Ёхан Лайданер
Ё́хан Ла́йданер (эст.: Johan Laidoner; у Расійскай імперыі зваўся Іван Якаўлевіч Лайданер; 31 студзеня (12 лютага) 1884, Вірацкая воласць, Фелінскі павет, Ліфляндская губерня, Расійская імперыя — 13 сакавіка 1953, Уладзімір, РСФСР, СССР) — афіцэр рускай арміі, ваенны і дзяржаўны дзеяч Эстоніі, галоўнакамандуючы эстонскай арміяй.
| Ёхан Лайданер | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| эст.: Johan Laidoner | |||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||
| Дата нараджэння | 31 студзеня (12 лютага) 1884 | ||||||||||||||||||||||
| Месца нараджэння | |||||||||||||||||||||||
| Дата смерці | 13 сакавіка 1953[1][2][…] (69 гадоў) | ||||||||||||||||||||||
| Месца смерці | |||||||||||||||||||||||
| Месца пахавання | |||||||||||||||||||||||
| Жонка | Maria Laidoner[d] | ||||||||||||||||||||||
| Альма-матар | |||||||||||||||||||||||
| Грамадзянства | |||||||||||||||||||||||
| Прыналежнасць |
 Расійская імперыя  Эстонія |
||||||||||||||||||||||
| Род войскаў | пяхота | ||||||||||||||||||||||
| Званне | |||||||||||||||||||||||
| Камандаваў | Галоўнакамандуючы эстонскай арміяй | ||||||||||||||||||||||
| Бітвы/войны |
Першая сусветная вайна Эстонская вайна за незалежнасць |
||||||||||||||||||||||
| Узнагароды і званні |
|
||||||||||||||||||||||
| Аўтограф |
 |
||||||||||||||||||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||||||||||||||||||
Біяграфія правіць
Нарадзіўся на хутары Раба (эст.: Raba) у Вірацкай воласці (ням.: Wieratz) Фелінскага павета Ліфляндскай губерні. Родны хутар Лайданера знаходзіўся ў раёне сучаснай эстонскай вёскі Вардзья, на тэрыторыі ўтворанай у 1991-м годзе воласці Війратсі павета Вільяндзімаа, у раёне 4-га кіламетра сучаснай шашы Вільяндзі—Мустла. Быў старэйшым дзіцем у сям'і Яака Лайданера (1854—1911) і Мары Саарсен (1851—1938) — дачкі гаспадара хутара Раба.
У 1901—1902 гадах служыў у 110-м Камскім пяхотным палку ў Коўне. У 1905 годзе скончыў Віленскае пяхотнае юнкерскае вучылішча. Служыў у 13-м лейб-грэнадзёрскім Эрыванскім палку. Паручнік (9 жніўня 1908), штабс-капітан(недаступная спасылка) (9 жніўня 1912). У 1912 годзе скончыў Імператарскую Мікалаеўскую ваенную акадэмію па першым разрадзе. Камандаваў ротай 1-га Каўказскага стралковага палка.
Удзельнік Першай сусветнай вайны. Узнагароджаны Георгіеўскай зброяй (ВП 04.07.1915). Ад'ютант штаба 21-й пяхотнай дывізіі. Намеснік начальніка аддзела разведкі ў штабе Заходняга фронту, падпалкоўнік (15 жніўня 1916). Пасля Лютаўскай рэвалюцыі Часовы ўрад пачаў фарміраваць нацыянальныя часці. Лайданер узначаліў Эстонскую дывізію, якая фарміравалася з эстонцаў. Пасля сыходу немцаў з Паўночнай Прыбалтыкі — Галоўнакамандуючы эстонскай арміі (у вайне за незалежнасць Эстоніі [3]), палкоўнік (4 красавіка 1918).
У 1919 годзе Эстонскія войскі, у склад якіх уваходзілі белагвардзейскія войскі (яны падпарадкоўваліся галоўнакамандуючаму Лайданеру паводле дагавора заключанага з урадам Эстоніі 6 снежня 1918 г.) вялі наступальныя баявыя дзеянні на тэрыторыі Савецкай Расіі. Узяцце[4] Петраграда эстонскімі войскамі планавалася толькі ў выпадку юрыдычнага прызнання самастойнасці Эстоніі Расійскай дзяржавай. Генерал-маёр (20 студзеня 1919), генерал-лейтэнант (26 сакавіка 1920). У 1920 годзе выйшаў у адстаўку. Дэпутат дзяржаўнага савета Эстоніі. Узначальваў камісію Лігі Нацый па вырашэнні турэцка-іракскай тэрытарыяльнай спрэчкі.
У снежні 1924 года кіраваў прыгнечаннем паўстання, падрыхтаванага камуністамі. З 1925 года ў адстаўцы.
Дзяржаўны пераварот 1934 года правіць
12 сакавіка 1934 года Лайданер разам з Канстанцінам Пятсам, які быў у той перыяд прэм'ер-міністрам Эстоніі ў паўнамоцтвах Дзяржаўнага старэйшыны, здзейсніў дзяржаўны пераварот 1934 года ў Эстоніі. У выніку ваеннага перавароту было ўсталявана аўтарытарнае кіраванне і абвешчана надзвычайнае становішча. Пятс быў абвешчаны Дзяржаўным Пратэктарам Эстоніі (Riigihoidja), а Лайданер ізноў прызначаны Галоўнакамандуючым эстонскай арміяй. Усе палітычныя партыі былі забаронены, уведзена цэнзура прэсы. Сваімі дзеяннямі Пятс і Лайданер не дапусцілі перамогі на выбарах вапсаў (ветэранаў вайны за незалежнасць[3] Эстоніі) — вельмі правага руху, які арыентаваўся на таталітарныя рэжымы тагачасных Італіі і Германіі.
24 лютага 1939 года прысвоена званне генерала.
Падзеі 1940 года, ссылка і арышт правіць
Пры распачатым 17 чэрвеня 1940 года дадатковым уводзе ў Эстонію войскаў Чырвонай Арміі, які рушыў пасля прад'яўлення Савецкім Саюзам ультыматуму, не толькі не аддаваў загадаў адкрыць агонь, але па даручэнні прэзідэнта Эстоніі Пятса вёў перамовы з савецкімі ваеннымі ўладамі (з генералам арміі К. А. Мерацковым) пра дыслакацыю савецкіх войскаў.
У перыяд правядзення мерапрыемстваў па далучэнні Эстоніі да СССР быў арыштаваны савецкімі ўладамі і дэпартаваны ў ссылку ў Пензу ў канцы ліпеня 1940 года — яшчэ да афіцыйнага далучэння дзяржавы да Савецкага Саюза, які адбыўся 6-га жніўня таго ж года.
26 ліпеня 1941 года арыштаваны НКУС. Знаходзіўся ў Кіраўскай турме (следства доўжылася да сакавіка 1942 года, пасля чаго было прыпынена «да атрымання асобага распараджэння»). У 1945—1952 гадах знаходзіўся ў Іванаўскай турме; у лютым 1952 года следства адноўлена; 16 красавіка 1952 года прысуджаны асобай нарадай да 25 гадоў турэмнага зняволення з канфіскацыяй маёмасці за «актыўную контррэвалюцыйную і антысавецкую дзейнасць». 30 красавіка 1952 года ў суправаджэнні спецканвою накіраваны ва Уладзімірскі цэнтрал, дзе сканаў 13 сакавіка 1953 года.
Пахаваны разам з прадстаўніком кіраўніцтва польскага Супраціўлення Янам Станіславам Янкоўскім, які сканаў у той жа турме, у безназоўнай магіле на Князь-Уладзімірскіх могілках, каля турэмнай агароджы. Дакладнае месца пахавання Ё. Лайданера невядома; мемарыяльная дошка ўсталявана на браме Князь-Уладзімірскіх могілак ва Уладзіміры[5] па дамоўленасці паміж Эстоніяй і Расіяй 12 лютага 1999 года; увесну 2007 года яна была апаганена «невядомымі»[6].
Ацэнкі дзейнасці Лайданера правіць
У сваёй кнізе «Генерал Лайданер і Эстонская Рэспубліка ў 1939—1940» фінскі гісторык Марці Туртала прыходзіць да высновы, што размяшчэнне першых савецкіх ваенных баз у Эстоніі ў верасні 1939 года было свядомым крокам эстонскага кіраўніцтва на чале з Пятсам і Лайданерам. У пацверджанне сваіх тэзісаў гісторык прыводзіць факт, што ў Эстоніі, у адрозненне ад Фінляндыі, у свой час не абвясцілі мабілізацыю для барацьбы са СССР.
«Пасіўнасць і неабвяшчэнне мабілізацыі не былі выкліканы адсутнасцю адвагі ці баязлівасцю. Пытанне было ў выбары Пятса і Лайданера», — сцвярджае Туртала, дадаючы, што апазіцыя не крытыкавала рашэнні ўрада, таму што ў той момант у Эстоніі панавала дыктатура.[7]
Сям'я правіць
У 1911 Ё. Лайданер ажаніўся з Марыяй, народжанай Крушэўскай (нар. 1888). У 1940 яна была разам з мужам вывезена ў СССР і пасаджана ў лагеры; вызвалілася пасля смерці Сталіна і памерла ў доме для састарэлых у Хаапсалу ў 1978.[8]
Узнагароды правіць
- Георгіеўская зброя (ВП 04.07.1915).
- Ордэн Святога Уладзіміра 4-й ст. з мячамі і бантам.
- Ордэн Святой Ганны 2-й ступені з мячамі.
- Ордэн Святой Ганны 3-й ступені (19.05.1912).
- Ордэн Святой Ганны 4-й ступені з надпісам «За адвагу».
- Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені з мячамі (ВП 31.05.1916).
- Ордэн Святога Станіслава 3-й ступені (1907).
- Крыж Свабоды I класа 1 ступені (Эстонія)
- Крыж Свабоды III класа 1 ступені (Эстонія)
- Ордэн Белай зоркі на Спецыяльнай вялікай стужцы (Эстонія)
- Ордэн Эстонскага Чырвонага Крыжа 1 ступені (Эстонія)
- Памятны знак Эстонскага Чырвонага Крыжа
- Ордэн Белага арла (Польшча)
- Ордэн Virtuti Militari V ступені (Польшча)
- Ваенны ордэн Лачплэсіса 2-й ступені (Латвія, LKOK nr.2/1 1921)
- Ваенны ордэн Лачплэсіса 1-й ступені (Латвія, LKOK nr.1/5 1924)
- Ордэн Трох зорак I ступені (Латвія, 1932)
Зноскі
- ↑ Лайдонер Йохан // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
- ↑ Johan Laidoner // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ а б Мати Граф, «Эстония и Россия 1917—1991: Анатомия расставания», Таллинн, 2007 г., изд. Арго, ISBN 9789949415984, стр. 185, 188
- ↑ Мати Граф, «Эстония и Россия 1917—1991: Анатомия расставания», Таллинн, 2007 г., изд. Арго, ISBN 9789949415984, стр. 193
- ↑ город Владимир Улица Большая Нижегородская Дом 71а корп. «Старое кладбище» (информация обновлена 28.12.2003) Архівавана 18 мая 2015.
- ↑ Ва Уладзіміры апаганены помнік эстонскаму генералу Ёхану Лайданеру
- ↑ Историк: Лайдонер и Пятс привели Эстонию в СССР Архівавана 8 снежня 2008. // Постимеэс, 19.03.2008
- ↑ Ёхан Лайданер. Галаўкам эстонскай арміі. Архівавана 24 студзеня 2008.
Літаратура правіць
- Turtola, Martti: Kenraali Johan Laidoner ja Viron tasavallan tuho 1939—1940. (Мартти Туртола: «Генерал Лайдонер и Эстонская Республика в 1939—1940»). Otava, Otavan kirjapaino oy 2008, ISBN 978-951-1-22737-3
- Гущик, Владимир Ефимович: Наш главнокомандующий, генерал Иван Яковлевич Лайдонер (1940)
Спасылкі правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ёхан Лайданер- Лайданер Іван (Ёхан) Якаўлевіч на сайце Руская армія ў Вялікай вайне
- Віленчукі ў арміях Балтыйскіх дзяржаў
- Гісторык: Лайданер і Пятс прывялі Эстонію ў СССР Архівавана 8 снежня 2008. // «Постымеэс», 19.03.2008
