Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529: Розніца паміж версіямі

'''Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529''', '''Першы Статут Вялікага Княства Літоўскага'''  — збор законаў феадальнага права, які дзейнічаў у [[ВКЛ]] у сярэдзіне [[16 стагоддзе|XVI ст.]]

У арыгінале меў назву ''Права писаные даны панству Великому Князьству Литовскому, Рускому, Жомойтскому и иных через наяснейшого пана Жикгимонта з божее милости короля полского, великого князя литовского, руского, пруского, жомойтского, мазовецкого и иных''. Назва «Статут» прыйшла да яго пазней, калі ўступілі ў дзеянне два наступныя<ref>Улашчык, М. Першы Літоўскі Статут (З гісторыі знаходак рукапісаў і іх вывучэння) / Мікалай Улашчык // Беларускі Гістарычны Агляд.  — 1996.  — Т. 3.  — Сш. 1.  — С. 7. </ref>.

Праца па падрыхтоўцы першага Статута 1529  г. вялася на працягу некалькіх гадоў у першай чвэрці XVI ст. Першы варыянт праекта Статута быў падрыхтаваны ў [[1522]]  г., але ён не быў зацверджаны, і праца над ім працягвалася яшчэ сем гадоў.

Статут быў падрыхтованы на аснове кадыфікацыі і сістэматызацыі норм мясцовага звычаёвага права, пастаноў судовых і дзяржаўных устаноў, [[Судзебнік 1468|Судзебніка 1468  г.]], прывілеяў. Пры яго падрыхтоўцы ўпершыню выпрацаваны сістэмы і структура размяшчэння прававых норм у залежнасці ад іх зместу, уключаны тыповыя і абагульненыя нормы; дадзена дакладная рэдакцыя кожнага артыкула; уведзена шмат новых прававых норм, у якіх адлюстраваны тагачасныя таварна-грашовыя адносіны; уключаны нормы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, грамадзянскага, сямейнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага і іншых галін права. Складальнікі Статута адыйшлі ад сістэмы кадыфікацыі, прынятай у рымскім праве, і выпрацавалі сваю. У яе аснове закладзены новыя прынцыпы: суверэннасць дзяржавы (насуперак сярэдневяковаму касмапалітызму), адзінства права на прыярытэт пісанага права. Статут уключаў нормы агульнага права і спецыяльныя нормы, якія забяспечвалі прывілеі пануючаму класу або яго групам. Пры гэтым яны былі не выключэннем, а састаўной часткай у сістэме Статута 1529 года, хоць і супярэчылі яго асноўным прынцыпам.

Статут быў уведзены ў дзеянне 29 верасня 1529  г.

У 1  — 3-м раздзелах змешчаны ў асноўным нормы дзяржаўнага права і прынцыповыя палажэнні іншых галін права, у 4-м і 5-м  — шлюбна-сямейнае, апякунскае і спадчыннае, у 6-м  — судова-працэсуальнае, у 7-м  — крымінальнае, у 8-м  — зямельнае, у 9-м  — лясное і паляўнічае, у 10-м  — цывільнае, у 11  — 13-м  — крымінальнае і крымінальна-працэсуальнае права. У Статуце 1529 года юрыдычна замацаваны асновы грамадскага і дзяржаўнага ладу, прававое становішча класаў, саслоўяў і сацыяльных груп насельніцтва, парадак утварэння, склад і паўнамоцтвы некаторых органаў дзяржаўнага кіравання і суда. Абвяшчалася правіла, паводле якога ўсе асобы, «як убогія, так і багатыя», павінны былі судзіцца паводле норм, выкладзеных у Статуце. [[Вялікі князь літоўскі|Вялікі князь]] абавязаўся захоўваць тэрытарыяльную цэласнасць дзяржавы, не дапускаць чужаземцаў на дзяржаўныя пасады ВКЛ, не даваць ім маёнткаў, не адбіраць у мясцовых феадалаў пасады і маёмасці без суда, прытрымлівацца ўсіх старых законаў і звычаяў. Асаблівая ўвага ў Статуце аддадзена судова-працэсуальнаму праву. Абвяшчаўся прынцып публічнасці правасуддзя, фармальнай роўнасці бакоў у працэсе, права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката. Адначасова ў Статуце абвяшчалася захаванне прывілеяў і льгот для феадалаў, што на практыцы замацоўвала бяспраўе простых людзей і захоўвала паўнату правоў толькі для феадалаў. Аднак у перыяд феадалізму нават такое абвяшчэнне ідэі првапарадку было значным крокам наперад. Ідэі гуманізму паўплывалі на нормы крымінальнага і цывільнага права, выкладзеныя ў Статуце 1529 года і іншых Статутах. Так, у Статуце 1529 (раздз. 1, арт. 7), абвяшчалася, што ніхто не павінен адказваць за чужую віну, а крымінальнае пакаранне трэба назначаць толькі асобам, віна якіх устаноўлена судом. У арт. 27 раздз. 7 прадугледжан тэрмін крымінальнага праследавання: за найбольш зяжкае злачынства  — 10 гадоў, менш цяжкае  — 3 годы. У арт. 7 раздз. 11 зроблена спроба абмежаваць халопства. Вольны чалавек за здзейсненае злачынства не павінен быў аддавацца ў вечную няволю. У Статуце даволі поўна выкладзены нормы, якія забяспечвалі права ўласнасці феадалаў. Шмат увагі аддавалася шлюбна-сямейнаму праву. Змяшчаліся нормы, якія вызначалі маёмасныя правы жанчын і дзяцей, парадак выдачы дзяўчат замуж. Абвяшчалася абяцанне вялікага князя не вадаваць замуж прымусова, а толькі з іх згоды. Падрабязна рэгламентаваўся парадак назначэння апекуноў непаўналетнім дзецям, якія засталіся без бацькоў.

Такім чынам, выданне Статута 1529 года вывела ВКЛ на адно з першых месцаў у свеце па развіццю права і прававой культуры. Разам з тым, Статут 1529 года з'явіўсяз’явіўся прававой асновай для далейшага развіцця заканадаўства.

Вядомыя пераклады Статута 1529 года на лацінскую (1530) і польскую (1532) мовы. Захаваліся 4 спісы на [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]]: Фірлееўскі, Замойскіх, Дзялынскіх, Слуцкі; 2 спісы на лацінскай мове: Лаўрэнцеўскі, або Пфорцкі, Пулаўскіх; 1 спіс на польскай мове  — Альшэўскі (Свідзінскі і Вастрабрамскі спісы загінулі ў 1944  г.). Упершыню Статут 1529 надрукаваны ў 1841 годзе ў Познані ў [[Зборы літоўскіх законаў з 1389 да 1529|«Зборы літоўскіх законаў з 1389 да 1529»]] (лацінскім шрыфтам), у 1854  г.  — кірыліцай у Маскве.

У спісе Замойскіх, а таксама ў Лаўрэнцеўскім і Пулаўскім спісах быў змешчан тэкст [[Багародзіца (гімн)|гімна "«Багародзіца"»]]<ref>

</ref>. Як лічаць некаторыя даследчыкі, гімн "«Багародзіца"» быў дзяржаўным гімнам ВКЛ або чымсячымсьці падобным і выконваўся падчас афіцыйных мерапрыемстваў.

* Лазутка С., Гудавичюс Э. Первый Литовский Статут / Вильнюс. гос. ун-т им. В. Капсукаса, Ин-т истории АН ЛССР.  — Т. 1. Ч. 1, Палеографический и текстологический анализ списков. - — Вильнюс: Минтис, 1983.