Вікіпедыя

Першае сербскае паўстанне: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Няма тлумачэння праўкі
дрНяма тлумачэння праўкі
Радок 1:
[[Выява:Belgrade pashaluk.png|thumb|350px|БелградскіБялградскі пашалык]]
'''Першае сербскае паўстанне 1804—1813''' ({{lang-sr|Први српски устанак}}) — нацыянальна-вызваленчае паўстанне [[сербы|сербскага народа]] пад кіраўніцтвам [[Карагеоргій|Георгія Пятровіча]] супраць асманскага валадарства. Паўстанне пачалося ў лютым [[1804]] года ў [[БелградскіБялградскі пашалык|БелградскімБялградскім пашалыку]]. На баку паўсталых сербаў выступіла [[Расійская імперыя]], якая аказвала грашовую дапамогу і дыпламатычную падтрымку. [[Напалеон I|Францыя]], якая падтрымлівала [[Асманская імперыя|Асманскую імперыю]] у барацьбе з [[Расія|Расіяй]], і [[Габсбургская манархія|Аўстрыя]] занялі ў адносінах да паўстання варожую пазіцыю. Першапачатковы поспех быў на баку паўсталых, і ў [[Бухарэсцкая мірная дамова (1812)|Бухарэсцкая мірная дамова 1812 года]] быў уключаны пункт, які абавязвае [[Асманская імперыя|Турцыю]] падаць Сербіі ўнутранае самакіраванне. Паўстанне мела важнае значэнне для станаўлення сербскай дзяржаўнасці, але ў [[1813]] [[Асманская імперыя]], скарыстаўшыся тым, што [[Расія]] была занята вайной з [[Напалеон I|Напалеонам]], напала на Сербію і, разграміўшы сербскія войскі, аднавіла ўладу султана.
 
== Перадгісторыя ==
Сітуацыя ў [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]] у канцы [[XVIII]] ст. была крытычнай: краіна без поспеху вяла [[Руска-турэцкая вайна (1787—1792)|вайну з Расіяй]], на ўскраінах імперыі панавала анархія. Пасля смерці ([[1789]]) султана [[Абдул-Хамід I|Абдул-Хаміда I]] на трон узышоў [[Селім III]] з намерам рэарганізаваць дзяржаву. Пры падтрымцы групы аднадумцаў з асяроддзя вышэйшай чыноўнай іерархіі новы султан стаў прадпрымаць рэформы ў эканамічнай, адміністрацыйнай, ваеннай і іншых абласцях. Адным з галоўных распачынанняў [[Селім III|Селіма III]] стала расфармаванне войскаў [[янычары|янычар]], якія да гэтага часу сталі неэфектыўныя і з'яўляліся пагрозай для існавання імперыі.
 
[[БелградскіБялградскі пашалык]] быў [[Асманская імперыя|асманскай]] тэрыторыяй, памежнай з [[Аўстрыйская імперыя|Аўстрыйскай імперый]]. Мяжа паміж імі праходзіла па рэках [[Дунай]] і [[Сава]], і доўгі час была арэнай баявых дзеянняў. Асноўную частку насельніцтва пашалыка складалі [[сербы]]. Адначасова з гэтым значная частка [[сербы|сербаў]] пражывала на сумежнай аўстрыйскай тэрыторыі і мела вызначаныя нацыянальна-царкоўныя правы. У горадзе [[Срэмскі-Карлоўцы]] знаходзіўся сербскі мітрапаліт.
 
Для стабілізацыі сітуацыі ў [[БелградскіБялградскі пашалык|БелградскімБялградскім пашалыку]] і прыцягненне сербаў на бок рэформаў, султан сваімі распараджэннямі дараваў мясцоваму насельніцтву асобныя прывілеі. У прыватнасці, было пашырана мясцовае самакіраванне сербскіх князёў, а для барацьбы з [[янычары|янычарамі]], выгнанымі з пашалыка, было дазволена сфармаваць 15-тысячны сербскі корпус.
 
Аднак распачаты [[Егіпецкі паход]] [[Напалеон I|Наполена]] унёс карэктывы ў планы султана, і з ваенна-стратэгічных меркаванняў у [[1799]] Селім дазволіў янычарам вярнуцца ў [[БелградБялград]]. У [[1801]] [[янычары]] здзейснілі ў [[БелградБялград]]зе пераварот, забілі [[паша (тытул)|Хаджы Мустафу-пашу]], які прыводзіў у жыццё рэформы [[султан]]а, і ўсталявалі дыктатуру чацвёркі янычарскіх вайскаводаў. [[Янычары]] адабралі ў турэцкіх [[спахіі|ваяроў-спахіяў]] атрыманыя ад [[султан]]а зямельныя надзелы ў [[БелградскіБялградскі пашалык|БелградскімБялградскім пашалыку]]. [[Сербы]] былі пазбаўлены прывілеяў, падараваных раней. Выраслі падаткі і паборы, была ўведзена [[манаполія|гандлёвая манаполія]].
 
[[1803|У лістападзе 1803]] [[турэцкі султан|султан]] даў дазвол сербам і туркам-спахіям на сумесны выступ супраць янычараў. Пачалася мабілізацыя, якую з сербскага боку ўзначалілі [[Карагеоргій|Георгій Пятровіч Карагеоргій]] на поўначы пашалыка, у [[Шумадзія|Шумадзіі]], і ў заходнім раёне [[Валева]]. Янычары ў адказ учынілі (напачатку[[1804]]) "разню князёў", вынішчыўшы па розных дадзеных ад 70 да 150 чалавек, што і паслужыла непасрэдным штуршком да пачатку Сербскага паўстання.
Радок 19:
На першым этапе паўстання султанская ўлада галоўным чынам падтрымлівала сербаў у барацьбе супраць дыктатуры янычараў. У дапамогу паўстанцам быў адпраўлены з войскам [[візір]] [[Баснійскі пашалык|Баснійскага пашалыка]] Бекір-паша. Адначасова сербскія паўстанцы накіравалі ліст рускаму амбасадару ў [[Канстанцінопаль|Канстанцінопалі]] [[Андрэй Якаўлевіч Італінскі|Італінскаму]] з прашэннем пра падтрымку.
 
У чэрвене-ліпені [[1804]] янычарскія начальнікі былі зрынуты і забіты, законная ўлада султана на тэрыторыі БелградскагаБялградскага пашалыка была адноўлена. Аднак, хваляванні і сутычкі паміж сербамі і рэшткамі янычараў працягваліся, што прывяло да новага ўздыму паўстання.
 
== 1804—1807 ==
Напачатку другога этапу паўстання паўстанцы абвяшчаюць патрабаванні надання шырокай палітычнай аўтаноміі [[БелградскіБялградскі пашалык|БелградскамуБялградскаму пашалыку]] у складзе [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]], залежнасць ад якой павінна была выяўляцца толькі ў выплаце [[даніна|даніны]] і ўдзеле сербаў у войнах з ворагамі імперыі. У жніўні [[1804]] на зборы старэйшын ва [[Врачар]]ы было вырашана прасіць [[Расійская імперыя|Расію]] пра дапамогу здабыць і гарантаваць гэты новы статут. Ідэі сербаў знайшлі падтрымку спачатку ў таварыша [[Міністэрства замежных спраў Расійскай імперыі|міністра замежных спраў Расійскай імперыі]] [[Адам Чартарыйскі|Адама Чартарыйскага]], а затым і ў імператара [[Аляксандр I|Аляксандра I]] — Расія стала афіцыйным патронам сербаў у барацьбе за [[аўтаномія|аўтаномію]].
 
У канцы красавіка [[1805]] ва ўрочышчы Печаны ў сяла [[Астружніца]] сабралася новая [[скупшчына]], на якой было складзена прашэнне [[турэцкі султан|султану]], з патрабаваннямі сербаў. Улады наўмысна зацягвалі пачатак перамоў з прыбыўшай дэлегацыяй і адначасова рыхтавалі сілы для ліквідацыі паўстання. Кіраўніком падаўлення сербскага мецяжу быў прызначаны Хафиіз-паша.
Радок 28:
[[8 жніўня]] [[1805]] падчас [[Бітва пры Іванковац|бітвы ў сяла Іванковац]] сербскія фармаванні разбілі 15-тысячнае войска Хафіза. Пасля гэтага сербы былі афіцыйна абвешчаны мяцежнікамі, а ўсе мусульмане імперыі былі закліканы да святой вайны супраць іх. Сербская дэлегацыя збегла з [[Канстанцінопаль|Канстанцінопаля]] на караблі ў [[Адэса|Адэсу]].
 
На працягу года войска паўстанцаў паступова займалі землі [[БелградскіБялградскі пашалык|БелградскагаБялградскага пашалыка]] і месцамі ўжо выходзілі на сумежныя з пашалыком тэрыторыі, таксама населеныя сербамі.
 
Напачатку жніўня [[1806]] паўстанцы атрымалі яшчэ адну перамогу ў [[Бітва пры Мішары|Бітве пры Мішары]], якая сарвала планы ліквідаваць мяцеж сілай. Улады імперыі, былі змушаны пайсці на кампраміс і [[3 жніўня]] [[1806]] склалі ў [[Стамбул|Канстанцінопалі]] з сербамі так званы [[Пётр Ічка|Ічкаў мір]].
 
Паводле гэтага дакумента, [[Асманская імперыя|Турцыя]] згаджалася вывесці войскі з тэрыторыі БелградскагаБялградскага пашалыка акрамя 500 туркаў, якіх заставаліся ахоўваць крэпасці ў буйных гарадах. Кіраўніцтва над гэтымі туркамі адводзілася прызначанаму султанам белградскамуБялградскаму пашы, які быў таксама пасроднікам у перадачы даніны. Збор падаткаў і адміністрацыйнае кіраванне на ўсёй тэрыторыі пашалыка перадавалася сербскаму кіраванню.
 
Пачатак [[Руска-турэцкая вайна (1806—1812)|руска-турэцкай вайны]] і ўвод рускага войска ў [[Дунайскія княствы|Румынскія княствы]] прывялі да новага выбліску сербскага паўстання — [[14 снежня]] [[1806]] войскі паўстанцаў пад кіраўніцтвам [[Карагеоргій|Карагеоргія]] узялі крэпасць [[БелградБялград]]а'''.
 
Нягледзячы на тое, што [[1807|15 студзеня 1807]] султан ратыфікаваў Ічкаў мір, супрацьстаянне паміж афіцыйнай уладай і сербамі ўсё нарастала. Не малую ролю тут згуляла руская дыпламатыя і матэрыяльная дапамога Расіі паўстанцам. [[23 лютага]] [[1807]] пад ціскам паўстанцаў, БелградскуюБялградскую крэпасць пакідае Сулейман-паша і рэшткі турэцкага гарнізона. Адначасова ў [[БелградБялград]]зе і [[Шабац|Шабаце]] адбыўся [[пагром]] турэцкага насельніцтва.
 
Здзейснены сербамі гвалт канчаткова разарваў кантакты паўстанцаў з афіцыйнай уладай імперыі. Лозунг пра сербскую [[аўтаномія|аўтаномію]] у рамках [[імперыя|імперыі]] перарос у патрабаванне незалежнай Сербіі. Зацвердзіўся замежнапалітычны курс, арыентаваны на [[Расійская імперыя|Расію]] і цеснае супрацоўніцтва з рускім войскам у барацьбе з асманскім войскам.
Радок 49:
[[1807|25 чэрвеня 1807]] [[Расійская Імперыя|Расія]] склала з [[першая Імперыя|Французскай імперыяй]] [[Тыльзіцкі мір]], па якім абавязвалася спыніць ваенныя дзеянні на [[Балканы|Балканах]], з прычыны чаго [[1807|2 жніўня 1807]] склала з [[Асманская імперыя|Асманскай імперыяй]] [[Слабадзейскае перамір'е]]. Баявыя дзеянні паміж [[Расійская Імперыя|Расіяй]] і [[Асманская імперыя|Турцыяй]] былі прыпынены, але перамір'е не распаўсюджвалася на паўсталых сербаў.
 
У той жа дзень, [[1807|2 жніўня 1807]], [[Расійская Імперыя|расійскі]] упаўнаважаны [[Канстанцін Канстанцінавіч Радафінікін|Радафінікін]] прыбыў у [[БелградБялград]].
 
Руска-турэцкае перамір'е было ўспрынята ў Сербіі вельмі негатыўна.
Радок 61:
[[1809|22 сакавіка 1809]] рускія войскі пад камандаваннем [[Аляксандр Аляксандравіч Празароўскі|Празароўскага]] аднавілі баявыя дзеянні супраць турак, пра што неадкладна быў апавешчаны [[Карагеоргій]]. Сербы распачалі наступ адразу па чатырох кірунках: на ўсход — на [[Відын]], на паўднёвы ўсход — на [[Ніш]], на захад — у [[Боснія|Боснію]] і на паўднёвы захад — у [[Стары-Улах]].
 
Першапачаткова наступ быў паспяховым, але [[1809|ў маі 1809]] войска, якое накіроўвалася ў [[Ніш]], патрывала [[Бітва на Чэгарэ|паражэнне на гарэ Чэгар]], а [[1809|у ліпені 1809]] туркі ўзялі Дэліград, дарога на [[БелградБялград]] была адкрыта. Толькі дзякуючы дзеянням рускіх, якія распачалі генеральны наступ, асманскія войскі былі адкінуты да [[Ніш]]у ([[1809|кастрычнік 1809]]).
 
З ліпеня па кастрычнік [[1810]] сумесна з рускім войскам сербам атрымалася аднавіць свой кантроль над ўсімі раней пазбаўленнымі тэрыторыямі.
 
[[1811|6—12 студзеня 1811]] у [[БелградБялград]]зе адбылася скупшчына старэйшын, на якой было абвешчана пра вярхоўную спадчынную ўладу [[Карагеоргій|Карагеоргія]]. Быў ўтвораны ўрад з 6 апекуноў (міністраў).
 
[[1811|2 кастрычніка 1811]] рускія на чале з [[Міхаіл Кутузаў|Кутузавым]] нанеслі паражэнне туркам пры Рушчуке, што вымусіла апошніх пайсці на перамовы. [[1812|16 мая 1812]] была складзена [[Бухарэсцкая мірная дамова|Бухарэсцкая мірная дамова]] паміж [[Расійская імперыя|Расіяй]] і [[Асманская імперыя|Турцыяй]]. Адмысловым артыкулам дамовы абумаўлялася амністыя сербскім паўстанцам і аўтаномны статут [[БелградскіБялградскі пашалык|БелградскагаБялградскага пашалыка]], дэталі якога павінны быць абмеркаваны падчас сербска-турэцкіх перамоў.
 
== 1812—1813 ==
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Першае_сербскае_паўстанне"