Ян Сабескі: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др Робот: хорошая статья eo:Johano la 3-a Sobieski |
JerzyKundrat (размовы | уклад) Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 1:
{{Без карткі|ДД}}
[[Выява:SiemiginowskiJerzy.1693.PortretJanaIIISobieskiego.jpg|thumb|Ян Сабескі. Карціна Ежы Семігіноўскага-Элеўтэра]]
'''Ян САБЕ́СКІ''' ({{lang-pl|Jan III Sobieski}}; [[17 жніўня]] [[1629]], замак Алеска, цяпер Львоўская вобл., [[Украіна]] — [[17 чэрвеня]] [[1696]]) — [[Каралі польскія|кароль польскі]] і [[Вялікія князі літоўскія|вялікі князь літоўскі]] ([[1674]] — 1696).
Нарадзіўся ў мястэчку Алеска на [[Украіна|Украіне]], паходзіў з роду [[Род Сабескіх|Сабескіх]]. Бацька — [[Якуб Сабескі]], [[кашталяны кракаўскія|кашталян кракаўскі]], маці з роду [[Род Жалкеўскіх|Жалкеўскіх]]. Атрымаў адукацыю ў [[Новадворская калегія|Новадворскай калегіі]] і [[Ягелонская акадэмія|Ягелонскай акадэміі]] ў [[Кракаў|Кракаве]]. Некалькі год падарожнічаў па краінах [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропы]]. Ведаў некалькі [[мова|моў]] — [[італьянская мова|італьянскую]], [[лацінская мова|лацінскую]], [[нямецкая мова|нямецкую]], [[татарская мова|татарскую]] і [[французская мова|французскую]].
Паходзіў са старажытнага шляхецкага роду герба «Яніна». Вучыўся ў Кракаўскай акадэміі, падарожнічаў па Еўропе.
У [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] вярнуўся ў [[1648]] падчас казацкай вайны і ўступіў у войска. Удзельнічаў у пасольстве ў [[Асманская імперыя|Асманскую імперыю]], вывучыў яе дзяржаўны лад. Па вяртанні ўдзельнічаў у вайне супраць [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ваяваў на баку [[Швецыя|Швецыі]], затым супраць яе на баку [[Ян Казімір|Яна Казіміра]].
Удзельнічаў у вайне супраць казакоў Б. Хмяльніцкага. 3 1653 палкоўнік, ваяваў супраць шведаў у Паўночнай вайне 1655—60, супраць расійскіх ваявод і казакоў у вайне Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. Некалькі разоў выбіраўся паслом на соймы. Быў прыхільнікам караля [[Ян II Казімір Ваза|Яна II Казіміра Вазы]]. З [[1666]] году [[польныя гетманы каронныя|польны гетман каронны]], з [[1668]] году — [[вялікія гетманы каронныя|вялікі гетман каронны]]. Праславіўся перамогай над туркамі і татарамі ў [[Бітва пад Хоцімам, 1673|бітве пад Хоцімам]] ([[1673]]).
[[16.5]].[[1674]] на сойме Ян III Сабескі абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Супраць яго кандыдатуры выступала кіруючая прааўстрыйская групоўка магнатаў ВКЛ на чале з Пацамі, аднак яго падтрымалі групоўкі Радзівілаў і Сапегаў. Доўгі час Ян III Сабескі змагаўся з апазіцыяй, якую падтрымлівалі аўстрыйскія Габсбургі. На вышэйшыя пасады ў ВКЛ ён пачаў вылучаць прадстаўнікоў сям'і Сапегаў, абапіраўся таксама на Радзівілаў (яго сястра Кацярына была замужам за М. К. Радзівілам).
На працягу шмат гадоў вёў вайну з Асманскай імперыяй. Правёў радыкальную рэформу ва ўзбраенні і арганізацыі войска. У 1674 і 1675 нанёс новыя паражэнні турэцкім і татарскім войскам на Украіне. Намагаўся заключыць трывалы мір з Турцыяй і палепшыць адносіны з Расіяй, заключыць саюз з Францыяй і Швецыяй супраць Брандэнбургска-Прускай дзяржавы і Аўстрыі, далучыць да Польшчы Прускае герцагства з [[Кёнігсберг]]ам. У 1683 ён падпісаў трактат аб дружбе з Аўстрыяй і, калі ў 1683 турэцкая армія аблажыла [[горад Вена|Вену]], з 27-тысячным войскам Рэчы Паспалітай падышоў да горада і ўзначаліў агульнае войска імператара і германскіх князёў (разам 70 тыс. чал.). [[12 верасня]] [[1683]] адбылася генеральная бітва, у якой удзельнічалі і войскі ВКЛ — цяжкая конніца маршалка надворнага Ю. Б. Слушкі і брыгада кашталяна віленскага Э. Дэнгафа. [[Бітва пад Венай, 1683|Бітва пад Венай]] скончылася разгромам турэцкага войска. Хоць вайна працягвалася да 1699, для Рэчы Паспалітай турэцкая пагроза была знята. Польшча вярнула сабе Падолію і крэпасць Камянец. У 1684 утварыўся антытурэцкі саюз, у які ўвайшлі Рэч Паспалітая, Аўстрыя, рымскі папа і Венецыя. Каб далучыць да яго Расію, у Маскву было накіравана пасольства на чале з ваяводам пазнанскім К. Гжымултоўскім, якое заключыла «Вечны мір» 1686.
У астатнія гады панавання Ян III Сабескі змагаўся з апазіцыяй, у складзе якой былі прадстаўнікі і прааўстрыйскай і прафранцузскай груповак. З цягам часу абвасрыліся адносіны паміж каралём і Сапегамі. караля і яго план спадчыннай манархіі падтрымалі толькі прыдворныя групоўкі і сярэдняя шляхта.
Пры Яне Сабескім Рэч Паспалітая зведала свой апошні ўздым. Ён увайшоў у гісторыю як выдатны палкаводзец, мецэнат, апякун навукі і мастацтва ў Рэчы Паспалітай.
== Літаратура ==
* Грыцкевіч А. Ян III Сабескі // БЭ у 18 т. Т. 18. Кн. І. Мн., 2004.
* Płocka J. Król Sobieski i jego epoka. Warszawa, 1986.
* Wójcik Z. Jan Sobieski (1629-1696). 2 wyd. Warszawa, 1994.
* Wójcik Z. Jan III Sobieski. Warszawa, 1991.
== У Сеціве ==
{{Commons|Category:John III of Poland|выгляд=міні}}
{{Вялікія князі літоўскія}}
{{Манархі Польшчы}}
| |||