Крымскае ханства: Розніца паміж версіямі

{{вызнч|1='''Крымскае ханства}}''' — [[феадальны лад|феадальная]] дзяржава, якая існавала ў ў [[1428]]—[[1783]] на землях Крымскага паўвострава (акрамя паўднёва-ўсходняй часткі, якая кіравалася непасрэдна [[Асманская імперыя|Асманскай імперыяй]]), а таксама Паўночнага Прычарнамор'я паміж ніжнімі цячэннямі [[рака Дняпро|Дняпра]] да вусця [[рака Дон|Дона]] і Кубані, узбярэжжа да Грузіі. Плошча да 26 тыс. км². Насельніцтва 180-300 тыс. чал. (у асн. [[крымскія татары|татары]], у паўднёвай частцы таксама італьянцы, грэкі, армяне, [[караімы]], [[яўрэі]], туркі, французы, на поўначы ад Перакопскага перашыйка нагайцы). Сталіца — г. [[Бахчысарай]].

Да сярэдзіны 15 ст. тэрыторыя Крымскага ханства належала ханам [[Залатая Арда|Залатой Арды]]. Заснавальнікам Крымскага юрта (удзела) лічаць Арам-Цімура, які атрымаў яго ад свайго дзядзькі хана Менгу-Цімура ў 2-й пал. 13 ст. У канцы 13 ст. военачальнік Нагай намагаўся заснаваць новую ардынскую дзяржаву з цэнтрам у Крыме. Да 15 ст. Крымскі юрт узначальваў намеснік залатаардынскага хана. Яму падпарадкоўваўся аглан — галоўны начальнік аб'яднанага войска ў час набегаў, туман — начальнік 10-тысячнага войска. Сфарміраваліся 4 асн. саслоўі: дваранскае, духоўнае, народ і нявольнікі (рабы). Сярод дваранства вылучаліся ўрадавая і радавая групы, якія кіравалі асноўнымі справамі Крымскага юрта. Духоўнае саслоўе ўзнікла ў 13 ст. з прыняццем [[іслам]]у, на чале яго стаяў муфтэй. Народ (татары і інш.) быў свабодным, нявольнікамі былі ваеннапалонныя або купленыя, пераважна ў рускіх землях. У сувязі з аслабленнем і распадам Залатой Арды ў сярэдзіне 15 ст. ў Крыме ўсталявалася дынастыя Гірэяў. Першы крымскі хан [[Хаджы-Гірэй]] падтрымліваў добрыя адносіны з вялікім князем [[ВКЛ]] і каралём Польшчы [[Казімір Ягелончык|Казімірам Ягелончыкам]], вялікімі князямі маскоўскімі Васілём II і Іванам III. Пры ім сталіца Крымскага ханства перанесена з Кыркіча ў Бахчысарай. У [[1466]] ханам стаў Менглі-Гірэй. Яго замацаванню на троне садзейнічалі туркі, якія пасля заваявання [[Візантыя|Візантыі]] асадзілі ў [[1475]] генуэзскія крэпасці ў Крыме. 3 гэтага часу Крымскае ханства — васал Турцыі. У выніку перагавораў паміж турэцкім і крымскім бакамі вырашана, што турэцкі султан будзе прызначаць крымскіх ханаў з нашчадкаў Гірэяў, не будзе караць смерцю нікога з гэтага роду. Да Турцыі адышлі стратэгічныя крымскія пункты: Кафа, Гюзлеў, Балаклава, Керч. Турэцкі ўрад пільна сачыў, каб крымскія ханы не ўмацоўваліся на сваім пасадзе. Да 1757 на крымскім троне змяніліся 62 ханы, кожны з якіх панаваў у сярэднім 5 гадоў, больш за 20 панаванняў было ад некалькіх месяцаў да 2 гадоў. Многія ханы прызначаліся на пасад па 2-4 разы. За службу крымскім татарам турэцкі ўрад плаціў грошы. Крымскія войскі ўдзельнічалі ў войнах з Персіяй, Польшчай, ВКЛ, Маскоўскай дзяржавай, на Балканскім п-ве, грэчаскіх астравах. У 1-й пал. — сярэдзіне 16 ст. Крымскае ханства часта выступала саюзнікам ВКЛ і Польшчы. У [[1507]] ажыццёўлены іх сумесны паход супраць Масквы, у [[1521]] Польшча падтрымала Крым у паходзе на Маскоўскую дзяржаву. Саюзы Крымскага ханства з ВКЛ і Польшчай супраць Масквы заключаліся ў 1507, 1512, 1532, 1535, 1540, 1542, 1559, яны перамяжоўваліся перыядамі варожасці. Саюзныя дагаворы з Рэччу Паспалітай заключаліся ў 1607 і 1623. У 1660 татары ўдзельнічалі ў камланіі палякаў супраць расійскага войска на Украіне, у 1663—64 — у няўдалым паходзе караля Яна Казіміра ў Задняпроўе. У 15-17 ст. адбываліся шматлікія татарскія напады на Украіну, Беларусь, Польшчу. Першы набег татар адбыўся ў 1474 на Чырвоную Русь і Падолле, у 1482 — на Кіеўшчыну. У 1494 крымскія татары разбілі войска ВКЛ каля Вішнёўца, разам з туркамі ўдзельнічалі ў нападзе на Польшчу. У 1519 яны разграмілі палякаў пад Сокалам. Набегі татар на Падолле, Чырвоную Русь і Валынь адбыліся ў 1549 і 1589. У [[1618]] татары разбілі польскае войска пад Арынінам, у [[1626]] нанеслі вялікае паражэнне пад Белай Царквой. Няўдачай скончыўся іх паход на Украіну ў 1661-62. Яны ўдзельнічалі ў польска-турэцкай вайне 1672, у 1675 [[Ян III Сабескі]] разбіў татар пад Львовам. У 1683 яны ўдзельнічалі ў баях пад Венай. У 1695 татары напалі на Львоў, апошняя бітва татарскіх і польскіх войск адбылася пад Падгайцамі ў [[1698]]. На Беларусь татары рабілі набегі ў канцы 15 — 1-пал. 16 ст. (гл. [[Татарскія набегі на Беларусь]]), буйнейшай ваеннай падзеяй была [[Клецкая бітва]] [[1506]].

* {{крыніцы/Гелер Расія}}