Вікіпедыя

Каралеўства Прусія: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Spo (размовы | уклад)
319 правак
дрНяма тлумачэння праўкі
дрНяма тлумачэння праўкі
Радок 101:
|заўв =
}}
'''Каралеўства Прусія''' ({{lang-de|Königreich Preußen}})  — нямецкае каралеўства, якое існавала ў перыяд 1701-19181701—1918 гадоў. З 1871 года было вядучай дзяржавай Германскай імперыі, прадстаўляючы сабой амаль дзве траціны ўсёй плошчы імперыі. Сваю назву каралеўства пераняла ад гістарычнай вобласці [[Старажытная Прусія|Прусія]], хаця яе сэрцавінай з'яўляўся [[Брандэнбург]].
 
== Гісторыя ==
 
=== 1701: Уздым Брандэнбурга ===
[[Фрыдрых Вільгельм I Брандэнбургскі|Фрыдрых Вільгельм I]], «[[Вялікі курфюрст]]» [[Брандэнбург-Прусія|Брандэнбург-Прусіі]], памёр у 1688 годзе. Яго спадчына перайшла сыну, [[Фрыдрых I, кароль Прусіі|Фрыдрыху III]] (1688-17011688—1701), які стаў каралём Прусіі Фрыдрыхам I (1701-17131701—1713).
 
За выключэннем [[герцагства Прусія|герцагства Прусіі]], усе землі Брандэнбурга былі часткай [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай імперыі]], якія знаходзіліся намінальна пад уладай [[Габсбургі|ГабсбургГабсбургаў]]аў. Паколькі ў рамках імперыі існаваў толькі адзін кароль немцаў, то Фрыдрых паводле санкцыі імператара Леапольда I (ў абмен на саюз супраць Францыі ў вайне за іспанскае спадчыну) каранаваўся каралём новага дзяржавы ([[18 студзеня]] [[1701]]) пад тытулам «кароль Прусіі» на землях, якія не ўваходзілі у склад імперскіх тэрыторый. З улікам свайго дваістаснага становішча (як імперскіх князёў з аднаго боку і каралёў Прусіі, яка не ўваходзіць у склад імперыі), а таксама каб не ставіць пад сумненне фармальны суверэнітэт «караля немцаў» прускія манархі да 1772 года вымушаныя былі выкарыстоўваць тытул «"кароль ''у'' Прусіі »"({{lang-de|König ''in'' Preußen}}). Зноў ўтворанае каралеўства атрымала ўсеагульнае прызнанне па Утрэхтскай дамове (1713).
 
=== 1702—1740: Рост каралеўства ===
Тэрыторыя каралеўства была раскідана больш чым на 1200 км: ад зямлі княства Прусія на паўднёва-ўсходнім узбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], да сэрца [[Гогенцолерны|Гогенцолернаў]] - — Брандэнбурга, з [[эксклаў|эксклавэксклавамі]]амі - — [[Герцагства Клеўскае]], акругі Марк і Равенсбург ў [[Рейнланд]]зе. Новае Каралеўства Прусія было вельмі беднае - — цяжка ішло аднаўленне пасля [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайны]]. У 1708 годзе, прыблізна адна траціна насельніцтва герцагства Прусія стала ахвярай бубоннай чумы. Чума ў жніўні 1710 года дасягнула [[Прэнцлау]], але ў рэшце рэшт адступіла, не дасягнуўшы сталіцы - — [[Берлін]]а, які быў толькі на адлегласці 80  км.
 
[[Швецыя]], пацярпеўшы паразу ад [[Расійская імперыя|Расіі]], [[Саксонія|Саксоніі]], [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], [[Данія-Нарвегія|Даніі-Нарвегіі]], [[Гановер]]а і [[Прусія|Прусіі]] ў [[Паўночная вайна|Паўночнай вайне]] (1700-17211700—1721) страціла тэрыторыі на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора. Па пруска-шведскай дамове, падпісанай ў [[Стакгольм]]е (студзень 1720 года), Прусія атрымала [[Шчэцін]] і іншыя тэрыторыі Швецыі ў [[Памеранія|Памераніі]].
 
 
Радок 121:
У 1740 годзе, кароль Фрыдрых II заняў трон. Выкарыстаўшы за падставу дагавор 1537 года (на дамову наклаў вета імператар [[Фердынанд I]]), паводле якога Сілезія павінна была перайсці да Брандэнбургу пасля перапынення яе кіруючай дынастыі Пястаў. Фрыдрых уварваўся ў Сілезію, што распачала вайну за аўстрыйскае спадчыну. Пасля хуткай акупацыі Сілезіі, Фрыдрых падахвоціўся абараняць эрцгерцагіню [[Марыя Тэрэзія Аўстрыйская|Марыю Тэрэзіі Аўстрыйскую]], пры ўмове, што край будзе перададзены яму. Прапанова атрымаў адмову, але Аўстрыя сутыкнулася з шэрагам іншых праціўнікаў, і Фрыдрыха у рэшце рэшт атрымаў афіцыйныя тэрытарыяльныя саступкі ў адпаведнасці з [[Берлінская дамова|Берлінскай дамовай]] у 1742 годзе.
 
Да здзіўлення многіх, Аўстрыі ўдалося паспяхова аднавіць вайну. У 1744  г. Фрыдрых зноў уварваўся каб пазбегнуць рэпрэсій і прэтэнзіі, на гэты раз, у Багемію. Ён пацярпеў няўдачу, але французскі ціск на Аўстрыю, саюзніка Вялікабрытаніі, прывяло да серыі дагавораў і кампрамісаў, у выніку чаго ў 1748 годзе быў падпісаны [[Другі Ахенскі дагавор]], які аднавіў мір і аддаў Прусіі ў валоданне большую частку Сілезіі.
 
Пасля свайго прыніжэння саступкай Сылезіі, Аўстрыя накіравала свае намаганні для забеспячэння альянсу з Францыяй і Расіяй («Дыпламатычная рэвалюцыя»), тады як Прусія мела праблемы па стварэнні кааліцыі з Вялікабрытаніяй. Другое ўварвання Фрыдрыха ў Саксонію і Багемію на працягу некалькіх месяцаў у перыяд 1756-17571756—1757 гадоў прывяло да [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]].
 
Гэтая вайна стала адчайнай барацьбой прускай арміі, супраць многіх вялікіх Еўрапейскіх дзяржаў, засведчыўшы баяздольнасці прускай арміі. Супраць кааліцыі Аўстрыі, Расіі, Францыі і Швецыі супрацьстаялі толькі Прусія, Гановер і Вялікабрытанія. Фрыдрыху ўдалося прадухіліць сур'ёзнае ўварванне на свае тэрыторыі ў кастрычніку 1760 года, калі рускае войска часова акупавала Берлін і [[Кёнігсберг]]. Сітуацыя для каралеўства стала паступова пагаршаецца, аднак пасля смерці імператрыцы [[Елізавета Пятроўна|Елізаветы Пятроўны]] ([[цуд дынастыі Брандэнбург]]) рэзка змянілася. Далучэнне да кааліцыі з Прусіяй [[Пётр III, імператар расійскі|Пятра III]] ліквідавала ўсходні фронт. Прыкладна ў той жа час з вайны таксама выйшла і Швецыя.
 
Пасля перамогі над аўстрыйскай арміяй у [[Бітва пры Буркерсдорфе|бітве пры Буркерсдорфе]] Прусіі, нарэшце, удалося ўсталяваць Статус-кво на [[кантынент|кантыненце]]. Гэты вынік пацвердзіў вядучую ролю Прусіі сярод германскіх дзяржаў і стварэння краіны, на ўзроўні Вялікага еўрапейскага дзяржавы. Фрыдрых, узрушаны амаль адбыўшайся паразай Прусіі, пражываў рэшткі свае дзён як мірны кіраўнік.
 
'''Пруская армія '''[[Выява:Hohenfriedeberg.Attack.of.Prussian.Infantry.1745.jpg|thumb]]
Радок 144:
=== 1806—1815: [[Напалеонаўскія войны]] ===
 
У 1806  г. [[Свяшчэнная Рымская імперыя]] была скасаваная ў выніку напалеонаўскіх перамог над Аўстрыяй. Тытул [[курфюрст]] (выбарны [[князь]]) Брандэнбурга стаў бессэнсоўным і быў адменены. Да гэтага часу, [[Гогенцолерны]] мелі шматлікія тытулы: кіраўнік евангелісцкай царквы каралеўства, курфюрст, вялікі князь, герцаг для розных рэгіёнаў і сфер іх праўлення. Пасля 1806 года ён стаў мець адзіны тытул - — [[кароль Прусіі]].
 
У выніку паразы Прусіі ў [[Бітва пры Ене і Аўэрштедтэ| бітве пры Ене і Ауэрштедтэ]] у 1806 годзе кароль [[Фрыдрых Вільгельм III]] быў вымушаны часова пакінуць [[Мемель]]. Паводле [[Тыльзіцкая дамова|Тыльзіцкай дамове]] ў 1807 годзе, Прусія страціла прыкладна палову сваёй тэрыторыі, уключаючы зямлі, атрыманыя пры [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|Другім]] і [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|Трэцім падзеле Рэчы Паспалітай]] (якая ў той час стала [[герцагства Варшаўскае|герцагства Варшаўскім]]) і ўсе землі на захад ад ракі [[Рака Эльба|Эльба]]. Уся астатняя частка каралеўства была акупаваная французскімі войскамі і кароль быў вымушаны стварыць альянс з Францыяй і далучыцца да [[Кантынентальная блакада|Кантынентальнай блакады]].
Радок 152:
 
=== 1815: Прусія пасля Напалеона ===
[[Выява:ac.prussiamap3.gif|thumb|300px|right|Экспансія Прусіі ў 1807-18711807—1871 гадах]]
 
Прусія ва ўзнагароду за свой ўклад у паражэнне Францыі была запрошаная на [[Венскі кангрэс]], дзе атрымала вялікую частку сваіх тэрыторый і набыла 40 % [[Каралеўства Саксонія]] і значную частку [[Рейнланд]]а. Большая частка тэрыторыі, якая адышла да Прусіі пры трэцім раздзеле Польшчы была далучана да [[Царства Польскае|Царству Польскага]] ў рамках Расійскай імперыі.
 
З улікам гэтых зменаў у Прусіі, каралеўства было рэарганізавана на 10 правінцый. Большая частка каралеўства, не былых ў складзе Усходняй Прусіі, Заходняй Прусіі і Познані, сталі часткай новага [[Германскі саюз|Германскага саюза]], які прыйшоў на змену Свяшчэннай Рымскай імперыі.
Радок 167:
У 1848 годзе дзеянні [[Данія|Даніі]] па адносінах да [[герцагства Шлезвіг і Гальштэйн]] прывялі да [[Першая Шлезвігская вайна|Першай Шлезвігскай вайны]] (1848-51) паміж Даніяй і Германскім саюзам. У ёй Данія была пераможаны, але Прусія пад знешнім ціскам была вымушаная аддаць ёй абодва герцагства.
 
У 1850 годзе Фрыдрых Вільгельм выдаў першую канстытуцыю Прусіі. Гэты дакумент - — ўмераны па мерках таго часу, але кансэрватыўны па сённяшніх стандартах - — прадугледжваў дзвюхпалатны парламент. Ніжняя палата, або [[Ландтаг]], абіраўся усімі падаткаплацельшчыкамі, якія былі падзеленыя на тры тыпы, чые галасы мелі вагу паводле сумы падаткаў, якія яны выплочвалі. Жанчыны і тыя хто не плацілі падаткі не мелі права голасу. Гэта дазволіла траціне выбаршчыкаў кантраляваць 85 % ад заканадаўчай улады. Верхняя палата, якая ў далейшым была перайменаваная ў («Палату лордаў» ({{lang-de|Herrenhaus}}), назначалася каралём. Ён захаваў цалкам выканаўчую ўладу і міністры адчытваліся толькі перад ім. Як вынік, улада землеўладальніцкіх класаў, юнкераў, заставалася непарушнай, асабліва ва ўсходніх правінцыях.
 
У [[1862]] годзе [[Ота фон Бісмарк]] быў прызначаны каралём [[Вільгельм I|Вільгельмам I]] ў якасці прэм'ер-міністра Прусіі. Ён быў поўны рашучасці аб'яднаць нямецкія дзяржавы пад прускай уладай, і кіраваў Прусіяй падчас трох войнаў, якія ў урэшце рэшт дасягнулі гэтай мэты.
Радок 186:
Новая імперыя Бісмарк стала адной з самых магутных дзяржаваў з краін кантынентальнай [[Еўропа|Еўропы]]. Панаванне Прусіі ў новай імперыі было амаль гэтак жа абсалютным, як гэта было ў Паўночна-германскай Саюзе. Прусія мела тры пятых плошчы імперыі, і дзве траціны яе насельніцтва. Імператарская карона стала спадчыннай дынастыі Гогенцолернаў.
 
Аднак, карані будучых праблем знаходзіліся ў глыбокіх адрозненні паміж імперскай і прускай сістэмамі. Імперыя мела сістэму ўсеагульнага і роўнага выбарчага права для ўсіх мужчын старэй 25 гадоў. У той жа час, Прусія захавала сістэму галасавання з абмежавальнымі трыма класамі, у якой 17,5 % насельніцтва кантралявала ўсе сферы жыцця. Імперскі канцлер быў, за выключэннем двух перыядаў (студзеня-лістапада 1873 і 1892-18941892—1894 гадоў) таксама прэм'ер-міністрам Прусіі, і гэта азначала, што на працягу большай часткі існавання імперыі, каралю/імператару і премьер-министру/канцлеру давялося шукаць большасці ў выбарчых заканадаўчых органах двух абсалютна розных выбарчых сістэм.
 
На момант стварэння імперыі, Прусія і Германія мелі прыкладна дзве траціны сельскіх раёнаў. Аднак на працягу 20 наступных гадоў, становішча было адменена, на гарады і мястэчкі ўжо даводзілася дзве трэці насельніцтва. Аднак і ў каралеўстве і ў імперыі, межы акругаў, так і не былі зменены, каб адлюстраваць рост насельніцтва і ўплыў гарадоў і мястэчак. Гэта азначала, што сельскія раёны былі проста перейменованны ў 1890 годзе.
Радок 192:
Бісмарк разумеў, што астатняя частка Еўропы крыху скептычна ставіцца да сілы новага Рэйха, і звярнуў сваю ўвагу на захаванне міру накшталт Берлінскага кангрэса.
 
Вільгельм I памёр у [[1888]] годзе, і яго на троне змяніў наследны прынц - — [[Фрыдрых III]]. Новы імператар, быў англафілам і планаваў зрабіць шырокія ліберальныя рэформы. Але ён памёр праз 99 дзён з моманту свайго узыходжання на трон. Яго спадчыннікам стаў 29-гадовы сын, [[Вільгельм II]].
 
Як хлопчык, Вільгельм паўстаў супраць сваіх бацькоў у іх ліберальных спробах, і пакінуў прусаў пад апекай Бісмарка. Новы кайзер хутка сапсаваў адносіны з брытанскай і расійскай каралеўскімі сем'ямі (хоць і быў роднасна звязаны з імі), стаў іх супернікам і нарэшце ворагам. Вільгельм II адхіліў Бісмарка ад пасады ў 1890 годзе і пачаў кампанію мілітарызацыі і авантурызму ў знешняй палітыцы, што ў канчатковым выніку прывяло Германію да ізаляцыі.
 
Падчас [[Аўстра-Вянгерскі канфлікт|Аўстра-Вянгерскага канфліктканфлікту]]у з [[Сербія]]й кайзер паехаў у адпачынак, і паспешныя планы мабілізацыі некалькіх дзяржаў прывялі да катастрофы - — [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайне]] ([[1914]]-—[[1918]]). За выхад з вайны, бальшавікі, згодна [[Брэсцкі мір|Брэсцкаму міру]] (1918 год) пагадзіліся на акупацыю буйных рэгіёнаў заходняй часткі Расійскай імперыі, якія межавалі з Прусіяй. Нямецкі кантроль над гэтымі тэрыторыямі доўжыўся ўсяго некалькі месяцаў, і спыніўся з-за паразы нямецкай арміі і нямецкай рэвалюцыі, якія прывялі да адлучэння кайзера ад трона і яго выгнання.
 
Пасляваенны [[Версальскі дагавор]], прымусіў Германію несці поўную адказнасць за вайну. Дагавор быў падпісаны ў Версалі, у зале люстэркаў, дзе нямецкая імперыя і была створана.
 
Яшчэ да завяршэння вайны ў Германіі ўспыхнула [[Лістападаўская рэвалюцыя|Лістападаўская рэвалюцыя 1918 года]], якая прымусіла Вільгельма II [[9 лістапада]] 1918 года адмовіцца і ад прускага прастола, і ад звязанага з ім прастола Германскай імперыі. Каралеўства Прусія было пераназвана ў [[Свабодная дзяржава [[Прусія]].
 
== Склад Прусіі ==
Радок 213:
Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай ў 1772 годзе, анэксаваныя Каралеўская Прусія і Вармія сталі [[Заходняя Прусія|правінцыяй Заходняя Прусія]], тады як герцагства Прусія (разам з часткай Варміі) стала правінцыяй [[Усходняя Прусія]].
 
Іншая анэксіі тэрыторый уздоўж ракі Нетцэ (Netze) прывяла да стварэння акругі [[Нетцэ]]. Пасля другога і трэцяга падзелаў Рэчы Паспалітай (1793-17951793—1795 гады), Прусія стварыла [[правінцыя Новая Сілезія|правінцыі Новая Сілезія]], [[Паўднёвая Прусія]], і [[Новая Усходняя Прусія]], з акругай Нетцэ, якая размежавала Заходнюю і Паўднёвую Прусію. Гэтыя тры правінцыі, перайшлі да Царства Польскага згодна рашэнню Венскага кангрэса ў 1815 годзе, за выключэннем заходняй частцы Паўднёвай Прусіі, якая стала складовай часткай [[Вялікае Княства Познаньскае|Вялікага Княства Познаньскага]].
 
Пасля буйных поспехаў на захадзе, дасягнутых Прусіяй пасля Венскага кангрэса, было створана 10 правінцый, кожная з якіх дзяліліся яшчэ на акругі. Гэта правінцыі:
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Каралеўства_Прусія"