Вандалы: Розніца паміж версіямі

{{вызн|1=Вандалы}} – — народ [[германцы|германскага]] паходжання, блізкі да [[готы|гоцкай]] групы, згаданы ўпершыню [[Пліній|Плініем]] у 1 ст. калі вандалы жылі па абодвух берагам сярэдняй плыні [[рака Одэр|Одэра]], куды яны дайшлі, верагодна, з берагоў [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]].

Высяленне вандалаў з берагоў Одэра на поўдзень пачалося ў 2-ой пал. 2 ст. Яны прынялі ўдзел у [[маркаманская вайна|маркаманскай вайне]], і ў [[174]] годзе рымскі імператар [[Марк Аўрэлій]] адводзіць ім зямлі ў [[Дакія|Дакіі]]. У Дакіі вандалы заставаліся да [[330]]-х гадоў; за ўвесь гэты час мір з рымлянамі быў перапынены толькі адзін раз – — у [[271]] годзе. З Дакіі вандалы былі выцесненыя готамі, якія, начале з каралём Геберыха ([[331 – ]]—[[337]]), нанеслі ім моцную параза, прычым у бітве загінуў кароль вандалаў Візімар. Вандалы звярнуліся па дапамогу да імператара [[Канстанцін I, імператар рымскі|Канстанціна I]], які перавёў увесь народ на правы бераг [[рака Дунай|Дуная]], у [[Панонія|Панонію]]. За гэта яны павінны былі пастаўляць імперыі дапаможныя конныя атрады. У Паноніі вандалы заставаліся нядоўга. У самым пачатку 5 ст., верагодна пад уціскам [[гуны|гунаў]], яны, пад кіраўніцтвам караля Гадэгізеля, накіраваліся ўсім народам уверх па Дунаі да [[рака Рэйн|Рэйна]] і далей у [[Галія|Галію]]. Да іх у [[Багемія|Багеміі]] далучылася частка [[свевы|свеваў]] (маркаманаў) і частка [[аланы|аланаў]] (племя цюркскага паходжання). Кароль Гадэгізель загінуў у [[406]] годзе падчас змагання з [[франкі|франкамі]] на Рэйне, пасля чаго злучаныя полчышчы вандалаў, свеваў і аланаў, спустошыўшы Галію, перайшлі праз [[Пірэнеі]] ў адну з лепшых правінцый [[Заходняя Рымская імперыя|Заходняй Рымскай імперыі]]  — [[Іспанія|Іспанію]], якую падзялілі паміж сабой па жэрабі.

Рымскім урад прымушана быў прызнаць гэтыя заваёвы вандалаў, але ўпотай шукаў сродкі аддзелацца ад няпрошаных гасцёў і ў [[416]] годзе заклікаў на дапамогу супраць вандалаў [[вестготы|вестгоцкага]] караля Валью, які сапраўды перамог аднаго з вандальскіх каралёў і адправіў яго да імператара. У [[418]] загінуў і правадыр аланаў, і ў выніку ўсё плямёны вандалаў і аланаў, якія насялялі Іспанію добраахвотна падпарадкаваліся аднаму каралю, які з гэтага часу атрымаў тытул караля вандалаў і аланаў. У [[427]] Баніфацый, рымскі намеснік у Афрыцы, які паўстаў супраць урада, запрасіў вандалаў у Афрыку, ці не самую лепшую правінцыю Заходняй Рымскай імперыі, абяцаючы саступіць ім яе частку. Вандалы прынялі гэтую прапанову, і ў маі 429 году кароль Гейзерых (Гейзарых) са ўсім сваім народам пераправіўся праз [[Гібралтарскі праліў]]. Баніфацый, тым часам ужо дамовіўся з імператрыцай Плацыдыяй, маці [[Валенцініян III|Валенцініяна III]], хацеў схіліць вандалаў да вяртання ў Іспанію, але было ўжо позна. Амаль не сустракаючы сур'ёзнагасур’ёзнага супраціву, Гейзерых хутка заняў вялікую частку рымскіх уладанняў Афрыцы. Яго заваёвы былі афіцыйна прызнаныя дагаворам, заключанным у [[434]] годзе. У [[442]] Валенцініян III саступіў Гейзерых і [[Карфаген]], ужо заняты вандаламі трыма гадамі раней, і гэты горад стаў рэзідэнцыяй вандальскіх каралёў. У [[455]] Гейзерых, карыстаючыся смутамі, узніклымі ў Заходняй Рымскай імперыі, заняў і разрабаваў [[Рым]]. У выніку гэтых дзеянняў вандалаў, іх імя стала намінальным для пазначэння дзікіх, нічога не шкадуючых рабаўнікоў. Паміж палоннымі, вывезенымі Гейзерыхам у Афрыку, знаходзілася і імператрыца Еўдакcія, удава Валенцініяна, з двума дачкамі: адну з апошніх, Еўдакію, кароль пасля выдаў замуж за свайго сына Гунарыха. Гейзерых памёр у 477 годзе і яго пераемнікам стаў яго старэйшы сын Гунарых (477–484[[477]]—[[484]]).

Ва ўладарства Гунарыха ваенная магутнасць вандалаў пачало хутка занепадаць. Адрэзаныя ад зносін з роднаснымі плямёнамі, авалодаўшы найбагатаю правінцыяй, у якой захоўваліся ва ўсёй сіле традыцыі вытанчанага і раскошнага жыцця Рыму квітнеючых часоў імперыі, вандалы цалкам кінуліся ў тыя задавальненні і асалоды. У распусце і раскошы яны, не ведаючы меры, перасягнулі ў хуткім часе сваіх настаўнікаў, багатых афрыканскіх правінцыялаў. У [[523]] годзе вандальскі сталец заняў слабахарактарны кароль Гільдэрых, які шукаў саюза з [[Усходняя Рымская імперыя|Усходняй Рымскай імперыяй]] ({{вызн2|1=Візантыяй}}). Яго стрыечны пляменнік Гелімер, скарыстаўшыся незадавальненнем вандальскай знаці супраць новага караля, скінуў Гільдэрыха са стальца, чым даў усходнерымскаму імператару [[Юсцініян I|Юсцініяну]] падставу ўмяшацца ў справы [[Вандальскае каралеўства|Вандальскага каралеўства]], абараняючы правы праваслаўнага рымскага насельніцтва, прыгнечанага вандаламі-[[арыяне|арыянамі]]. Гелімер быў апошнім каралём вандалаў (530–534[[530]]—[[534]]). У чэрвені [[533]] года ў Афрыку прыбыў візантыйскі палкаводзец [[Велізарый]], і ўжо да мая [[534]] года каралеўства вандалаў было цалкам разгромлена, а кароль Гелімер трапіў у палон. Астаткі вандалаў, не знішчаныя візантыйскай зброяй, бясследна зніклі сярод тубыльнага насельніцтва Паўночнай Афрыкі.