[Незалежная дзяржава Харватыя|Харватыя]], а таксама (да 1941 года) [[Іран]], які не ўваходзіў у нацысцкі блок. На тэрыторыі акупаваных краін ствараліся марыянетачныя дзяржавы, якія па сваім сэнсе не з'яўлялісяз’яўляліся паўнавартаснымі ўдзельнікамі вайны і далучаліся да фашысцкай кааліцыі: [[Рэжым Вішы|Вішысцкая Францыя]], [[Грэчаская дзяржава]], [[Італьянская сацыяльная рэспубліка]], [[Венгерская дзяржава]], [[Сербія]], [[Албанскае каралеўства|Албанія]], [[Незалежная дзяржава Чарнагорыя|Чарнагорыя]], [[Незалежная рэспубліка Македонія|Македонія]], [[Мэнцзян]], [[Дзяржава Бірма|Бірма]], [[Другая Філіпінская рэспубліка|Філіпіны]], [[В'етнамская імперыя|В'етнамВ’етнам]], [[Камбоджа]], [[Лаос]].

Пасля таго як [[7 мая]] [[1919]] года сталі вядомыя ўмовы [[Версальскі дагавор|мірнага дагавора]] ў Версалі, на наступны ж дзень прэзідэнт [[Фрыдрых Эберт|Эберт]] заявіў, што гэтыя ўмовы і рэпарацыі, якія ў іх агавораныя, не могуць быць выкананыя нямецкім народам нават пры крайнім напружанні сіл. Ён падкрэсліў, што на такіх умовах немагчыма забеспечыць захаванне працяглага міру ў Еўропе на базе супрацоўніцтва паміж народамі, і што новая кравапралітная вайна стане непазбежнай<ref name="GB">Gerhart Binder Epoche der Entscheidungen (Eine Geschichte des 20 Jahrhunderts mit Dokumenten in Text und Bild) −6 Auflage Stuttgart-Degerloch: Seewald Verlag. 1960</ref>. Між тым у стане краін-пераможцаў таксама не было адзінага погляду на пасляваеннае ўпарадкаванне. Італьянскі прэм'ерпрэм’ер міністр [[Віторыа Арланда]] дэманстратыўна пакінуў [[Парыжская мірная канферэнцыя|Парыжскую канферэнцыю]] пасля адмовы іншых пераможцаў задаволіць усе тэрытарыяльныя прэтэнзіі Італіі, а [[Кангрэс ЗША]] адмовіўся ратыфікаваць пагадненне аб стварэнні [[Ліга Нацый|Лігі Нацый]] — новага міжнароднага органа, які павінен быў вырашаць міжнародныя спрэчкі.

Пры гэтым перад пераможцамі паўстала складаная дваякая задача — ліквідаваць пагрозу з боку Германіі і новую небяспеку — распаўсюджванне [[камунізм]]у з Савецкай Расіі. Выхад быў знойдзены ў стварэнні буферных дзяржаў — былі ўзаконены распад [[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]], незалежнасць [[Венгрыя|Венгрыі]], стварэнне [[Чэхаславакія|Чэхаславакіі]]. Было прызнана ўзнаўленне [[Польшча|Польшчы]] (яе незалежнасць, па іроніі лёсу, была абвешчана яшчэ ў [[1916]] годзе нямецкімі акупантамі), якой былі перададзены некаторыя ўсходнегерманскія землі і выдзелены «калідор» да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. Былі прызнаныя прыбалтыйскія дзяржавы, якія аддзяліліся ад Расіі. У той жа час [[Віленскі край]], большасць насельніцтва ў якім складалі [[беларусы]] і [[палякі]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=32 Вынікі перапісу 1897 года па Віленскай губерні]</ref><ref>{{Cite book|author= Michał Eustachy Brensztejn|year=1919 |title=Spisy ludności m. Wilna za okupacji niemieckiej od. 1 listopada 1915 r. |publisher=Biblioteka Delegacji Rad Polskich Litwy i Białej Rusi, Warszawa |id= }}</ref>, першапачаткова перададзены [[Літва|Літве]], у выніку апынуўся ў складзе Польшчы, а нямецкі [[Мемельскі край]], наадварот адышоў да Літвы. [[Румынія]] атрымала [[Трансільванія|Трансільванію]] — рэгіён, населены пераважна [[венгры|венграмі]]. Яшчэ адзін венгерскі рэгіён — [[Ваяводзіна]] — апынуўся ў складзе новаўтворанага [[Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў]] — будучай [[Югаславія|Югаславіі]]. Такім чынам, была створана крыніца пастаяннага напружання для Германіі на ўсходзе і бальшавісцкай Расіі на захадзе. Расія была наогул выключаная з Версальскага працэсу. Заходнія краіны лічылі бальшавікоў часовым, нелегітымным і да таго ж варожым урадам, і не збіраліся надаваць ім дадатковую легітымнасць, запрашаючы ў Парыж. «Белыя» ж на працягу канферэнцыі цярпелі паражэнні ад «чырвоных», пры гэтым моцна залежалі ад замежнай дапамогі і не ўяўлялі сабой выразнага суб'ектасуб’екта. Акрамя таго, Расія з-за заключэння [[Брэсцкі мір|сепаратнага міру]] лічылася краінай, якая прайграла вайну. [[Турцыя]] была пазбаўлена тэрыторый за межамі [[Малая Азія|Малой Азі]], а ў ходзе канферэнцыі ледзь не згубіла дзяржаўнасць. У выніку атрымалася, што ледзь не ўсе краіны [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]] маюць прэтэнзіі адна да адной. Таксама па-за межамі канферэнцыі засталася сітуацыя ў Азіі — японскія захады на кіраванне Кітаем, які ў той час стаяў на шляху бязладдзя і хаосу.

Увогуле, пытанне пра прычыны Другой сусветнай вайны з'яўляеццаз’яўляецца ў гістарычнай навуцы досыць дыскусійным і неадназным. Але большасць даследчыкаў вылучаюць наступныя прычыны:

[[Першая сусветная вайна]], пасля паражэння [[Цэнтральныя дзяржавы|Цэнтральных дзяржаў]] ([[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]], [[Германія|Германіі]] і [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]]) і захопу ўлады ў [[Расія|Расіі]] [[Камуністычная партыя Савецкага Саюза#Бальшавікі ў РСДРП|бальшавікамі]] ў [[1917]] годзе, карэнным чынам змяніла дыпламатычную і палітычную сітуацыю ў [[Еўразія|Еўразіі]] і [[Афрыка|Афрыцы]]. Да таго ж поспехі сіл аб'яднанайаб’яднанай [[Антанта|Антанты]] ([[Вялікабрытанія]], [[Францыя]], [[ЗША]], [[Італія]], [[Сербія]] і [[Румынія]]) і стварэнне новых дзяржаў пасля распаду Аўстра-Венгрыі і [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] прывялі да фундаментальных змен на карце [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]]. У пасляваенны перыяд распачаўся значны рост хваляванняў у Еўропе, асабліва на глебе [[Ірэдэнтызм|ірэдэнтысцкага]] і [[Рэваншызм|рэваншысцкага]] нацыяналізму і класавай барацьбы. Асаблівую моц ірэдэнтызм і рэваншызм набылі ў Германіі як галоўнай прайграўшай краіне. Згодна з умовамі [[Версальскі дагавор|Версальскага дагавора]] Германія згубіла 13  % еўрапейскай тэрыторыі, [[Германская каланіяльная імперыя|усе калоніі]] ды ўсе анексіі, зробленыя падчас вайны. Да таго ж на яе былі накладзены значныя рэпарацыі і абмежаванні на памер і баяздольнасць узброеных сіл<ref>Kantowicz, Edward R (1999). The rage of nations. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 0802844553.</ref>. [[Грамадзянская вайна ў Расіі]] прывяла да стварэння першай камуністычнай дзяржавы — [[СССР]]. Пасля смерці [[Ленін]]а ў 1924 годзе і прыходу да ўлады [[Сталін]]а дзяржава ўзяла курс на паскораныя індустрыялізацыю і мілітарызацыю<ref>Davies, Norman (2008). No Simple Victory: World War II in Europe, 1939—1945. Penguin Group. ISBN 0143114093</ref>.

Партыя [[Гаміньдан]] у [[Кітай|Кітаі]] арганізавала [[Паўночны паход|аб'яднальнуюаб’яднальную кампанію]] супраць г. зв. [[Бэянскія мілітарысты|Бэянскіх мілітарыстаў]] і фактычна аб'ядналааб’яднала Кітай у сярэдзіне [[1920-я|1920-х]] гадоў, але разрыў саюза з [[Камуністычная партыя Кітая|камуністамі]] выклікаў пачатак [[Грамадзянская вайна ў Кітаі|грамадзянскай вайны]] ў 1927 годзе<ref>Preston, Peter (1998). 'Pacific Asia in the global system: an introduction, Wiley-Blackwell. Oxford: Blackwell. p. 104. ISBN 0631202382.</ref>. У 1931 годзе [[Японская імперыя|Японія]], якая працягвала хуткую мілітарызацыю і доўгі час шукала падстаў для пашырэння свайго ўплыву ў Кітаі як першага кроку да рэалізацыі [[:en:Hakko ichiu|права на панаванне ў Азіі]], выкарыстала [[Мукдэнскі інцыдэнт]] як апраўданне ўварвання ў [[Маньчжурыя|Маньчжурыю]], дзе стварыла [[Марыянетачная дзяржава|марыянетачную дзяржаву]] [[Маньчжоу-Го]]<ref>Smith, Winston; Steadman, Ralph (2004). All Riot on the Western Front, Volume 3. Last Gasp. ISBN 0867196165.</ref>. Занадта слабы для супраціву Японіі, Кітай папрасіў дапамогі ў [[Ліга Нацый|Лігі Нацый]]. Японія выйшла з Лігі Нацый пасля яе [[Справаздача Літана|асуджэння]] за ўварванне ў Маньчжурыю. [[Перамір'е Тангу|Мірны дагавор]] паміж дзвюма краінамі быў падпісаны ў 1933 годзе, але і пасля гэтага асобныя антыяпонскія фарміраванні працягвалі супраціў у Маньчжурыі і [[Унутраная Манголія|Унутранай Манголіі]]<ref>{{Cite journal|title=The Volunteer Armies of Northeast China|url=http://www.questia.com/googleScholar.qst?docId=5000186948 |first=Anthony|last=Coogan|journal=History Today|volume=43|date=July 1993|accessdate=14 November 2009|quote= Although some Chinese troops in the Northeast managed to retreat south, others were trapped by the advancing Japanese Army and were faced with the choice of resistance in defiance of orders, or surrender. A few commanders submitted, receiving high office in the puppet government, but others took up arms against the invader. The forces they commanded were the first of the volunteer armies |ref=harv}}</ref>.

Спадзяючыся стрымаць Германію, Злучанае Каралеўства, Францыя і Італія ствараюць «[[Фронт Стрэзы]]». Савецкі Саюз, занепакоены памкненнямі Германіі да [[Націск на ўсход|захопу вялікіх тэрыторый ва Усходняй Еўропе]], падпісаў [[Франка-савецкі пакт аб узаемадапамозе|дагавор аб узаемадапамозе з Францыяй]], які, аднак, для пачатку свайго дзеяння павінен быў быць ухвалены Лігай Нацый і з'яўляўсяз’яўляўся па сутнасці дэкларатыўным<ref>Record, Jeffery (2005) (PDF). [http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/PUB622.pdf Appeasement Reconsidered: Investigating the Mythology of the 1930s]. DIANE Publishing. p. 50. ISBN 1584872160. Retrieved 15 November 2009.</ref><ref>Mandelbaum, Michael (1988). The Fate of Nations: The Search for National Security in the Nineteenth and Twentieth Centuries. Cambridge University Press. p. 96. ISBN 052135790X.</ref>. У той жа час, у чэрвені 1935 года, Злучанае Каралеўства заключыла з Германіяй [[Англа-германскае марское пагадненне 1935 года|незалежнае марское пагадненне]], якое фактычна ліквідавала абмежаванні, накладзеныя на флот Германіі згодна з умовамі Версальскага дагавора. Злучаныя Штаты, устрывожаныя ростам напружанасці ў Еўропе, ратыфікуюць серыю [[Акты аб нейтралітэце, 1930-я|Актаў аб нейтралітэце]], накіраваных на прадухіленне ўцягвання ЗША ў замежныя канфлікты<ref>{{Cite book|last=Schmitz |first=David F |title= The First Wise Man|publisher= Rowman & Littlefield|year= 2001|isbn= 0842026320|page=124}}</ref>. У кастрычніку 1935 года Італія ўварвалася ў Эфіопію; Германія стала адзінай з асноўных еўрапейскіх краін, якая падтрымала ўварванне. Пасля гэтага Італія зняла свае пярэчанні па намерах Гітлера па паглынанню [[Аўстрыя|Аўстрыі]]<ref>Kitson, Alison (2001). Germany 1858—1990: Hope, Terror, and Revival. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199134175.</ref>.

Японія, якая здаўна планіравала анексію [[Далёкі Усход|Далёкага Усходу]], вымушаная была адмовіцца ад сваіх планаў пасля паражэння ў пагранічных сутыкненнях з савецкімі войскамі [[Хасанскія баі, 1938|каля возера Хасан]] (ліпень-жнівень 1938 года) і на [[Баі на Халхін-Голе|Халхін-Голе]] (вясна-восень 1939 года). Японцы пераканаліся, што не ў стане весці паўнамаштабную вайну з СССР<ref>[http://web.archive.org/web/20100429013416/http://www.expert.ru/printissues/expert/2010/17/chudesa_i_anomalii_velikoi_voiny?esr=17 ''Максим Рубченко'' Чудеса и аномалии великой войны// Эксперт ONLINE]: Через несколько дней после получения советской разведкой информации о том, что весной 1941 года в Берлине немцы и японцы обсуждают возможность одновременного нападения на СССР летом 1941 года, посол Японии в СССР Мацуока был приглашен на беседу к наркому иностранных дел Вячеславу Молотову. В этой беседе беседе участвовал и начальник Генерального штаба Георгий Жуков, которого японцы хорошо знали по Халхин-Голу. Молотов и Жуков напрямую обвинили Японию в тайном сговоре с Гитлером с целью агрессии против Советского Союза. По-видимому в ходе беседы у Мацуоки сложилось впечатление, что, во-первых, советская разведка посвящена во все секреты Гитлера, во-вторых, Красная армия готова принять превентивные меры, устроив японцам второй Халхин-Гол. Прямым результатом этого стало подписание 13 апреля 1941 года советско-японского Договора о ненападении — основного фактора, удержавшего Японию от вступления в войну против СССР.</ref>. У сакавіку 1939 года Германія анексіруе [[Мемельскі край]] [[Літва|Літвы]], а яшчэ ў кастрычніку 1938 года Германія запатрабавала ўключэння [[Вольны горад Данцыг|вольнага горада Данцыга]] ў склад Рэйха і стварэння да яго сухапутнага калідора па тэрыторыі Польшчы, што апошняя катэгарычна адхіліла. Стала зразумела, што вайна Германіі з Польшчай непазбежная і з'яўляеццаз’яўляецца толькі пытаннем часу<ref name="Shirer-Poland">[http://wunderwaffe.narod.ru/HistoryBook/Rise_Fall/Poland.htm Уильям Ширер. Взлет и падение Третьего рейха. На очереди — Польша]</ref>.

Пачаткам вайны ў [[Еўропа|Еўропе]] стаў напад гітлераўскай [[Германія|Германіі]] [[1 верасня]] [[1939]] года без папярэдняга аб'яўленняаб’яўлення вайны на [[Польшча|Польшчу]], на [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] — японскай арміі на амерыканскую базу [[Пёрл–Харбар]] [[7 снежня]] [[1941]] года. Некаторыя даследчыкі кропкай адліку Другой сусветнай вайны ў [[Азія|Азіі]] называюць пачатак [[Другая япона-кітайская вайна|Другой япона-кітайскай вайны]] [[7 ліпеня]] [[1937]] года. Вайна скончылася [[8 мая]] [[1945]] года ў Еўропе і [[2 верасня]] 1945 года ў Азіі падпісаннем [[капітуляцыя|капітуляцыі]] адпаведна Германіі і [[Японія|Японіі]].

Ініцыятарам вайны стала так званая «[[краіны Восі|Вось]]» — Германія, [[Італія]] і Японія, якія ставілі перад сабой мэту захопу тэрыторый суседніх краін і іх падпарадкаванне ўласным інтарэсам. Асноўным іх ваенным супраціўнікам на пачатковым этапе канфлікту з'яўлялісяз’яўляліся [[Францыя]], [[Вялікабрытанія]] і [[Рэспубліка Кітай]]. Савецкі Саюз з свайго боку пачаў рабіць першыя крокі да шырокасштабнай экспансіі на захад, падрыхтоўкай да якой стала падпісанне пакта паміж [[Сталін]]ам і [[Гітлер]]ам, больш вядомага пад назвай [[Пакт Молатава-Рыбентропа]]: у [[верасень|верасні]] 1939 года [[СССР]] анексіруе ўсходнюю Польшчу, у [[сакавік]]у 1940 года — частку [[Фінляндыя|Фінляндыі]] і затым у [[красавік]]у [[1940]] года — [[Прыбалтыка|краіны Прыбалтыкі]] ([[Літва|Літву]], [[Латвія|Латвію]] і [[Эстонія|Эстонію]]), а таксама частку [[Румынія|Румыніі]] ([[Бесарабія]] і [[Букавіна]]). Пасля заканчэння «[[Зімняя вайна|зімняй вайны]]» ў Фінляндыі ў сакавіку 1940 года, [[анексія|анексіі]] краін Прыбалтыкі і румынскіх тэрыторый галоўныя ваенныя мэты і тэрытарыяльныя амбіцыі Савецкага Саюза на той час былі задаволены і ваенныя дзеянні з боку СССР былі спынены. Пасля парушэння дасягнутага Гітлерам і Сталінам пагаднення з боку Германіі — пачатку [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]], у далейшае развіццё ваенных дзеянняў уцягваецца і Савецкі Саюз. Апошні з буйных удзельнікаў — ЗША — уступіў у вайну пасля нападзення на яго Японіі.

[[23 мая]] [[1939]] года ў кабінеце Гітлера ў прысутнасці шэрагу вышэйшых афіцэраў адбылася нарада. Было адзначана, што польская праблема цесна звязана з непазбежным канфліктам з Англіяй і Францыяй, хуткая перамога над якімі будзе праблематычнай. Пры гэтым Польшча наўрад ці зможа выконваць ролю бар'ерабар’ера супраць бальшавікоў. На той час у сферы знешнязнешняй палітыцыпалітыкі Германіі прыярытэтнымі задачамі былі пашырэнне жыццёвай прасторы на Усход, забеспячэнне харчаваннем насельніцтвам і ліквідацыя пагрозы з Усходу.

Гітлер і яго набліжэнне да апошняга дня спадзяваліся, што саюзнікі не вырашацца ўступіць у вайну і справа скончыцца другім [[Мюнхен]]ам. Галоўны перакладчык міністэрства замежных спраў Германіі апісваў стан шоку, у які прыйшоў Гітлер, калі пасол Брытаніі, з'явіўшысяз’явіўшыся ў Рэйхсканцылярыі а 9 гадзіне раніцы 3 верасня, перадаў ультыматум свайго ўрада з патрабаваннем адвесці войскі з польскай тэрыторыі на зыходныя пазіцыі. Толькі прысутны пры гэтым [[Герман Герынг|Герынг]] здолеў вымавіць: «Калі мы прайграем гэту вайну, то нам застанецца спадзявацца толькі на ласку Божую»<ref>Gerhart Binder. Epoche der Entscheidungen/ Eine Geschichte des 20. Jahrhunderts. Sechste Auflage. Stuttgart-Degerloch: Seewald Verlag. 1960.</ref>. У той дзень Англія, а праз пару гадзін і Францыя абвясцілі вайну Германіі. Да іх далучыліся таксама [[Аўстралія]] і [[Новая Зеландыя]]. На працягу некалькіх дзён да іх далучаюцца [[Канада]], [[Ньюфаўндленд]], [[Паўднёва-Афрыканскі Саюз]] і [[Непал]]<ref>II. Weltkrieg / Dokumentation Das III.Reich. Gütersloch : Mohndruck Graphische Betriebe GmbH,. 1989 ISBN 3-88199-536-6</ref>.

[[3 верасня]] ў горадзе ва ўсходняй [[Прусія|Прусіі]] [[Быдгашч]] (былы Бромберг), які паводле [[Версальскі дагавор 1919 года|Версальскага дагавора]] перайшоў да Польшчы, адбылося масавае забойства па нацыянальнай прыкмеце — [[Бромбергскі пагром]]. У горадзе, насельніцтва якога на 3/4 складалася з немцаў, было забіта некалькі сотняў чалавек грамадзянскага насельніцтва нямецкага паходжання. Іхняя колькасць вар'іраваласявар’іравалася ад адной да трох сотняў загінулых — паводле польскай версіі<ref>Christopher R. Browning, [http://books.google.com/books?id=jHQdRHNdK44C&pg=PA441&dq=Das+Unternehmen+%E2%80%9EBromberger+Blutsonntag%22.&sig=Kgo7LnFcaIRepczO6wr7mMmAzPQ#PPA441,M1 The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, University of Nebraska Press], ст.441</ref>, і ад адной да пяці тысяч — паводле версіі нямецкага боку<ref>Reinhard Pözorny (Hg). Deutsches National -Lexicon- DSZ-Verlag ISBN 3-925924-09-4</ref>. Таксама па-рознаму трактаваліся чыннікі гвалту. Польскі бок настойваў на тым, што частка забітых польскіх грамадзян нямецкага паходжання стала ахвярай ваенных удараў па горадзе, а іншая частка апынулася «[[пятая калона|пятай калонай]]» і пачала страляць у спіну польскім салдатам — і тым самым, дэ-факта, стаўшы [[камбатант]]най з адпаведнай рэакцыяй польскага насельніцтва і ваенных. Нямецкі бок прытрымліваўся пункт гледжання, што ўсе загінулыя былі выключна мірнымі грамадзянамі, цалкам лаяльнымі да польскай дзяржавы. Міністэрства прапаганды [[Іозеф Гебельс|Гебельса]] выкарыстоўвала гэту трагічную гісторыю дзеля ўзмацнення антыпольскіх настрояў у Германіі і апраўдання вайны супраць Польшчы.

Распрацоўваліся і сілавыя варыянты блакады. Напрыклад, каб адрэзаць Германію ад паставак высокаякаснай [[Швецыя|шведскай]] [[Жалезная руда|жалезнай руды]], [[Чэрчыль]] (у той час яшчэ не прэм'ерпрэм’ер-міністр) прапаноўваў паслаць [[Каралеўскі ваенна-марскі флот Вялікабрытаніі|брытанскі флот]] у [[Балтыйскае мора]] ({{нп3|Аперацыя Катрын|аперацыя «Катрын»|en|Operation Catherine}}), потым прапанаваў [[марская міна|мінную]] блакаду або захоп порту [[горад Нарвік|Нарвік]] нейтральнай [[Нарвегія|Нарвегіі]] (але гэты праект быў адхілены {{нп3|Другі ўрад Невіла Чэмберлена|кабінетам міністраў|en|Chamberlain war ministry}})<ref>Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 406.</ref>. Французы прапаноўвалі «пазбавіць Германію каўказскай нафты» і адначасна аслабіць [[СССР|Савецкі Саюз]], разбамбіўшы [[Бакінскі нафтагазаносны раён|нафтаздабыўныя комплексы Баку]]. Гэты праект быў цалкам нерэальным, бо не ўлічваў шэрагу ваенна-тэхнічных фактараў, і скончыўся адзінкавым пралётам французскага самалёта-разведніка<ref name="ReferenceA">Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 405.</ref>.

Кіраўніцтва Германіі ў пачатку вайны лічылі нейтралітэт Нарвегіі і Швецыі карысным для сябе, і былі ўстрывожаны магчымасцю ўмяшальніцтва саюзнікаў у [[Фінляндыя|Фінляндыю]] і [[Нарвегія|Нарвегію]]. Гітлер загадаў распрацаваць захоп Нарвегіі і [[Данія|Даніі]] [[1 сакавіка]] [[1940]]. Тым часам, пасля змены французскага [[Пяты ўрад Даладзье|ўрада Э. Даладзье]] на [[Урад Рэйно|ўрад прыхільнікаў актыўных ваенных і дыпламатычных дзеянняў]] на чале з [[Поль|П. Рэйно]], і пасля страты саюзнікамі прэстыжу з-за іх заяўленага, але няздзейсненага ўмяшальніцтва ў Польшчы, быў актывізаваны план саюзніцкага ўмяшальніцтва ў Нарвегію. Мініраванне нарвежскіх водаў пачалося [[8 красавіка]] [[1940]], і быў падрыхтаваны саюзніцкі экспедыцыйны корпус, для магчымай абароны супраць нямецкай арміі. Аднак, нямецкае камандаванне апярэдзіла дзеянні саюзнікаў «на 24 гадзіны», і брытанскі ўрад Н. Чэмберлена пайшоў у адстаўку, а прэм'ерпрэм’ер-міністрам стаў [[Уінстан Чэрчыль|У. Чэрчыль]]<ref>Taylor, A.J.P.The Second World war… — P. 407—409.</ref>.

[[Вярхоўнае камандаванне сухапутных войск|Вярхоўнае камандаванне сухапутных войск (ОКХ)]] выношвала план акупацыі [[Францыя|Францыі]], [[Бельгія|Бельгіі]], [[Нідэрландаў]] і [[Люксембурга]] яшчэ ў кастрычніку [[1939]]. Задачай германскіх войскаў з'яўляласяз’яўлялася разгром значнай часткі саюзніцкіх армій і захоп тэрыторыі Нідэрландаў, Бельгіі, Люксембурга і паўночнай Францыі, што павінна было забяспечыць правядзенне паспяховых паветраных і марскіх аперацый супраць Вялікабрытаніі, а таксама стварыць шырокую ахоўную зону для [[Рурская вобласць|Рурскай вобласці]]. Гэты план нагадваў [[План Шліфена|план]] графа [[Альфрэд фон Шліфен|А. фон Шліфена]] часоў [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]]. Спачатку планавала ажыцявіць план [[12 лістапада]] [[1939]], але потым дата была перанесена на студзень 1940. Саюзнікі меркавалі, што Германія захопіць Бельгію, так як лабавая атака на [[Лінія Мажыно|французскія прыгранічныя ўмацавання Мажыно]] была нерэальная. Французы, якія панеслі найцяжэйшыя страты ў Першай сусветнай вайне, не хацелі, каб на іх зямлі разгарнуліся новыя кровапралітныя бітвы. Таму было вырашана, што абарончыя баі павінны весціся ўздоўж ўмацаванняў «лініі Мажыно». Але не ўсе военачальнікі былі задаволены планам ОКХ, у т.л. і сам [[А. Гітлер]]. Таму, начальнікам штаба [[Група армій «A»|групы армій «А»]] [[Эрых фон Манштэйн|Э. фон Манштэйнам]] былі зроблены некаторыя значныя змены: наступ праз [[Ардэны]].

[[10 мая]] 1940 года нацысцкая Германія сіламі 135 дывізій урываецца ў [[Бельгія|Бельгію]], [[Нідэрланды]] і [[Люксембург]]. 1-я група саюзных армій высоўваецца на тэрыторыю Бельгіі, але яны не паспяваюць на дапамогу Нідэрландам, паколькі нямецкая [[Група армій «B»|група армій «В»]] ажыццяўляе імклівы кідок у паўднёвую частку краіны і ўжо [[12 мая]] захоплівае [[Ротэрдам]]. [[15 мая]] Нідэрланды капітулююць. [[Другі ўрад дэ Гера|Галандскі ўрад]] [[Дырк Ян дэ Гер|Д. Я. дэ Гера]] і каралеўская сям'ясям’я выехалі ў Вялікабрытанію. Лічылася, што ў адплату за нечаканы для немцаў упарты супраціўленне нідэрландцаў, Гітлер ужо пасля падпісання акта аб капітуляцыі загадаў падвергнуць бамбаванням Ротэрдам, што не было выклікана ваеннай неабходнасцю і прывяло да велізарных разбурэнняў і ахвяр сярод мірнага насельніцтва. На [[Нюрнбергскі працэс|Нюрнбергскім працэсе]] высветлілася, што бамбардзіроўка Ротэрдама адбывалася [[14 мая]], а ўрад Нідэрландаў капітуляваў толькі пасля бамбардзіроўкі і пагрозы бамбардзіровак [[Амстэрдам]]а і [[Гаага|Гаагі]].

Але галоўны ўдар нанесла [[Група армій «A»|група армій «А»]]. Акупаваўшы [[10 мая]] Люксембург, тры танкавых дывізіі Гудэрыяна перасяклі паўднёвыя [[Ардэны]] і [[14 мая]] пераправіліся праз раку [[Маас]] з захада ад [[Седан (горад)|СеданСедана]]а. Адначасова танкавы корпус [[Герман Гот|Г. Гота]] прарываецца праз цяжкапраходныя для цяжкай тэхнікі паўночныя Ардэны і [[13 мая]] фарсіруе раку Маас на поўнач ад [[Дзінан]]а. Нямецкая танкавая армада накіроўваецца на захад. Запозненыя атакі французаў, для якіх прарыў немцаў праз [[Ардэны]] аказваецца поўнай нечаканасцю, не ў стане стрымаць яе. Фартыфікацыйныя ўмацаванні, на якія ўскладаліся вялікія спадзяванні, [[Штурм форта Эбен-Эмаэль|выявіліся малакарыснымі]]. [[16 мая]] часці Гудэрыяна дасягаюць Уазы; [[20 мая]] яны выходзяць да ўзбярэжжа [[Па-дэ-Кале]] недалёка ад [[Абвіль|Абвіля]] і паварочваюць на поўнач у тыл саюзным войскам. 28 англа-франка-бельгійскіх дывізій аказваюцца ў апанаванні.

Спроба французскага камандавання арганізаваць [[21 мая|21]]—[[23 мая]] контрудар у [[Арас]]а магла б быць паспяховай, але Гудэрыян коштам амаль цалкам знішчанага танкавага батальёна спыняе яе. [[22 мая]] Гудэрыян адразае саюзнікам шляхі адступлення да [[Булонь-сюр-Мер|Булоні]], [[23 мая]] — да Кале і выходзіць да [[Граўлін]]а ў 10 кіламетрох ад [[Дзюнкерк]]а, апошняга порта, праз які англа-французскія войскі маглі эвакуіравацца, аднак [[24 мая]] ён вымушаны спыніць наступ на двое сутак па цяжкавытлумачальным асабістым загадзе Гітлера («Цуд пад Дзюнкеркам», па іншай версіі, прычынай прыпынку быў не загад Гітлера, а ўваход танкаў у зону дзеяння карабельнай артылерыі англійскага флоту, якая магла расстрэльваць немцаў практычна беспакарана). Перапынак дазволіў саюзнікам умацаваць абарону Дзюнкерка і пачаць [[Дзюнкеркская аперацыя|аперацыю «Дынама»]] па эвакуацыі сваіх сіл морам. [[26 мая]] нямецкія войскі прарываюць бельгійскі фронт у Заходняй [[Фландрыя|Фландрыі]], і [[28 мая]] Бельгія насуперак патрабаванням саюзнікам капітулюе. [[Трэці ўрад П'ерло|Бельгійскі ўрад]] [[Юбер П'ерло|Ю. П'ерлоП’ерло]] выехаў у Францыю, потым у Вялікабрытанію; а кароль [[Леапольд III, кароль Бельгіі|Леапольд III]] застаўся ў краіне ў якасці [[Ваеннапалонны|ваеннапалоннага]]. У той жа дзень у раёне [[Ліль]] немцы атачаюць буйную французскую групоўку, якая здаецца [[31 мая]]. Частка французскіх войскаў і амаль уся англійская армія (224 тыс.) былі вывезены на брытанскіх караблях праз Дзюнкерк. Немцы захопліваюць усю брытанскую і французскую артылерыю і бронітэхніку, транспартныя сродкі, кінутыя саюзнікамі пры адступленні. Пасля Дзюнкерка Вялікабрытанія апынулася практычна бяззбройнай, нягледзячы на тое, што захавала асабісты склад арміі. Аднак некаторыя замежныя гісторыкі схільныя да думкі, што менавіта пад Дзюнкеркам Германія прайграла вайну. Французы лічылі, што Вялікабрытанія прыкладае мала намаганняў да абароны Францыі, напр., ашчаджае свае паветраныя сілы і экспедыцыйны корпус. Брытанцы лічылі, што важней працягваць вайну, а дзеля гэтага трэба захаваць сілы.

[[10 чэрвеня]] [[Італія]] аб'яўляеаб’яўляе вайну Вялікабрытаніі і Францыі. Італьянскія войскі ўрываюцца ў паўднёвыя раёны Францыі, аднак далёка прасунуцца не змаглі. У той жа дзень французскі ўрад эвакуіруецца з [[Парыж]]у. [[11 чэрвеня]] немцы перапраўляюцца праз Марна ў [[Шато-Цьеры]]. [[Чэрчыль|У. Чэрчыль]], [[Эдуард Вуд, 1-ы граф Галіфакс]] і [[Уільям Эйткен, 1-ы барон Бівербрук]] у апошні раз, і безвынікова, сустракаліся з [[Поль Рэйно|П. Рэйно]] [[13 чэрвеня]] 1940 у [[Горад Тур|Туры]], спрабуючы дамагчыся пераходу французскага флоту ў брытанскія парты. Апошняя спроба ўтрымаць саюз ад распаду, прапануючы «непарушны саюз дзвюх краін», была зроблена [[16 чэрвеня]] 1940, але французы ад гэтага адмовіліся. [[14 чэрвеня]] нямецкія войскі без бою ўступаюць у Парыж, а праз два дні выходзяць у даліну Роны. [[16 чэрвеня]] маршал [[Анры Петэн|Петэн]] фарміруе [[Урад Петэна|новы ўрад Францыі]], які ўжо ў ноч на [[17 чэрвеня]] звяртаецца да Германіі з просьбай аб перамір'іперамір’і. [[18 чэрвеня]] французскі генерал [[Шарль дэ Голь]], які збег у [[Лондан]], заклікае французаў працягваць супраціўленне. [[21 чэрвеня]] немцы, не сустракаючы ўжо практычна ніякага супраціўлення, дасягаюць [[Луара|Луары]] на ўчастку [[Нант]] — [[Тур (горад)|Тур]], у той жа дзень іх танкі займаюць [[Ліён]].

[[22 чэрвеня]] ў [[Камп'ен]]е ў тым жа вагоне, у якім была падпісана капітуляцыя Германіі ў 1918, было падпісана [[Камп'енскае перамір'е 1940]], па якім Францыя згаджалася на акупацыю большай часткі сваёй тэрыторыі, дэмабілізацыю амаль усяго сухапутнага войска і інтэрнаванне ВМФ і авіяцыі. У свабоднай зоне ў выніку дзяржаўнага перавароту [[10 ліпеня]] ўсталёўваецца аўтарытарны [[рэжым Вішы]], які ўзяў курс на цеснае супрацоўніцтва з Германіяй. Нягледзячы на ​​ваенную слабасць Францыі, паражэнне гэтай краіны было настолькі раптоўным і поўным, што не паддавалася ніякаму рацыянальнаму тлумачэнню. Перамір'еПерамір’е не было прызнана часткай палітычных дзеячаў і ваенных. Значнай постаццю сярод іх быў [[Шарль дэ Голь|Ш. дэ Голь]], які ўцёк у апошні момант у Вялікабрытанію, і адтуль звярнуўся па радыё са зваротам да французаў працягваць барацьбу: «Францыя прайграла бітву, але не вайну». Брытанскі ўрад прызнаў дэ Голя кіраўніком сіл [[Свабодная Францыя|Свабоднай Францыі]], якая проціпастаўлялася ўраду Вішы.

Яшчэ ўвосень [[1939]] года [[Эстонія]], [[Латвія]] і [[Літва]] падпісалі з СССР дагаворы пра ўзаемадапамогу, таксама вядомыя як дагаворы пра базы, у адпаведнасці з якімі на тэрыторыі гэтых краін былі размешчаны савецкія ваенныя базы. [[17 чэрвеня]] [[1940]] года СССР прад'яўляепрад’яўляе прыбалтыйскім дзяржавам ультыматум, патрабуючы адстаўкі ўрадаў, фарміраванні замест іх народных урадаў, роспуску парламентаў, правядзенні пазачарговых выбараў і згоды на ўвод дадатковага кантынгенту савецкіх войскаў. У такім становішчы прыбалтыйскія ўрады былі вымушаны прыняць гэтыя патрабаванні. Пры актыўнай падтрымцы з Масквы, у Эстоніі, Латвіі і Літве адначасова адбываюцца дзяржаўныя [[Сонечная рэвалюцыя, Эстонія|перавароты]]. Да ўлады прыходзяць камуністычныя, прамаскоўскія ўрады.

У канцы мая 1940, пасля прайгранай кампаніі ў Францыі, у брытанскіх вярхах існавала думка ([[Эдуард Вуд, 1-ы граф Галіфакс|Э. Галіфакс]], [[Невіл Чэмберлен|Н. Чэмберлен]]) пра магчымасць падпісання міру з Германіяй. Аднак, такія дзеячы, як [[Чэрчыль|У. Чэрчыль]], [[Грынвуд]], [[Этлі]], рашуча выступілі супраць. У сваю чаргу, Германія не спяшалася рабіць рашучых ваенных крокаў супраць Вялікабрытаніі, мяркуючы, што тая, пазбаўленая кантынентальнага саюзніка, выйдзе з барацьбы. Апроч таго, [[А. Гітлер]] лічыў самым пажаданым для Германіі мір менавіта з Вялікабрытаніяй, што стварала б буферную зону на захадзе Еўропы, і практычна ліквідавала б ваенную пагрозу Германіі з гэтага боку. А. Гітлер выступіў з прамовай у [[рэйхстаг]]у [[19 ліпеня]] [[1940]], заклікаючы Вялікабрытанію да «розуму і здаровага сэнсу», не прапануючы, аднак, умеркаваных умоў, а толькі пагражаючы Брытаніі «бясконцымі пакутамі і няшчасцямі» ў выніку адмовы. Чэрчыль у пачатку жніўня 1940, сфармуляваў патрабаванні Вялікабрытаніі да Германіі  — вярнуць усе ваенныя тэрытарыяльныя здабыткі, і даць гарантыі непаўтарэння падобнага, дзеля таго, каб Вялікабрытанія наогул пачала размовы. Мэта Вялікабрытаніі, такім чынам, вызначылася як «безагаворачная капітуляцыя Германіі»<ref>Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 424, 425.</ref>.

=== Бітвы ў Афрыцы, Міжземнамор'іМіжземнамор’і і на Балканах ===

Пасля падзення Францыі ў [[Міжземнамор'е|Міжземнамор'іМіжземнамор’і]] заставаліся брытанскія флот і армія, якая стаяла ў [[Егіпет|Егіпце]] дзеля абароны [[Суэцкі канал|Суэцкага канала]]. З шэрагу прычын брытанскія ўлады жадалі ўтрымліваць брытанскую прысутнасць у Міжземнамор'іМіжземнамор’і, не зважаючы на патрэбныя дзеля гэтага траты, і нават ахвяруючы ваеннымі інтарэсамі ў іншых рэгіёнах. Сярод прычын называліся: утрыманне суднаходства праз Міжземнае мора і Суэцкі канал (хоць пасля ўступлення Італіі ў вайну такое суднаходства і так было спынена, да 1943), намер не прапусціць немцаў да нафты Іраку і Ірану (хоць немцы і не мелі намеру такога руху). Больш важлівымі былі надзеі брытанцаў зрабіць сваімі саюзнікамі каланіяльныя ўладанні Францыі ў Заходняй Афрыцы і Турцыю, але і гэтыя надзеі не спраўдзіліся. Нарэшце, брытанцы не жадалі траціць магчымасці ўдару, з цягам часу, у «мяккае чэрава Еўропы» ― Балканы<ref>Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 439.</ref>. Пасля таго, як пачатковыя нямецкія планы перадачы Салонікаў ад Грэцыі да Балгарыі былі адкінуты, і пасля таго, як Грэцыя адмовілася ад пасрэдніцтва Германіі ў перагаворах між ёй і Італіяй<!-- датычна чаго? --> (снежань 1940), быў укладзены план акупацыі ўсёй Грэцыі<ref>Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 442.</ref>. У гэтым Германія разлічвала на дапамогу Балгарыі. Са студзеня 1941 на Балгарыю чыніўся ціск, і краіна ўвайшла ў [[Траісты пакт]]. Германскія войскі ўвайшлі на тэрыторыю Балгарыі 1 сакавіка 1941<ref>Фуллер, Дж. Ф.  С.  Вторая мировая война 1939-1945 1939—1945 гг.: Стратегический и тактический обзор / Дж. Ф.  С.  Фуллер; Пер. с англ. В.  А.  Герасимова и Н.  Н.  Яковлева; Под ред. [и с предисл.] полк. А.  Д.  Багреева.  — М.: Изд-во иностранной литературы, 1956.  — 550 с.  — С. 138, 139.</ref>.

Германія, са свайго боку, разглядала магчымасць захопу [[Гібралтар]]у і Паўночнай Афрыкі, і А. Гітлер спрабаваў далучыць да гэтай кампаніі [[Франка]] і [[Петэн]]а (сустрэчы ў Андаі, кастрычнік 1940). Франка адмовіўся, а Петэн быў прыхільнікам гэтай ідэі, разлічваючы на пераход Францыі са стану пераможаных у саюзнікі пераможцаў. Аднак, маючы на ўвазе верагодныя канфлікты з-за дзяльбы тэрыторый, і магчымае ўмяшальніцтва амерыканцаў, якое прывяло б да страты зручнай нейтральнасці [[Канарскія астравы|Канарскіх]] і [[Азорскія астравы|Азорскіх]] а-воў, такую кампанію адклалі, а пасля нападу на СССР і не разглядалі<ref>Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 433, 434.</ref>.

Пасля ўступа Італіі ў вайну, італьянскія войскі пачынаюць баявыя дзеянні за кантроль над [[Міжземнае мора|Міжземнамор'емМіжземнамор’ем]], [[Паўночная Афрыка|Паўночнай]] і [[Усходняя Афрыка|Усходняй Афрыкай]]. [[11 чэрвеня]] італьянская авіяцыя наносіць удар па брытанскай ваенна-марской базе на [[Мальта|Мальце]]. [[13 чэрвеня]] італьянцы бамбуюць брытанскія базы ў [[Кенія|Кеніі]]. Напачатку ліпеня італьянскія войскі ўрываюцца з тэрыторыі [[Эфіопія|Эфіопіі]] і [[Самалі]] ў брытанскія калоніі [[Кенія|Кенію]] і [[Судан]], аднак з-за нерашучых дзеянняў далёка прасунуцца ім не атрымліваецца. [[3 жніўня]] 1940 італьянскія войскі ўрываюцца ў [[Брытанскае Самалі]]. Карыстаючыся колькаснай перавагай, ім атрымліваецца выцесніць брытанскія і паўднёваафрыканскія войскі праз праліў у брытанскую калонію [[Адэн]].

[[13 верасня]] італьянцы ўрываюцца з тэрыторыі [[Лівія|Лівіі]] ў брытанскі [[Егіпет]]. Заняўшы [[16 верасня]] [[Сідзі-Барані]], італьянцы спыняюцца, а англічане адыходзяць да [[Мерса-Матрух]]. Каб палепшыць сваё становішча ў [[Афрыка|Афрыцы]] і [[Міжземнае мора|Міжземнамор'іМіжземнамор’і]], італьянцы вырашаюць захапіць [[Грэцыя|Грэцыю]]. Пасля адмовы грэчаскага ўрада прапусціць італьянскія войскі на сваю тэрыторыю, [[28 кастрычніка]] 1940 Італія пачынае наступ. Італьянцам атрымліваецца захапіць частку грэчаскай тэрыторыі, аднак да [[8 лістапада]] яны спынены, а [[14 лістапада]] грэчаскае войска пераходзіць у контрнаступленне, цалкам вызваляе тэрыторыю краіны і ўступае ў [[Албанія|Албанію]].

Са студзеня [[1941]] брытанскі ўрад разглядаў магчымасць ваеннага ўмяшання ў Грэцыю. Такое ўмяшанне было палітычна прывабным для брытанцаў, якія далі Грэцыі ў свой час гарантыі бяспекі, і стваралі тэарэтычныя магчымасці для ажыццяўлення чэрчылеўскага плану балканскай антынямецкай кааліцыі (Турцыя, Грэцыя, Югаславія). Войскі і авіяцыю дзеля высадкі ў Грэцыі брытанцы забралі з Паўночнай Афрыкі, пакідаючы там мінімум сіл, а свой паспяховы наступ у Паўночнай Афрыцы спынілі, не давёўшы да канца (сярэдзіна лютага 1941). Высадка ў Грэцыі пачалася 7 сакавіка 1941<ref>Лиддел Гарт, Б. Вторая мировая война: [Очерк] / Б. Лиддел Гарт; Пер. с англ. В.  В.  Борисова [и др.]; Под ред. и с предисл. О.  А.  Ржешевского.  — М.: Воениздат, 1976.  — 679 с.  — С. 143.</ref>. У сакавіку 1941 года ў марской бітве каля астравы [[Крыт]] англічане наносяць чарговую паражэнне італьянскаму флоту. [[9 сакавіка]] італьянскія войскі прадпрымаюць новы наступ супраць грэкаў, аднак падчас шасцідзённых бязлітасных баёў яны трымаюць поўную паражэнне і да [[26 сакавіка]] вымушаны адысці на зыходныя пазіцыі. Таксама на Балканах Германія разлічвала на спрыяльны нейтралітэт Югаславіі, якую, пасля моцнага нямецкага дыпламатычнага ціску ў сакавіку 1941, удалося схіліць да ўваходжання ў склад краін Восі (25 сакавіка 1941), і атрымаць магчымасць пропуску войскаў праз яе тэрыторыю, хоць і не праз югаслаўскую чыгунку<ref>Фуллер, Дж. Ф.  С.  Вторая мировая война 1939-1945 гг...1939—1945 гг… — С. 139; Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 442.</ref>.

Пацярпеўшы поўную паражэнне на ўсіх франтах, [[Беніта Мусаліні]] вымушаны прасіць дапамогі ў А. Гітлера. У лютым 1941 года ў [[Лівія|Лівію]] прыбывае нямецкі экспедыцыйны корпус пад камандаваннем генерала [[Эрвін Ромель|Э. Ромеля]]. [[31 сакавіка]] 1941 года італа-нямецкія войскі пераходзяць у наступ, адбіваюць у англічанін [[Кірэнаіка|Кірэнаіку]] і выходзяць да меж Егіпту, пасля чаго фронт у Паўночнай Афрыцы стабілізуецца да лістапада 1941 года. Ва Усходняй Афрыцы італьянцы былі разбітыя, іх апошнія войскі там здаліся [[19 мая]] 1941. Урад ЗША зняў статус ваеннай зоны з Чырвонага мора, і амерыканскія судны пачалі давозіць грузы да Суэцкага канала<ref>Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 443, 444.</ref>. Каб прадухіліць магчымае ўступленне ў вайну Турцыі, брытанскія войскі разам з сіламі Свабоднай Францыі захапілі падкантрольную ўраду Вішы Сірыю (8 чэрвеня―14 ліпеня 1941), устанавілі там саюзніцкі акупацынйы рэжым<ref>Фуллер, Дж. Ф.  С.  Вторая мировая война 1939-1945 гг...1939—1945 гг… — С. 152.</ref>.

Хутка пасля падпісання Югаславіяй Траістага пакту, югаслаўскія ваенныя, незадаволеныя гэтым, учынілі вайсковы пераварот (27 сакавіка 1941). Новы ўрад выйшаў з пакту. Германскія войскі, якія рыхтаваліся да нападу на СССР, былі павернуты на Югаславію, і Германія пачала сваю балканскую кампанію адначасным нападам на Грэцыю і Югаславію (6 красавіка 1941)<ref>Фуллер, Дж. Ф.  С.  Вторая мировая война 1939-1945 гг...1939—1945 гг… — С. 139.</ref>. Югаслаўскія войскі супраціўляліся да [[17 красавіка]] [[1941]]. Падзенне Югаславіі пагоршыла і стратэгічную сітуацыю ў Грэцыі. Грэчаскія войскі ў [[Эпір]]ы здаліся [[21 красавіка]] 1941, нямецкія войскі ўступілі ў [[Афіны]] [[27 красавіка]] 1941. Брытанскі экспедыцыйны корпус быў эвакуіраваны 26—28 красавіка 1941, значная яго частка ― на востраў Крыт (заняты брытанцам з 1 лістапада 1940).

ЗША меркавалі, што падтрымка імі Вялікабрытаніі з'яўляеццаз’яўляецца абсалютна неабходнай, і, хоць быўшы тады нейтральнай краінай, дапамагалі Вялікабрытаніі ваеннымі рэсурсамі. З Японіяй ЗША жадалі падпісаць пагадненне. Аднак, разуменне такога пагаднення амерыканцамі было практычна процілеглым японскаму, закладаючы, напрыклад, сыход Японіі з усяго Кітая, апроч Маньчжурыі, аднаўленне [[Палітыка адчыненых дзвярэй у Кітаі|палітыкі «адчыненых дзвярэй»]]. Пры гэтым, [[Рузвельт]], насупор спадзяванням японцаў, імкнуўся да пагаднення так, што <u>ўзмацняў</u> амерыканскі фінансавы і эканамічны ціск на Японію пры кожным яе ваенным ажыўленні на Далёкім Усходзе ўзмацняўся, што, у выніку, прывяло да дыпламатычнага тупіка<ref>Taylor, A.J.P. The Second World war... war… — P. 436.</ref>.

У канцы сакавіка—1 чэрвеня 1941 адбываліся антыбрытанскія ваенныя выступленні ў Іраку, інспіраваныя Германіяй, якія, аднак, скончыліся паразай пранямецкіх сіл<ref>Фуллер, Дж. Ф.  С.  Вторая мировая война 1939-1945 гг...1939—1945 гг… — С. 148.</ref>.

Паступова пачынае пераглядаць свой знешнепалітычны курс урад [[ЗША]]. Ён усё больш актыўна падтрымлівае Вялікабрытанію, становячыся яе «неваюючым саюзнікам» (гл. [[Атлантычная хартыя]]). У маі [[1940]] года [[Кангрэс ЗША]] сцвярджае суму ў 3 млрд долараў на патрэбы войска і флоту, а ўлетку — у 6,5 млрд, у тым ліку 4 млрд на будаўніцтва «флоту двух акіянаў». Павялічваюцца пастаўкі ўзбраення і рыштункі для Вялікабрытаніі. [[2 верасня]] 1940 ЗША перадаюць Вялікабрытаніі 50 эсмінцаў у абмен на арэнду 8 ваенных баз у англійскіх калоніях у Заходнім паўшар'іпаўшар’і. Паводле прынятага кангрэсам ЗША [[11 сакавіка]] 1941 года закону пра перадачу ваенных матэрыялаў ваюючым краінам у пазыку ці ў арэнду (гл. [[Ленд-ліз]]), Вялікабрытаніі асігнавана 7 млрд долараў. Пазней ленд-ліз распаўсюджваецца на [[Кітай]], [[Грэцыя|Грэцыю]] і [[Югаславія|Югаславію]]. Паўночная Атлантыка абвешчана «зонай патруліравання» ваеннага флоту ЗША, які адначасова прыступае да канваіравання гандлёвых судоў, якія накіроўваюцца ў Вялікабрытанію.

Тым часам, пасля правалу аперацыі па захопу Вялікабрытаніі, Гітлер вырашыў далучыць да вайны супраць Вялікабрытаніі СССР, з якім былі ўсталяваны сяброўскія адносіны год назад. У перамовах 12 і 13 кастрычніка [[1940]] года нямецкія дыпламаты прапануюць СССР далучыцца да {{comment|[[Берлінскі пакт|Берлінскага пакту]]|Берлінскі пакт - дагавор аб падзеле свету паміж прадстаўнікамі Германіі (Рыбентроп), Італіі (Чыяна) і Японіі (Курусу), заключаная 27 верасня 1940 года ў Берліне тэрмінам на 10 гадоў}} ў надзеі, што Савецкі Саюз прыме ўдзел у стварэнні магутнага «Кантынентальнага блока» ({{lang-de|Gewaltigen Kontinentalblock}}). У выпадку згоды, свет быў бы падзелены так, што Германія атрымлівала б Еўропу, Італія ― Міжземнамор'еМіжземнамор’е, Японія ― Далёкі Усход, СССР ― Іран і Індыю, што ў канчатковым рахунку прывядзе да капітуляцыі Вялікабрытаніі і яе саюзнікаў.

Нямецкім Генеральным штабам яшчэ да перамоў быў [[13 ліпеня]] складзены план ваенных дзеянняў супраць СССР. Тады Гітлеру стала ясна, што Англія сур'ёзнасур’ёзна разлічвае на дапамогу з боку СССР. Таксама да 12 лістапада Гітлерам было падпісана ўказанне ({{lang-de|Weisung Nr.18}}), паводле якога ўсе аддадзеныя раней вусновыя распараджэнні пра падрыхтоўку да вайны, павінны былі выконвацца, незалежна ад вынікаў перамоў<ref name="Chr.1940">Chronik 1940. Chronik Verlag. Dortmund 1989. ISBN 3-611-00075-2.</ref>.

[[25 лістапада]] [[Сталін]] змякчыў патрабаванні, паказаўшы, што ўмовай уступа СССР у пакт з'яўляеццаз’яўляецца згода на аб'явуаб’яву зонай інтарэсаў СССР Фінляндыі, Балгарыі, а таксама правы на стварэнне апорных пунктаў у Турцыі. Але нямецкі бок не адказаў наогул.

Пасля гэтага Гітлер сцвярджае план нападу на СССР. Для гэтых мэт Германія пачынае шукаць сабе саюзнікаў ва [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропе]]. [[20 лістапада]] да Траістага саюза далучаецца [[Венгрыя]], [[23 лістапада]] — [[Румынія]], [[24 лістапада]] — [[Славакія]], у [[1941]] годзе — [[Балгарыя]], [[Фінляндыя]] і [[Іспанія]]. [[25 сакавіка]] 1941 года да пакта далучаецца [[Югаславія]], аднак [[27 сакавіка]] ў [[Бялград]]зе адбываецца ваенны пераварот, і да ўлады прыходзіць урад [[Душан Сімавіч|Сімавіча]], якое аб'яўляеаб’яўляе каралём юнага [[Пётр II Карагеоргіевіч|Пятра II]] і абвяшчае нейтралітэт Югаславіі. [[5 красавіка]] Югаславія падпісвае з СССР [[дагавор пра дружбу і ненапад паміж СССР і Каралеўствам Югаславія|дагавор пра дружбу і ненапад]]. З прычыны непажаданага для Германіі развіцця падзей, Гітлер прымае рашэнне пра правядзенне ваеннай аперацыі супраць Югаславіі і дапамогу італьянскім войскам у Грэцыі.

[[Катэгорыя:Войны Аўстраліі‎Аўстраліі]]

[[Катэгорыя:Войны Балгарыі‎Балгарыі]]

[[Катэгорыя:Войны Венгрыі‎Венгрыі]]

[[Катэгорыя:Войны Вялікабрытаніі‎Вялікабрытаніі]]

[[Катэгорыя:Войны Егіпта‎Егіпта]]

[[Катэгорыя:Войны Ірака‎Ірака]]

[[Катэгорыя:Войны Турцыі‎Турцыі]]