|
== Архітэктура ==
: ''Больш падрабязна глядзіце [[палладианствопаладыянства]], [[ампір]], [[неогрекнеагрэк]].''
[[Выява:Osterley Park 800.jpg| 150px | right | thumb | Прыклад брытанскага [[палладианизмпаладыянізм]] а — лонданскі асабняк [[ОстерлиОстэрлі-парк]] (арх. [[Роберт Адам]]).]]
[[Выява:Cameron Design for Green Dining Room in Catherine Palace 1780s.jpg| 150px | right | thumb | [[Чарльз Камерон]]. Праект аздаблення ў Адамава стылі зялёнай сталовай [[Екацярынінскі палац|Екацярынінскага палаца]].]]
Галоўнай рысай архітэктуры класіцызму быў зварот да формаў [[антычнае дойлідства|антычнага дойлідства]] як да эталону гармоніі, прастаты, строгасці, лагічнай яснасці і манументальнасці. [[Архітэктура]] класіцызму ў цэлым ўласцівая рэгулярнасць планіроўкі і выразнасць аб'ёмнай формы. Асновай архітэктурнага мовы класіцызму стаў [[Архітэктурны ордэр|ордэр]], у прапорцыях і формах блізкі да [[антычнае дойлідства|антычнасці]]. Для класіцызму ўласцівыя [[восевая сіметрыя|сіметрычна-восевыя]] кампазіцыі, стрыманасць дэкаратыўнага ўбрання, рэгулярная сістэма планіроўкі [[горад]] овоў.
Архітэктурны мова класіцызму быў сфармуляваны на зыходзе эпохі Адраджэння вялікім венецыянскім майстрам [[Андрэа Паладыё|Паладыем]] і яго паслядоўнікам [[СкамоцциСкамоцы]]. Прынцыпы антычнага храмавага дойлідства венецыянцаў абсалютызаваў настолькі, што ўжывалі іх нават пры будаўніцтве такіх прыватных асабнякоў, як [[віла Капры]]. [[ИнигоІніга Джонс]] перанёс палладианствопаладыянства на поўнач, у Англію, дзе мясцовыя архітэктары-[[палладианство|палладианцы]] з рознай ступенню пэўнасці вынікалі запаветам Паладый аж да сярэдзіны XVIII стагоддзя.
[[Выява:Villa Rotonda front.jpg| thumb | 150px | left | Андрэа [[Паладый]]. [[Віла Ратонда]] блізу [[Вічэнца]]]]
Да таго часу перасыць «узбітымі вяршкамі» позняга [[барока]] і [[ракако]] стала назапашвацца і ў інтэлектуалаў кантынентальнай Еўропы. Народжанае рымскімі дойлідамі [[Берніні]] і [[Бараміні]] барока истончилось ў ракако, пераважна камерны стыль з акцэнтам на аздабленні інтэр'ераў і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве. Для вырашэння буйных горадабудаўнічых задач гэтая эстэтыка была малоприменима. Ужо пры [[Людовік XV|Людовіку XV]] (1715-74) у [[Парыж]] еы будуюцца горадабудаўнічыя ансамблі ў «старажытнарымскай» гусце, такія як [[плошчуплошча Згоды]] (арх. [[Жак-Анж Габрыэль] ]) і царква [[СэнЦарква Сен-Сюльпис (царква)Сюльпіс|Сен-СюльписСюльпіс]], а пры [[Людовік XVI|Людовіку XVI]] (1774-92) падобны «высакародны лаканізм» становіцца ўжо асноўным архітэктурным напрамкам.
Найбольш значныя інтэр'еры ў стылі класіцызму былі распрацаваны шатланцам [[Роберт Адам, Роберт|Робертам Адамам]], якія вярнуліся на радзіму з [[Рым]] а ў 1758 годзе. Велізарнае ўражанне на яго зрабілі як археалагічныя пошукі італьянскіх вучоных, так і архітэктурныя фантазіі [[Джавані Батыста Піранезі|Піранезі]]. У [[Стыль Адама|трактоўцы Адама]] класіцызм паўставаў стылем, па вытанчанасці інтэр'ераў ці ледзь саступалі ракако, што набыло яму папулярнасць не толькі ў дэмакратычна настроеных колаў грамадства, але і сярод арыстакратыі. Падобна сваім французскім калегам, Адам прапаведаваў поўная адмова ад дэталяў, пазбаўленых канструктыўнай функцыі. [[Выява:Koenigliche Saline in Arc-et-Senans Bild1 800px.jpg| 150px | right | thumb | Фрагмент ідэальнага горада [[Арк-э-Сена]] (арх. [[Леду]]).]]
Француз [[Жак-Жэрмэн СуффлоСуфло]] пры будаўніцтве ў Парыжы царквы [[Пантэон, (Парыж)|Сен-Жэнеўеваў]] прадэманстраваў здольнасць класіцызму арганізоўваць шырокія гарадскія прасторы. Масіўнае веліч яго праектаў прадвесціла [[мегаломаниямегаламанія|мегаломаниюмегаламанію]] напалеонаўскага [[ампір]] а і позняга класіцызму. У Расіі ў адным напрамку з СуффлоСуфло рухаўся [[Бажэнаў, Васіль Іванавіч Бажэнаў|Бажэнаў]]. Французы [[Клод-Нікола Леду]] і [[Эцьен-Луі Бул]] пайшлі нават далей у бок распрацоўкі радыкальнага визионерскоговізіянерскага стылю з ухілам у абстрактную геометризацию формаў. У рэвалюцыйнай Францыі аскетычны грамадзянскі пафас іх праектаў быў мала запатрабаваны; ў поўнай меры наватарства Леду ацанілі толькі мадэрністы XX стагоддзя.
Архітэктары [[Першая імперыя|напалеонаўскай Францыі]] чэрпалі натхненне ў велічных вобразах вайсковай славы, пакінутых [[Рымская імперыя|імперскім Рымам]], — такіх, як [[трыумфальная арка СептимияСептымія ПоўначыСевера]] і [[калона Траяна]]. Па загадзе [[Напалеон]] а гэтыя вобразы былі перанесеныя ў Парыж у выглядзе трыумфальнай аркі [[КаррузельКарузель]] і [[Вандомская калона|Вандомской калоны]]. У дачыненні да помнікаў воінскага велічы эпохі [[напалеонаўскія вайны|напалеонаўскіх войнаў]] выкарыстоўваецца тэрмін «імперскі стыль» — [[ампір]]. У Расіі выдатнымі майстрамі ампіру паказалі сябе [[Карл Росі]], [[Андрэй ВоронихинВараніхін]] і [[АндреянАндрэян Захараў]]. У Брытаніі ампір адпавядае т. н. «[[Рэгентскі стыль]]» (найбуйнейшы прадстаўнік — [[Джон Нэш]]). [[Выява:Walhalla aussen.jpg| 150px | left | thumb | [[Вальхалла (зала славы)|Вальхалла]] — паўтор афінскага [[Парфенон]] а баварскім дойлідам [[ЛеоЛеа фон КленцеКленцэ]].]]
Эстэтыка класіцызму спрыяла маштабным горадабудаўнічых праектаў і прыводзіла да ўпарадкаванні гарадской забудовы ў маштабах цэлых гарадоў. У Расіі практычна ўсе губернскія і многія павятовыя гарады былі перапланаваць ў адпаведнасці з прынцыпамі класіцыстычная рацыяналізму. У сапраўдныя музеі класіцызму пад адкрытым небам ператварыліся такія гарады, як [[Санкт-Пецярбург]], [[Хельсінкі]], [[Варшава]], [[Горад Дублін|Дублін]], [[Эдынбург]] і шэраг іншых. На ўсім прасторы ад [[горад Мінусінск|Мінусінск]] а да [[Горад Філадэльфія|Філадэльфіі]] панаваў адзіны архітэктурны мову, які ўзыходзіць да Паладый. Радавая забудова ажыццяўлялася ў адпаведнасці з альбомамі тыпавых праектаў.
У перыяд, які рушыў за напалеонаўскіх войнаў, класіцызму прыходзілася ўжывацца з [[Эклектыка, (архітэктура)|рамантычна афарбаванай эклектыкі]], у прыватнасці, з вяртаннем цікавасці да сярэднявечча і модай на архітэктурную [[неаготыка|неаготыкі]]. У сувязі з адкрыццямі [[ШампольонШампальён]] а набіраюць папулярнасць егіпецкія матывы. Цікавасць да старажытнарымскай архітэктуры змяняецца піетэтам перад усім старажытнагрэцкім («[[неогрекнеагрэк]]»), асабліва ярка выявіліся ў Германіі і ў ЗША. Нямецкія архітэктары [[ЛеоЛеа фон КленцеКленцэ]] і [[Карл Фрыдрых ШинкельШынкель]] забудоўваюць, адпаведна, [[Мюнхен]] і [[Берлін]] грандыёзнымі музейнымі і іншымі грамадскімі будынкамі ў духу [[Парфенон]] а. У Францыі чысціня класіцызму разводзіцца свабоднымі запазычаннямі з архітэктурнага рэпертуару рэнесансу і барока (гл. [[боз-ар]]).
== Літаратура ==
| 