Іаган Церклас Цілі

Граф Іаган Церклас фон Цілі (ням.: Johann t'Serclaes Graf von Tilly; люты 1559, Вілер-ла-Віль — 30 красавіка 1632, Інгальштат) — імперскі фельдмаршал, знакаміты вайскавод Трыццацігадовай вайны, які атрымаў шэраг важных перамог.

Іаган Церклас Цілі
ням.: Johan t'Serclaes von Tilly
Дата нараджэння люты 1559[1]
Месца нараджэння
Дата смерці 30 красавіка 1632(1632-04-30)[2] (73 гады)
Месца смерці
Месца пахавання
Прыналежнасць Габсбургская Іспанія
Род войскаў Army of Flanders[d]
Званне генералісімус і генерал[4]
Бітвы/войны
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія правіць

Цілі нарадзіўся ў Іспанскіх Нідэрландах у 1559 годзе, паходзіў са знатнага роду, які жыў каля Бруселя. Навучаўся ў езуіцкай школе, якая выхавала ў ім рэлігійны фанатызм.

Сваю ваенную кар'еру Цілі пачаў у 15 гадоў у іспанскай арміі пад кіраўніцтвам герцага Пармскага Алесандра Фарнезэ ў вайне супраць мяцежных Нідэрландаў. У якасці простага салдата праявіў вялікую адвагу, незвычайную набожнасць і адданасць сцягу.

У 1600 годзе Цілі перайшоў у аўстрыйскую імператарскую армію, якая тады ваявала з туркамі ў Венгрыі. Цілі стаў хутка прасоўвацца па службовай лесвіцы і быў прызнаны таленавітым военачальнікам, майстрам пяхотнай вайны. Ён стварыў сваю сістэму пабудовы пяхоты, заснаваную на вопыце іспанскіх тэрцый — змяшаных калон пікінёраў і мушкецёраў. Такая тактыка мела перавагі перад пешымі войскамі турак. За выдатныя ваенныя заслугі імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Рудольф II у 1605 годзе дараваў яму чын фельдмаршала.

У 1610 годзе Цілі паступіў на службу да герцага Максіміліяна Баварскага і заняўся рэарганізацыяй баварскіх войскаў. Ён зразумеў усю ненадзейнасць наёмных атрадаў і задумаў утварыць правільную армію. Паводле яго плана ўсё дарослае насельніцтва Баварыі заклікалася да зброі: дваранства — у кавалерыю, сяляне і гараджане — у пяхоту. Усе павінны былі навучацца ваеннай справе. Дзякуючы гэтаму армія Каталіцкай лігі, камандуючым якой напачатку Трыццацігадовай вайны быў прызначаны Цілі, на працягу 12 гадоў лічылася непераможнай.

Не належачы да ліку асабліва здольных вайскаводаў, Цілі — «люты» і «страшны», як называлі яго пратэстанты, — адрозніваўся адкрытасцю, справядлівасцю і бескарыслівасцю. Салдаты любілі свайго «бацьку». Густаў II Адольф называў яго «старым капралам».

Трыццацігадовая вайна правіць

Без вялікіх намаганняў Цілі заняў Верхнюю і Ніжнюю Аўстрыю, уступіў у Багемію і, злучыўшыся з Бюкуа, адціснуў армію Фрыдрыха V да сцен Прагі. 8 лістапада 1620 года палкі Цілі ўшчэнт разбілі чэхаў у бітве пры Белай Горы. У 1621 годзе Цілі спустошыў даліну Некара і Одэнвальдскую вобласць і рушыў на Гайдэльберг.

Супраць яго выступіў Мансфельд. Разам з маркграфам Георгам-Фрыдрыхам ён 27 красавіка 1622 года разбіў Цілі ля Віслаха, але саюзнікі не скарысталіся гэтай перамогай і працягнулі дзейнічаць паасобку. Нечакана напаўшы на Георга-Фрыдрыха каля Вімпфена 6 мая, Цілі, злучыўшыся з Кордавам, разбіў маркграфа, а 22 чэрвеня пры Хёхсце — Хрысціяна Браўншвайгскага. 14 верасня ён авалодаў Гайдэльбергам, дзе салдаты яго ўчынілі разню. З Гайдэльберга Цілі пайшоў на Мангейм і ўзяў гэту крэпасць. Пасля здачы Франкенталя ў красавіку 1623 года Цілі пайшоў на поўнач, разбіў Хрысціяна каля Штадлона, заняў Ніжне-Саксонская акруга і разрабаваў яго. 27 жніўня 1626 года Цілі атрымаў важную перамогу над дацкім каралём Крысціянам IV каля Лютэра, такім чынам падпарадкаваўшы Лізе ўсю Паўночную Германію. Разам з Валенштэйнам Цілі авалодаў Гальштыніяй, Шлезвігам і Ютландыяй.

 
Помнік графу Цілі ў Альцётынгу

У 1630 годзе пасля адстаўкі Валенштэйна Цілі заняў месца галоўнакамандуючага імперскай арміяй з тытулам намесніка імператара па ваенных справах. У сакавіку 1631 года ён узяў штурмам Нойбрандэнбург, у маі — Магдэбург, аддадзены ім на рабаванне салдатам. Горад знішчыў пажар, які панёс жыцці больш за 20 тысяч чалавек. Пратэстанты далі мянушку Цілі «катам Магдэбурга», але пазней было ўсталявана, што горад быў падпалены па загадзе кашталяна, шведскага афіцэра Фалькенберга. Цілі ж, насупраць, дарэмна спрабаваў арганізаваць тушэнне ў надзеі зрабіць з Магдэбурга апорную базу для вядзення далейшых баявых дзеянняў.

Пасля гэтага Цілі ўступіў у Саксонію, але шчасце яму здрадзіла. 17 верасня 1631 года ён сустрэўся са шведскай арміяй у Брэйтэнфельда (недалёка ад Лейпцыга) і пацярпеў разгромнае паражэнне; уся яго артылерыя дасталася шведам, ён страціў больш за 7 тысяч забітымі, 7 тысяч патрапілі ў палон, а сам Цілі быў паранены. Адступіўшы ў Баварыю, Цілі давёў да ладу войска і зноў паспрабаваў спыніць наступ шведаў. Намерваючыся заступіць ім шлях праз Лех, Цілі акапаўся на ўсходнім беразе ракі, каля крэпасці Райна, але пасля зацятай бітвы 15 красавіка 1632 года быў вымушаны адступіць.

Цілі пацярпеў цяжкае паражэнне, атрымаў смяротнае раненне ядром у нагу і быў вывезены ў Інгальштат, дзе і памёр 30 красавіка са словамі: «Рэгенсбург! Рэгенсбург!», працягваючы нават на божай пасцелі выконваць абавязкі вайскавода. Грабніца яго знаходзіцца ў вялікім абацтве Альцётынга.

Зноскі

  1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
  2. Johann Tserclaes Tilly // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.
  3. Deutsche Nationalbibliothek Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 31 снежня 2014.
  4. Czech National Authority Database Праверана 17 снежня 2022.

Літаратура правіць

  • Anne Dreesbach; Jürgen Wurst, Alexander Langheiter (Hrsg.): Monachia. Johann Tserclaes Graf von Tilly. Städtische Galerie im Lenbachhaus, München 2005, ISBN 3-88645-156-9, S. 133.
  • Marcus Junkelmann (Hrsg.): «Der Du gelehrt hast meine Hände den Krieg». Tilly — Heiliger oder Kriegsverbrecher? Begleitpublikation zur gleichnamigen Ausstellung des Historischen Vereins Alt-Tilly und des Bayerischen Armeemuseums in Altötting vom 1. Mai bis 30. Juli 2007. Altötting 2007, ISBN 978-3-87245-036-4.
  • Michael Kaiser: Politik und Kriegführung. Maximilian von Bayern, Tilly und die Katholische Liga im Dreißigjährigen Krieg. Münster 1999, ISBN 3-402-05679-8.
  • Bernd Rill: Tilly. Feldherr für Kaiser und Reich. Universitas Verlag, München 1984, ISBN 3-8004-1068-0.
  • Rudolf Saller: Reichsgraf Johann T’Serclaes von Tilly. Chronik über Leben und Laufbahn. Altötting 2007, ISBN 978-3-87245-035-7.
  • Wittich, «Magdeburg, Gustav Adolf und T.» (1874);
  • Onno Klopp, «Tilly in dreissigjährigen Kriege» (1861).
  • Алексеев В. М. Тридцатилетняя война. — Л.: Учпедгиз, (1961);


Спасылкі правіць