Падводны крэйсер: Розніца паміж версіямі

'''Падво́дны крэ́йсер'''  — [[падводная лодка]], прыстасаваная і прызначаная для доўгіх адзіночных аўтаномных паходаў. Як правіла, адрозніваецца вялікім водазмяшчэннем і лепшымі ўмовамі пражывання экіпажа.

== Прычыны з'яўленняз’яўлення ==

Праекты падводных крэйсераў буйнога водазмяшчэння сталі з'яўляццаз’яўляцца з пачатку [[20 стагоддзе|20 стагоддзя]], аднак праверку ў баі гэтая канцэпцыя прайшла ў гады [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]]<ref name="autogenerated1">''К. Юан, Н. Н.  Баженов'' [http://mirageswar.com/flot/flot_ww2/ussr_flot/21988-morskaya-kampaniya-2009-08-ooo-izdatelstvo-vyero-press.html Подводный крейсер Сюркуф] // Морская Кампания.  — ООО "«Издательство ВЭРО Пресс"», 2009.  — Вып. 29.  — №  8.</ref>. У ваенна-марскім будаўніцтве перыядычна робяцца спробы стварэння ўніверсальных караблёў, якія спалучаюць у сабе ўласцівасці [[Падводная лодка|падводнай лодкі]] і [[Надводны карабель|надводнага карабля]]<ref name="autogenerated20130129-1">''Кирилл Рябов'' [http://army-news.ru/2012/01/francuzskie-korabli-budushhego-smx-25-i-advansea/ Французские корабли будущего: SMX-25 и ADVANSEA.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130324112619/http://army-news.ru/2012/01/francuzskie-korabli-budushhego-smx-25-i-advansea/ |date=24 сакавіка 2013 }}  — Армейский вестник, 2012.</ref>. Навукова-тэхнічны прагрэс у гады [[Першая сусветная вайна|Першай Сусветнай вайны]] спарадзіў некалькі дзіўных праектаў у ваенным караблебудаванні<ref name="МК">{{артыкул|аўтар=Отришко Ю.|загаловак=Подводный крейсер «Искра»|выдавецтва=Моделист-конструктор|месца=М.|год=1991|старонкі=35-38|нумар=9}}</ref>. Ваенна-тэхнічная думка таго часу схілялася да меркавання, што ўвесь флот будучыні будзе мець уласцівасці падлодак<ref name="МК"/>. Самымі шматспадзёўнымі здаваліся праекты падводных крэйсераў<ref name="МК"/>. У першае дзесяцігоддзе пасля Першай сусветнай вайны баявыя магчымасці падлодак спрабавалі павялічыць за кошт [[Артылерыя|артылерыі]] буйнога калібру (на гэтае рашэнне паўплываў вопыт нямецкіх падводных крэйсераў Першай сусветнай вайны, якія ўтапілі артылерыяй больш караблёў, чым [[тарпеда]]мі)<ref name="autogenerated1"/>. Напрыклад, у [[1925]] годзе ў [[Вялікабрытанія|Англіі]] ўвялі ў строй падлодку {{нп3|HMS X1||en|HMS X1}} з шасцю 533-мм тарпеднымі апаратамі і чатырма 132-мм [[гармата]]мі<ref>[http://www.lodki.in/i/index.php?id=265 Большая английская подводная лодка Х-1] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130924132257/http://lodki.in/i/index.php?id=265 |date=24 верасня 2013 }}</ref>, а ў [[Францыя|Францыі]] ў [[1929]] годзе  — падлодку Сюркуф з двума [[гармата]]мі калібра 203  мм, чатырнаццаццю тарпеднымі апаратамі (32 запасныя [[Тарпеда|тарпеды]]) і адным [[Гідраплан|гідрасамалётам]], якая стала вяршыняй распрацовак такога тыпу караблёў<ref name="МК"/>. У СССР канструктар Андрэй Асафаў (выкарыстоўваючы па некаторых дадзеных чарцяжы распрацоўваўшайся ў [[1914]]—[[1915]] гадах 950-тонай падлодкі Бубнова) стварыў падводныя лодкі тыпу «Праўда», якія мелі абводы [[Эскадраны мінаносец|эскадранага мінаносца]] для дасягнення высокай хуткасці ў надводным становішчы і прызначаныя для баявых дзеянняў у складзе эскадраў надводных караблёў (пераемнікамі падлодак «Праўда» сталі падводныя лодкі тыпу «Крэйсерская»)<ref name="МК"/>.

=== Гісторыя з'яўленняз’яўлення падводных крэйсераў ===

Першыя пабудаваныя баявыя падводныя лодкі адрозніваліся малым водазмяшчэннем, каля 150 тон, і вельмі малой [[Аўтаномнасць карабля|аўтаномнасцю]]. Задачай новага віду зброі стала абарона рэйдаў і гаваняў ад цяжкіх караблёў праціўніка. Затым з'явілісяз’явіліся сярэднія падводныя лодкі, якія мелі водазмяшчэнне 400-700400—700 тон і прызначаныя для пазіцыйнай барацьбы ў акваторыі мораў. Больш буйныя лодкі, водазмяшчэннем ад 800 тон, лічыліся акіянскімі і ўжо маглі здзяйсняць крэйсерскія паходы. [[Першая сусветная вайна]] амаль адразу наглядна паказала, што акрамя ўжо пастаўленых задач падводныя лодкі могуць паспяхова перашкаджаць гандлёваму суднаходству, для чаго на субмарыны сталі ўсталёўваць артылерыйскія гарматы, як найбольш танны і зручны сродак патаплення бяззбройных судоў. Лагічным працягам развіцця гэтай канцэпцыі і стала стварэнне па аналогіі з [[Лёгкі крэйсер|лёгкімі]] і [[Дапаможны крэйсер|дапаможнымі]] [[крэйсер]]амі падводных крэйсераў, як караблёў, здольных здзяйсняць працяглыя аўтаномныя паходы і тапіць гандлёвыя караблі на вялікім выдаленні ад месцаў свайго базавання. У сілу спецыфікі тэатра і суадносін сіл ваюючых бакоў такая ідэя была, перш за ўсё, актуальная для Германіі.

Падводныя крэйсеры Першай сусветнай вайны аб'ядноўваеаб’ядноўвае вялікае водазмяшчэнне, як правіла перавышаючае 1500 тон, наяўнасць буйнакалібернага артылерыйскага ўзбраення, салідны запас тарпед, вялікі запас ходу і высокая хуткасць надводнага ходу.

У [[1915|1915 годзе]] ў Германіі пачалася прапрацоўка адразу некалькіх тыпаў крэйсерскіх падводных лодак, якія характарызаваліся спалучэннем магутнага артылерыйскага і тарпеднага ўзбраення (на кожнай падлодцы стаяла 2 500-міліметровых тарпедных апарата з боезапасам у 18 тарпед). Акрамя пары магутных 150-міліметровых гармат нямецкія падводныя крэйсеры мелі браніраванне рубкі і падачы боепрыпасаў да гармат 25-30-міліметровых жалезнымі лістамі, а сама тактыка прымянення нямецкіх падводных крэйсераў насіла назву «ныраючай гарматы»<ref>''В. КОФМАН'' [http://modelist-konstruktor.com/morskaya_kollekcziya/torpeda-pushka-ili-mina ТОРПЕДА, ПУШКА ИЛИ МИНА?.]  — Моделист-конструктор, 31.12.2014.</ref>.

У 1918 годзе ў строй увайшлі падводныя крэйсеры тыпу U-139. Гэта былі лодкі водазмяшчэннем 2000/2500 тон, хуткасцю 15/7,5 вузлоў, аўтаномнасцю больш за 12 500 міль, яны прызначаліся для парушэння суднаходства ў берагоў [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]] і [[Паўднёвая Афрыка|Паўднёвай Афрыкі]], а іх асноўным узбраеннем з'яўлялісяз’яўляліся две 6-цалевыя гарматы (152 мм). Усяго было пабудавана 15 лодак, якія былі аддадзены пад камандаванне лепшых падводнікаў [[Германскі імперскі флот|Кайзераўскага флоту]]. Галаўным караблём камандаваў знакаміты Лотар фон Арно дэ ла Пер'ерПер’ер.

Умоўна да падводных крэйсераў таксама можна аднесці дзесяць падводных мінных загараджальнікаў (U-117  — U-126, 1150 тон, 12 500 міль, тры дзесяткі мін) і 12 вялікіх падлодак (U-127  — U-138, 1200 тон, 17/8 вузлоў, 12000 міль), якія таксама прызначаліся для паходаў у Паўднёвую Атлантыку.

У міжваенны гады разам з шырокараспаўсюджанымы малымі і сярэднімі лодкамі працягвалі існаваць канцэпцыі крэйсерскіх і эскадраных падводных лодак. Асноўнай зброяй у гады [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] з'яўлялісяз’яўляліся тарпеды, а артылерыя стала выконваць дапаможныя функцыі, а ў канцы вайны часта і зусім дэманціравалася.

У [[1921|1921 годзе]] ў Вялікабрытаніі была закладзена падводная лодка X1, праект якой засноўваўся на германскіх напрацоўках незавершанага тыпу U-173. На той момант лодка з'яўляласяз’яўлялася самай вялікай у свеце, яе водазмяшчэнне складала 2820/3700 тон, даўжыня перавышала 110 метраў, аўтаномнасць была роўная 12400 мілям. Узбраенне акрамя 6 тарпедных апаратаў складалася з 4 гармат калібра 5,2 цалі (132-мм) па дзве ў двух вежах. У [[1933|1933 годзе]] субмарыну вывелі ў рэзерв, а ў [[1935]] і зусім спісалі.

У адпаведнасці з распрацаванай у [[1950-я|1930-х]] гадах у Германіі караблебудаўнічай праграмай, больш вядомай як план «Z», у рамках будаўніцтва падводнага флоту меркавалася стварэнне падводных крэйсераў водазмяшчэннем да 2500 тон, прызначаных для дзеяння на аддаленых камунікацыях праціўніка. Пачатак Другой сусветнай вайны сарваў выкананне гэтага плана, таму на далёкіх камунікацыях дзейнічалі дапаможныя крэйсеры, пераабсталяваныя з гандлёвых судоў, а таксама акіянскія субмарыны [[Падводныя лодкі тыпу ІXIX|тыпу IX]], мелі водазмяшчэнне ад 1200 да 2000 тон у залежнасці ад падсерыі. У нямецкім падводным караблебудаванні таго перыяду стаўка рабілася на такія характарыстыкі, як манеўранасць, хуткасць экстранага апускання, хуткасць надводнага поўнага ходу, далёкасць плавання. Артылерыйскае ўзбраенне крэйсерскіх субмарын было прадстаўлена адной 105-мм гарматай і зенітнымі аўтаматычнымі гарматамі калібру 20 або 40  мм, асноўным узбраеннем былі тарпеды.

Да канца вайны былі сканструяваныя і ўкаранёныя ў серыйную вытворчасць акіянскія «электралодкі» [[Клас XXI, падводныя лодкі Германіі|тыпу XXI]]. Яны з'яўлялісяз’яўляліся рэвалюцыйнымі для таго часу караблямі, аднак прыняць актыўны ўдзел у баявых дзеяннях яны не паспелі.

Асноўным метадам выкарыстання падводных лодак СССР у Другой сусветнай вайне з'яўляўсяз’яўляўся пазіцыйны<ref>''Платонов А. В. ''&#x20;Энциклопедия советских подводных лодок 1941—1945.&nbsp;— <abbr title="Москва">М.</abbr>: [//ru.wikipedia.org/wiki/АСТ_(издательство) АСТ], 2004.&nbsp;— С.&nbsp;48.&nbsp;— 592&nbsp;с.&nbsp;— <span class="nowrap">3000 экз.</span>&nbsp;</ref>, таму падводныя крэйсеры ў СССР былі прадстаўлены толькі нешматлікай серыяй падводных лодак тыпу «К», якія мелі водазмяшчэнне ў 2500 тон, высокую надводную хуткасць, 10 тарпедных апаратаў, 20 мін тыпу ЭП у спецыяльнай шахце-баластнай цыстэрны<ref>Мінна-баластную цыстэрну мелі толькі шесць з дванаццаці падлодак тыпу К.</ref> і 2x100-мм гарматы Б-24ПЛ. Меркаваўшыся перавод часткі лодак на [[Ціхаакіянскі флот ВМФ СССР|Ціхаакіянскі флот]] ажыццяўлёны не быў, таму шэсць лодак даволі паспяхова ўжываліся на [[Паўночны флот ВМФ СССР|Паўночным флоце]], пяць лодак ваявалі на нязручнай для гэтых вялікіх караблёў [[Балтыйскі флот ВМФ СССР|Балтыцы]], адна лодка так і не была дабудавана. Лодкі рабілі мінныя пастаноўкі, выходзілі ў тарпедныя атакі, дасягнулі параўнальна вялікіх поспехаў артылерыяй. К-21 (Лунін) здолела выйсці ў атаку на германскі лінкор «[[Лінкар Цірпіц|Цірпіц]]». Вынік  — зрыў атакі на [[Канвой PQ-17|канвой PQ17]]. (PQ17 быў атакаваны выключна [[Люфтвафэ]] і падводным флотам.)

Асноўныя дзеянні падводных лодак [[ВМС ЗША]] ў Другой сусветнай вайне разгарнуліся на прасторах [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]] супраць [[Японія|Японіі]], што абумовіла склад і тактыку прымянення амерыканскага падводнага флота на Ціхім акіяне,  — амаль усе ціхаакіянскія субмарыны ЗША таго перыяду былі крэйсерскімі. Аснову падводнага флоту складалі канструктыўна блізкія тыпы: «Гата», «Балаа» і «Тэнч». Усяго ў страі было некалькі сотняў такіх субмарын, якія мелі водазмяшчэнне каля 2600 тон, вялікую аўтаномнасць, найлепшую ў той час заселенасць. Так, калі нямецкія падводнікі займалі [[Ежа|правіянтам]] усю свабодную прастору, аж да аднаго з гальюнаў, то для іх амерыканскіх калегаў-супернікаў больш надзённай праблемай з'яўляўсяз’яўляўся выбар паміж падрыхтоўкай ванільнага або шакаладнага марожанага на дэсерт. Вялікай перавагай амерыканскіх субмарын з'яўляласяз’яўлялася шырокае распаўсюджванне якасных радараў, якія дазвалялі лодкам выяўляць мэты ў вялікім радыусе.

Амерыканскія лодкі вялі [[неабмежаваная падводная вайна|неабмежаваную падводную вайну]] супраць японскіх караблёў, дасягаючы вялікіх поспехаў на расцягнутых камунікацыях, злучаючых [[японскія астравы]] з [[Кітай|Кітаем]] і [[Індакітай]]. Найбольшыя страты Японіі прыйшліся на танкерны флот  — дэфіцыт сродкаў для перавозкі паліва Японія адчувала на сабе на працягу ўсёй вайны. Акрамя таго, значныя перамогі былі дасягнуты ў барацьбе з буйнымі баявымі караблямі [[Ваенна-марскія сілы Японіі|японскіх ВМС]].

Крэйсерскія падводныя лодкі складалі значную частку японскага флоту. Адмова ад вайны супраць гандлёвага флоту праціўніка азначала пераважнае ўжыванне субмарын ў мэтах разведкі і ў наступальных аперацыях для нападзення на [[Надводны карабель|надводныя ваенныя караблі]] праціўніка. Японія  — адзіная дзяржава, якая мела ў складзе ваеннага флоту [[Падводны авіяносец|падводныя авіяносцы]], многія з якіх прадстаўлялі сабой крэйсерскія субмарыны з адным самалётам, рэзка паляпшаючым разведвальныя магчымасці карабля. Часта, у тым ліку і пры [[Напад на Пёрл-Харбар|атацы на Пёрл-Харбар]], крэйсерскія субмарыны выкарыстоўваліся ў якасці буксіроўшчыкаў для [[Звышмалая падводная лодка|міні-падлодак]], аднак істотных вынікаў у падобных аперацыях дасягнута не было. У канцы вайны крэйсерскія лодкі выкарыстоўваліся ў якасці носьбітаў кайтэнаў  — чалавекакіруемых тарпед. Пераўзыходзячы амерыканцаў у частцы тарпеднай зброі і аптычных прыбораў, японскія лодкі саступалі ім па ўмовах заселенасці і якасці радараў. Гідра- і радыёлакатары з'явілісяз’явіліся на японскіх лодках толькі пад канец вайны і не маглі канкураваць з сучаснай ім амерыканскай тэхнікай.

Часам тэрмін падводны крэйсер выкарыстоўваецца ў адносінах да лодак класа [[ПЛАРК]] ўу кантэксце «атамны падводны ракетны крэйсер».

Праекты падводных крэйсераў з [[Артылерыя|артылерыйскім]] узбраеннем {{нп3|Брытанскія падводныя лодкі М-класа||en|British M class submarine}}, {{нп3|HMS X1|брытанская падлодка HMS X1|en|HMS X1}}, {{нп3|Падводныя лодкі U 139|нямецкія падводныя лодкі тыпу U 139|en|German Type U 139 submarine}} і французскай падлодкі Сюркуф паслужылі крыніцамі натхнення для зброі дызельпанку<ref name="fan">''Игорь Край'' [http://old.mirf.ru/Articles/art3675.htm Стальные чудовища. Реальные прототипы оружия дизельпанка. Подводные мониторы] // Мир фантастики.  — 2009.</ref>.