Андрэй Рымша: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др r2.6.4) (робат змяніў: ru:Римша, Андрей |
др афармленне, трэба дзяліць на некалькі артыкулаў |
||
Радок 1:
'''Андрэй РЫМША''' (
Нарадзіўся ў шляхецкай сям'і герба «Паўкозіч». З 1572 жыццё А. Рымшы было цесна звязана з дваром князя [[Крыштоф Радзівіл Пярун|К. Радзівіла Перуна]]. У 1581 ён удзельнічаў у паходзе Крыштофа ў глыб маскоўскіх
Невядома, якую Рымша меў адукацыю. У 1581
== Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў князя Крыштофа Радзівіла ==
Паход польнага гетмана літоўскага Крыштофа Радзівіла Перуна па тылах маскоўскіх войск восенню 1581 г. аказаўся для тагачасных паэтаў найбольш прыцягальным з усіх эпізодаў шматгадовай Лівонскай вайны. Але найбольш падрабязнае паэтычнае апісанне паходу К. Радзівіла выйшла з-пад пяра
Паэма Рымшы напісана традыцыйным 13-складовым сілабічным вершам, падзелена на 25 раздзелаў (акраам). У празаічнай прадмове да «Дзесяцігадовай аповесці…» А. Рымша спасылаецца на кнігу Ф. Градоўскага, які напісаў раней паэму «Апісанне маскоўскага паходу князя Крыштофа Радзівіла» (Вільня, 1582). Рымша паведамляе, што дзякуючы гэтай кнізе слава пра радзівілаўскі паход разнеслася па ўсім хрысціянскім свеце, і шчыра прызнаецца, што менавіта прыклад Ф. Гарадоўскага натхніў яго напісаць уласную паэму пра слынныя подзвігі Крыштофа Радзівіла, але не па-лацінску, а па-польску, адрасуючы свой твор не мудрым і вучоным людзям, а «…па
[[Мікола Гусоўскі]] ў «Песні пра зубра» адзначыў, што справа паляўнічага яму больш знаёмая і звыклая, чым далікатная праца паэта, што рука яго больш упэўнена трымае лук і кап'ё, чым пяро. Андрэй Рымша таксама лічыць сябе найперш воінам і толькі потым — паэтам, прызнаецца, што рамяство жаўнера спазнана ім лепш, чым майстэрства пісьменніка.
Назва паэмы А. Рымшы сведчыць, што аўтар «Дзесяцігадовай аповесці…» ставіў перад сабой больш амбіцыйную задачу, чым напісанне радзівілаўскай выправы 1581 г.: стварыць вершаваную хроніку подзвігаў Крыштофа Радзівіла на працягу дзесяці гадоў, прасачыць удзел Радзівіла ў ваенных аперацыях з 1572 па 1581 г.
А. Рымша пачынае першы раздзел паэмы са сціплага «летапіснага» запісу пра смерць вял.кн. і караля Жыгімонта Аўгуста:
<blockquote>
<br />Тысяца пяцьсот пісана семдзесят другога,
<br />Як без літасці паркі караля святога
Радок 23:
<br />На нябёсы патрапіў, цела ж тленам стала,
<br />Каб у прышласці часу да жыцця паўстала.</blockquote>
Звернем увагу на характэрнае спалучэнне ў першых жа радках паэмы вобразаў грэчаскай міфалогіі і рэлігійных перкананняў аўтара: караля Аўгуста пазбавілі жыцця няўмольныя Паркі, а на неба яго ўзяў хрысціянскі Бог. Гэта тыповы вынік наследавання рэнесансавым паэтам антычных узораў.
Беларускі паэт у «Дзесяцігадовай аповесці…» істотна дапаўняе звесткі Ф. Градоўскага апісаннем падзей 1572—1581 гг. і больш падрабязней распавядае пра сам радзівілаўскі рэйд, дбаючы пра каштоўнасць свайго твора як гістарыяграфічнай крыніцы. За пачатак аповеду 1572 г. выбраны таму, што ў гэтым годзе Крыштоф Радзівіл стаў польным гетманам літоўскім, і таму, што з гэтага часу ў акружэнні князя з'яўляецца аўтар паэмы, які ў вершаванай прадмове ўрачыста абяцае чытачу:
<blockquote>
<br />Бачым, бачыць захочам, можа, не аднойчы.</blockquote>
Непасрэдны ўдзельнік паходу К. Радзівіла А. Рымша неаднаразова падкрэслівае сваю ролю відавочцы многіх апісаных у паэме падзей, даты якіх падаюцца ў тэксце альбо на палях. Прынцып гістарычнай дакладнасці з'яўляецца мастацкай асновай «Дзесяцігадовай аповесці…»
Сімптаматычна, што Ф. Градоўскі ва ўступнай эпіграме просіць кіраваць яго лірай Каліёпу — музу эпічнай паэзіі, а А. Рымша ў паэтычнай прадмове называе сваімі апякункамі дзвюх муз: Каліёпу і музу
Адметнай рысай «Дзесяцігадовай аповесці…» з'яўляецца высокі на той час узровень гістарызму, што тлумачылася менавіта арыентацыяй Рымшы на праўдзівасць і дакладнасць як на асноўныя крытэрыі адлюстравання рэчаіснасці. Паэт імкнецца мысліць гістарычна, не прымаць на веру неправераныя, няпэўныя факты і легендарныя звесткі. Прыклад таму — яго разважанні наконт так званай царквы Вітаўта над Дзвіной, недалёка ад
Царкву гэтую згадваў ў сваёй паэме Ф. Градоўскі, але ў яго не узнікла сумнення, што яе
Уражваюць не столькі аргументы Рымшы, часам спрэчныя (Вітаўт, напрыклад, за сваё жыццё некалькі разоў мяняў веравызнанне), колькі сам вобраз мыслення паэта, імкненне разглядаць сучасную з'яву з улікам яе прадгісторыі.
Несумненнай творчай удачай А. Рымшы з'яўляецца вобраз Крыштофа Радзівіла, створаны не прыдворным панегірыстам, а воінам-паплечнікам, які відавочна аддаваў перавагу канкрэтным, рэалістычным штрыхам перад вонкава-прыгожымі рытарычнымі фігурамі. Аўтар «Дзесяцігадовай аповесці…» акцэнтуе ўвагу не столькі на
<blockquote>
<br />Што казаці — было тут пану не да смеху:
<br />Затушыў дождж кастрышчы, дровы не прасохлі,
Радок 49 ⟶ 47:
<br />І назаўтра ўжо толькі, як агонь займелі,
<br />Накармілі Крыштофа ды цяплом сагрэлі.</blockquote>
Воінская мужнасць, рыцарскае ўмельства былі якраз тымі якасцямі Крыштофа, якія набліжалі
У паэме А. Рымшы згадваюцца многія ўдзельнікі Лівонскай вайны, паплечнікі польнага гетмана літоўскага: Міхаіл Гарабурда, [[Гальяш Пельгрымоўскі]], Кашпар Бекеш, [[Філон Кміта-Чарнабыльскі]]. Але іх вобразы зусім неакрэсленыя, неразвітыя ў параўнанні з вобразам Крыштофа Радзівіла. Затое побач з вобразам галоўнага героя ў «Дзесяцігадовай аповесці…» паўстае калектыўны вобраз удзельнікаў выправы Радзівіла. Батальных
▲Воінская мужнасць, рыцарскае ўмельства былі якраз тымі якасцямі Крыштофа, якія набліжалі яего на асноўнай масы беларуска-літоўскага воінства. Гэтыя якасці не вынікалі з радавітасці і заможнасці Радзівіла, а выхоўваліся і гартаваліся ў шматлікіх бітвах і паходах. Праз вобраз Радзівіла А. Рымша паказвае нялёгкае, суровае жыццё жаўнера ўвогуле, сцвярджае, што сапраўдны гераізм заключаецца не толькі ў незвычайных подзвігах, але і ў знешне непрыкметным штодзённым служэнні Айчыне.
▲У паэме А. Рымшы згадваюцца многія ўдзельнікі Лівонскай вайны, паплечнікі польнага гетмана літоўскага: Міхаіл Гарабурда, [[Гальяш Пельгрымоўскі]], Кашпар Бекеш, [[Філон Кміта-Чарнабыльскі]]. Але іх вобразы зусім неакрэсленыя, неразвітыя ў параўнанні з вобразам Крыштофа Радзівіла. Затое побач з вобразам галоўнага героя ў «Дзесяцігадовай аповесці…» паўстае калектыўны вобраз удзельнікаў выправы Радзівіла. Батальных сцэнак у паэме няшмат, але напісаны яны маляўніча і экспрэсіўна:
▲<blockquote><br />Годна рыцары дзячаць пану за прамову,
<br />На Кярпецкі той замак рушаць адмыслова
<br />З мужным сэрцам. І войска неба разбудзіла;
Радок 62 ⟶ 58:
<br />Валіць дым там клубамі — вока не працерці,
<br />І агню ў задушшы ўсё далі пажэрці.</blockquote>
Пераход Радзівіла праз Мядзведжае балота А. Рымша, услед за Ф. Градоўскім, параўноўвае з пераходам Ганібала праз Альпы і Ксеркса праз гару Атос, і затым малюе каларытную
▲Пераход Радзівіла праз Мядзведжае балота А. Рымша, услед за Ф. Градоўскім, параўноўвае з пераходам Ганібала праз Альпы і Ксеркса праз гару Атос, і затым малюе каларытную сцэнку пераправы радзівілаўскіх жаўнераў праз небяспечнае месца:
▲<blockquote><br />Тут хто дрэвы рубае сажні з тры ў абхваце,
<br />Хто трысцём тую багну на балоце гаціць.
<br />Іншы дрэва, што накрыж на другім ляжала,
Радок 77 ⟶ 71:
<br />Думаў, пэўне, што ўмыўся, аж глядзіць, нябога, -
<br />Поўна гразі; смяецца ўсё адно з другога.</blockquote>
аповесці…» неаднаразова падкрэслівае сваю ролю відавочцы апісаных у паэме падзеяў, даты якіх заўсёды падае ў
А. Рымша ўмела ўводзіць у
▲Дадзены фрагмент — яскравы ўзор мастацкага тэксту, створанага пры дапамозе аўтарскай фантазіі. І хаця аўтар «Дзесяцігадовай
▲аповесці…» неаднаразова падкрэслівае сваю ролю відавочцы апісаных у паэме падзеяў, даты якіх заўсёды падае ў тэксці альбо на палях, але, у паэме дзейнічаюць і згадваюцца і міфалагічныя істоты. Побач з уласнымі назіраннямі і сведчаннямі аўтара вялікае месца ў «Дзесяцігадовай аповесці…» займаюць гістарычныя звесткі, а таксама малюнкі і сцэнкі, створаныя выключна з дапамогай паэтычнага вымыслу.
▲А. Рымша ўмела ўводзіць у прысвечаю гістарычным падзеям канца XVI ст. эпічную паэму неад'емныя атрыбуты класічнага гераічнага эпасу: апісанні бітваў, умяшанні бостваў у ваенны справы, урачыстыя пахаванні загінулых воінаў.
Распавядаючы пра ваенныя аперацыі К. Радзівіла, А. Рымша робіць экскурсы ў старажытную гісторыю, згадвае тактыку Ганібала, Гая Сульпіцыя. Паэт ахвотна параўноўвае Радзівіла за легендарнымі героямі Грэцыі і Рыма, прычым ставіць польнага гетмана літоўскага вышэй за старажытных герояў. Цікава, што ў гэтых параўнаннях заўсёды прысутнічае доля гумару: Курцый не можа зраўняцца з Радзівілам, бо ён толькі аднойчы скочыў дзеля Айчыны ў яміну і ўжо адтуль не вылезе.
Аўтар «Дзесяцігадовай аповесці…» быў добрым знаўцам грэчаскай і рымскай міфалогіі: лугі, палі, лясы, азёры і рэкі таямнічай Масковіі па волі паэта густа населены шматлікімі
▲<blockquote><br />Зноў прыгожае поле — ну нібыта ў раю,
<br />Вёсак поўна паўсюдна і не бачна гаю.
<br />Вось вяночак Цэрэры каласамі ўбраўся,
Радок 95 ⟶ 87:
<br />«Смела статкі пасіце — не кране ліхое,
<br />Вам Вулкан тут не страшны — крэсліва сырое…»</blockquote>
Ёсць у «Дзесяцігадовай аповесці…» і апісанні прыроды іншага тыпу, створаныя без аглядкі на класічны эпас: іх можна назваць
▲Ёсць у «Дзесяцігадовай аповесці…» і апісанні прыроды іншага тыпу, створаныя без аглядкі на класічны эпас: іх можна назваць «замалёўкамі з натуры». У гэтых лаканічным, але яскравых, прадметна-змястоўных замалёўках выявілася не толькі паэтычнае майстэрства А. Рымшы, але і яго назіральнасць, глыбокае веданне жаўнерскага рамяства. Напрыклад, яго апісанне халоднай восеньскай раніцы ў вайсковым лагеры:
▲<blockquote><br />Раніцою намёты сонца абагрэла,
<br />Холад згінуў, удзячна сонцу кожна цела,
<br />Зброю ў кроплях халодных ужо паабціралі,
<br />Трубы цемру начную ў гушчары загналі.</blockquote>
Заканчваецца «Дзесяцігадовая аповесць…» А. Рымшы апісаннем доўгачаканага міру, які настаў у Вялікім княстве Літоўскім пасля заключэння Ям-Запольскага пагаднення з Маскоўскім княствам: жаўнеры распушчаны па дамах і не думаюць болей пра бітвы і паходы, павесялеўшыя сяляне выпускаюць на палі ацалелую скаціну, на двары ў поўнай бяспецы гуляюць дзеці. Спаўняецца запаветнае жаданне Крыштофа Радзівіла — Радзіме больш не пагражае вораг, да людзей прыходзіць трывалы мір. Жаніцьба ў фінале «Дзесяцігадовай аповесці…» (з 1579 г. К. Радзівіл быў удаўцом) — таксама
На мову «Дзесяцігадовай аповесці…», відавочна, аказала ўплыў
▲Заканчваецца «Дзесяцігадовая аповесць…» А. Рымшы апісаннем доўгачаканага міру, які настаў у Вялікім княстве Літоўскім пасля заключэння Ям-Запольскага пагаднення з Маскоўскім княствам: жаўнеры распушчаны па дамах і не думаюць болей пра бітвы і паходы, павесялеўшыя сяляне выпускаюць на палі ацалелую скаціну, на двары ў поўнай бяспецы гуляюць дзеці. Спаўняецца запаветнае жаданне Крыштофа Радзівіла — Радзіме больш не пагражае вораг, да людзей прыходзіць трывалы мір. Жаніцьба ў фінале «Дзесяцігадовай аповесці…» (з 1579 г. К. Радзівіл быў удаўцом) — таксама харакрэрны штрых да агульнага малюнка міру пасля вайны.
== Эпіграмы ==
▲На мову «Дзесяцігадовай аповесці…», відавочна, аказала ўплыў беларуская мова. Прамовы цара Івана IV і мірных рускіх жыхароў дадзены ў паэме ў «арыгінале», а фактычна — на мешанай руска-беларускай мове.
А. Рымша зрабіў рашучы крок да
▲А. Рымша зрабіў рашучы крок да беларускамоўнай творчасці, стаўшы ў гісторыі ўласнабеларускай літаратуры заснавальнікам жанру панегірычный паэзіі. Пасля выхаду ў свет «Дзесяцігадовай аповесці…» паэт змясціў у віленскіх выданнях Мамонічаў тры эпіграмы на старабеларускай мове: '''«На герб яснавяльможнага пана Астафея Валовіча…»''' (1585), '''«На гербы… Льва Сапегі»''' (1588), «'''На гербы яснавяльможнага пана… Тэадора Скуміна»''' (1591).
Эпіграмы на родавыя гербы магнатаў і шляхты насілі характар прысвячэнняў і змяшчаліся звычайна на адвароце тытульнага ліста кнігі, часта разам з выявай герба. Эпіграмы з'яўляліся прасцейшым гатункам героіка-эпічнай паэзіі, яе папярэднім ідэйна-мастацкім фундаментам і пазаструктурным працягам. Таксама, як і вялікія па памерах эпічныя паэмы, кароценькія эпіграмы ўслаўлялі культ рыцарства, воінскай мужнасці, былі прасякнуты патрыятычнымі настроямі і традыцыйнай павагай да патрыярхальнага жыцця продкаў.
«Подавайте ж потомком, што маете з предков!» — гэты заклік А. Рымшы з эпіграмы '''«На гербы… Льва Сапегі»''', змешчанай у першым выданні [[Статут, 1588|Статута 1588]] г., з'яўляецца, па-сутнасці, галоўнай ідэяй усёй героіка-эпічнай вялікалітоўскай паэзіі
Ёсць падставы меркаваць, што ў паэта было значна больш вершаў на
Апошняя вядомая літаратурная праца А. Рымшы —
Арыгінальнасць «эпікграм» выявілася найперш у структурна-кампазіцыйнай будове. Яны складаліся з чатырох адносна элементаў, што размяшчаліся, як правіла, у строгай паслядоўнасці адносна адзін аднаго. Спачатку ішоў уступ-зачын, затым — зварот да памяці продкаў, цэнтральнае месца займалі тлумачэнні знакаў, «кляйнотаў» герба, і, нарэшце, завяршала «эпікграму» заключэнне-пажаданне. Кожны з элементаў «эпікграмы» выконваў пэўную ідэйна-мастацкую функцыю.
Радок 124 ⟶ 113:
Для другога элемента эпіграм — зваротаў да памяці продкаў — характэрнае тлумачэнне прычын узнікнення герба, указанне часу і абставінаў, пры якіх адбылася знамянальная падзея. Напрыклад, А. Рымша, узнаўляючы гісторыю герба Тэадора Скуміна, падкрэсліваў: набыццё герба — узнагарода за вялікія подзвігі; яго атрымліваюць толькі тыя, хто не шкадуючы свайго жыцця абараняе Бацькаўшчыну. Так, дзякуючы мужнай барацьбе з «нечестивыми татарами», паводле А. Рымшы, набылі фамільны герб слаўныя Сапегі:
▲<blockquote><br />К тому еще два гербы видиш быть на споде,
<br />Тых достали предкове его на свободе
<br />Будучи. А цнотою оных доставали,
Радок 133 ⟶ 121:
<br />Не зъ голою рукою, зъ шаблею острою,
<br />Завжды будучы готов до смерного бою.</blockquote>
Абавязковы і найбольш істотны элемент эпіграм на гербы — вытлумачэнне сімвалічнага сэнсу знакаў, «кляйнотаў». Вытлумачэнне ў эпіграмах сэнсу знакаў
▲Абавязковы і найбольш істотны элемент эпіграм на гербы — вытлумачэнне сімвалічнага сэнсу знакаў, «кляйнотаў». Вытлумачэнне ў эпіграмах сэнсу знакаў княжскіх гербаў — якраз і ёсць раскрыццё іх сімвалічных значэнняў. У эмблематычных вершах сімвалы герба пранікалі ў сферу мастацкай і паэтычнай свядомасці, станавіліся ўстойлівымі вершаванымі тропамі.
Галоўны мастацкі прынцып пры раскрыцці ў эпіграмах на гербы значэнняў геральдычных знакаў — выяўленне сімвалічнай узаемасувязі паміж знакамі герба і яго ўладальнікам. Восем груп рэчаў і з'яў матэрыяльнага свету часцей за ўсё выступалі ў ролі гербавых знакаў. Галоўныя сярод іх: нябесныя свяцілы («сонца», «месяц», «луна», «зоркі», «венера») і вытворныя ад іх («прамяні», «зара»); прадметы культу і рэлігійнай сімволікі («крыж», «мітра»); зброя і ваярскі рыштунак («меч», «лук», «стрэлы», «влочні» (дзіды), «гелм» (шлем), «намет» (палатка)); расліны («ружа», «лілея»); жывёлы і птушкі («конь», «арол», «крэчат» (пятух)); крыніцы вады («мора», «рэкі», «[[Хмара|хмары]]»); органы чалавека і канечнасці («[[сэрца]]», «[[рука]]»); сімвалы дзяржавы («[[карона]]»).
Знакі герба Скумінаў — «зорка», размешчаная над яркім «месяцам» у акружэнні «хмары» у эпіграме А. Рымшы сімвалізуюць не
▲<blockquote><br />Якъ звезда над луною хорошо ся блищить,
<br />А светла месячного бынамне не нищить,
<br />Так обое светлятся ровъно окром хмары,
| |||